श्रीगरुडमहापुराणम् : श्रीगणेशाय नमः।

श्रीगरुडमहापुराणम्

श्रीगणेशाय नमः ।

 

श्री गरुड महापुराणम

ॐ श्रीगणेशाय नमः।

 

तत्रादिमे द्वितीयांशे प्रेतकाण्डो धर्मकाण्डनामारभ्यते ।

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ।

 

यहाँ वाट दोस्रो खण्डको पहिलो भागको रूपमा

धर्म संस्कारको नामबाट हुने अन्त्येष्टि संस्कार सुरु हुन्छ।

ओम नमः श्री वासुदेवाय।

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् ।

देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ॥ मंगलाचरणम् ॥

 

सर्वश्रेष्ठ पुरुष, नर नारायण भगवान् मा म मेरो प्रणाम अर्पण गर्दछु ।

विद्याकी देवी सरस्वतीको जय जयकार गर्दछु॥ मंगलाचरणम् ॥

 

***************************

गरुडपुराण सारोद्धार

***************************

अध्याय १: पाप मोचन

अध्याय १: पापीहरूको वरत्र र परत्रको पीडा

 

धर्मन्दृढबद्धमूलो वेदस्कन्धः पुराणशाखाढ्यः ।

क्रतुकुसुमो मोक्षफलो मधुसूदनपादपो जयति ॥ १॥

 

भगवान विष्णुको रूप भनिने मधुसूदनले एक वृक्षको संकेत गर्दछ। यो एक यस्तो वृक्ष हो जसको जरा अत्यन्त बलिष्ठ रूपमा धर्म कर्म (प्राकृतिक नियमको सिद्धान्तअनुसार मैत्रीपूर्ण कर्म गर्ने नियत) सँग बाँधिएको छ। मूल काण्ड वेद हो। छरिएका हाँगाहरू पुराणहरू हुन्। यज्ञ (दैनिक कर्म) फूलहरू हुन्। मोक्ष वा मुक्ति त्यसमा लाग्ने फलहरू हुन्। आफ्नो कर्म अनुरूप जसले जीवनको उद्देश्य प्राप्ति गर्दछन् अर्थात् विजय प्राप्त गर्दछन्, उनीहरूलाई त्यो वृक्षको फल उपलब्ध हुन्छ।

 

 

नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ऋषयः शौनकादयः।

सत्रं स्वर्गाय लोकाय सहस्रसममासत॥ २॥

 

नैमिषारण्य क्षेत्र (अनिमिष देवता अर्थात् विष्णुको स्थान) मा शौनक आदि नाम गरेका ऋषिहरू वैदिक ज्ञान लिने, दिने उद्देश्यले हजार वर्षसम्म नियमित चलिरहने धार्मिक अनुष्ठानको एक सत्रमा लोकको कल्याण र स्वर्गवारे छलफलमा भेला भएका थिए।   

 

एकदा मुनयः सर्वे प्रातर्तुतहुताग्नयः ।

सत्कृतं सूतमासीनं पप्रच्छुरिदमादरात्॥३॥

 

उक्त सत्रको बिहानको ऋतु अनुसार गरिने हवन  (अग्नि पूजा) सकिए पछि  सम्मानित आसनमा रहेका पुरोहित सूत संग मुनिहरूले आदर पूर्वक सोधे।

 

ऋषय ऊचुः

कथितो भवता सम्यग्देवमार्गः सुखप्रदः।

इदानीं श्रोतुमिच्छामो यममार्ग भयप्रदम्॥४॥

 

ऋषिहरूले भने:

तपाईँले मानव जीवनका सुख प्रदायक शक्ति देवताको प्राप्तिको मार्ग बारे विस्तृतमा हामीलाई वर्णन गर्नुभयो। हामी अबको समय जीवनमा उदासीनता (Depression), भय (Fear), चिन्ता (Anxiety), विषाद/शोक (Sorrow) र दर्द (Pain /Grief/Suffering) आदिको कारक बन्ने देव शक्ति यमराज (प्राकृतिक नियमको अनुशासन कायम गराउने र त्यसको उल्लङ्घन बापत दण्डको व्यवस्थापन गर्ने यम नियमको व्यवस्था) वा यम मार्ग (कर्मको अनुशासनको नियम) बारेमा विस्तृतमा सुन्न र जान्न चाहन्छौँ।

 

तथा संसारदुःखानि तत्क्लेशक्षयसाधनम् ।

ऐहिकामुष्मिकान् क्लेशान् यथावद्वक्तुमर्हसि॥५॥

 

त्यसै गरी यस लोक र परलोकका क्लेशहरू (उदासीनता / भय / शोक / दर्द) समाप्त गर्ने उपायहरू बारे यहाँ जानकार रहनु भएकोले त्यस बारेको यथार्थ हामीलाई विस्तृतमा वर्णन गरिदिनुहोस्।

 

सूत उवाच:

 शृणुध्वं भो विवक्ष्यामि यममार्ग सुदुर्गमम् ।

सुखदं पुण्यशीलानां पापिनां दुःखदायकम्॥६॥

 

हे मुनिहरू हो ! सुन्नुहोस्। म अव यमराजको दुर्लभ र कठिन रूपले प्राप्य हुने (सुदुर्गमम्) यम मार्ग बारे बिस्तारमा वर्णन गर्दछु। यो यस्तो अद्भुत मार्ग (Wonderful path) छ जुन पुण्यशील (प्रकृति मैत्री जीवन पद्धति ग्रहण गरेका धर्मात्मा) व्यक्तिहरूका लागि सहज तथा सुखदायक हुने गर्दछ। अधर्मी व्यक्तिहरूका (प्रकृति अमैत्री जीवन पद्धति छान्ने पापीहरूको लागि) लागि भने दुःखदायक हुने गर्दछ।

 

यथा श्रीविष्णुना प्रोक्तं वैनतेयाय पृच्छते ।

तथैव कथयिष्यामि संदेहच्छेदनाय वः॥७॥

 

वैनतेयको (गरुड़) जिज्ञासामा भगवान श्री विष्णुले जसरी यो जिज्ञासाको उत्तर दिनुभएको थियो, ठीक त्यसै गरी तपाईंहरूको जिज्ञासालाई निवारण गर्न म तपाईंहरूलाई यस वारे विस्तारमा वर्णन गर्न गइरहेको छु।

 

कदाचित् सुखमासीनं वैकुण्ठं श्रीहरिं गुरुम् ।

विनयावनतो भूत्वा पप्रच्छ विनतासुतः॥८॥

 

वैकुण्ठमा आनन्दपूर्वक बसिरहनु भएको आध्यात्मिक गुरु भगवान् विष्णुलाई विनता पुत्रले (गरुड़) नतमस्तक भई एक समयमा विनयपूर्वक एक जिज्ञासा राखे।

 

  गरुड उवाच:

गरुडले भने:

भक्तिमार्गो बहुविधः कथितो भवता मम ।

तथा च कथिता देव भक्तानां गतिरुत्तमा॥ ९ ॥

 

मेरो जिज्ञासामा तपाईँले धेरै प्रकारका भक्ति मार्गको चर्चा गर्नु भयो। भक्तहरूको परम अर्थात् सर्वोच्च लक्ष्य बारे समेत सविस्तारमा वर्णन गर्नु भयो।

 

अधुना श्रोतुमिच्छामि यममार्गं भयंकरम् ।

त्वद्भक्तिविमुखानां च तत्रैव गमनं श्रुतम्॥१०॥

 

भक्ति मार्गका धेरै तरिकाहरू उपलब्ध रहँदा रहँदै पनि भक्ति मार्गको अनुशासन बाट विमुख (टाढिएका) अर्थात् प्राकृतिक नियमको सिद्धान्तलाई तिरस्कार गर्नेहरूको लागि डरलाग्दो र भयङ्कर असहज हुने यमराजको व्यवस्थापन अन्तर्गतको यम मार्गको बारेमा कृपा गरी अव मलाइ सविस्तारमा सुनाउनु होस्।

 

सुगमं भगवन्नाम जिह्वा च वशवर्तिनी ।

तथापि नरकं यान्ति धिग् धिगस्तु नराधमान्॥११॥

 

भगवानको नाम लिन (आफ्नो कर्म प्राकृतिक अमैत्री बनाएर जिउन भन्दा आफ्नो जीवन शैलीलाई प्राकृतिक मैत्री बनाएर जिउने उपाय अवलम्बन गर्न) अत्यन्त सहज र सरल हुने गर्दछ। आफ्नो जिब्रोलाई समेत नियन्त्रणमा लिएर बोलीबाट अर्काको हिंसा हुन पुग्ने अवस्था पैदा हुनबाट रोक्ने कार्य समेत किञ्चित असजिलो कार्य हुने गर्दैन। त्यति हुँदाहुँदै पनि ति व्यक्तिहरूको जीवन धिक्कार बन्दछ (आफ्नो जीवनको उद्देश्य प्राप्ति गर्न बाट चुक्न पुग्दछन्)। उनीहरू नरकमा (यस लोक र परलोकका क्लेशहरू जस्तै उदासीनता, भय, शोक र दर्द) जाकिन पुग्दछन्। जो अधम (कर्म र नैतिक चरित्रको रूपमा नालायक) बन्दछन्। जसका कारण उनीहरूको जीवन नै धिक्कार (जीवन जीवित हुनुको उद्देश्य बुझ्न बाट चुक्नु र जीवनको उद्देश्य प्राप्त गर्न नसक्नु) बन्दछ।

 

अतो मे भगवन् ब्रूहि पापिनां या गतिर्भवेत् ।

यममार्गस्य दुःखानि यथा ते प्राप्नुवन्ति हि॥१२॥

 

त्यस कारण, हे भगवान् ! कृपया भन्नुहोस्, पापीहरूको गन्तव्य कस्तो हुन्छ। पापीहरूले आफ्नो पाप बापत के कस्तो परिस्थितिहरू वाट गुज्रन पर्ने स्थिति पैदा हुन्छ ? यम मार्गमा (परलोकमा)  उनीहरूले अनुभूति गर्ने दुःख, पीडा र वेदनाहरू कस्तो प्रकारको हुन्छ ? तिनीहरूले त्यो कसरी अनुभूति गर्ने गर्दछन्? त्यसको सविस्तारमा वर्णन गरिदिनुहोस्।

 

श्रीभगवानुवाच:

वक्ष्येऽहं शृणु पक्षीन्द्र यममार्गं च येन ये ।

नरके पापिनो यान्ति शृण्वतामपि भीतिदम्॥१३॥

 

परमपुरुष भगवानले भन्नुभयो:

हे पक्षीहरूको राजा (गरुड़) सुन ! पापीहरू किन, कसरी नरकमा पर्दछन् । कस्तो कस्तो परलोकका क्लेशहरू कसरी अनुभूति गर्ने गर्दछन् त्यो बारे म अब यम मार्गको बृस्तृत यात्रा सारमा बताउँदछु। यो वर्णन सुन्नेहरूमा यसले डर समेत पैदा गर्न सक्दछ।

 

ये हि पापरतास्तार्क्ष्य दयाधर्मविवर्जिताः ।

दुष्टसङ्गाश्च सच्छास्त्रसत्संगतिपराङ्मुखाः॥१४॥

 

जब व्यक्तिमा ऋतुको नियम विपरीत कर्म गर्ने आदत बस्छ (पापमा रमाउने गर्दछ), हे गरुड (तार्क्ष्य), उ विस्तारै दया (करुणा भाव) र धर्मबाट (प्राकृतिक नियम मुताबिक कर्म गर्ने नियत) विमुख बन्दछ। त्यसले उसलाई दुष्टहरूको (प्राकृतिक नियम र परम्परागत रीति विपरीत काम गर्न पाउँदा मनमा आनन्द अनुभूति गर्ने व्यक्तिहरूको समूह) सङ्गत गर्न बाध्य बनाउँछ। उ सत्शास्त्र (सत्य कुराको पक्ष पोषण गर्ने धर्म सापेक्षता) र सत्सङ्गति (सत्यलाई अवलम्बन गर्ने बानी व्यवहार) बाट विमुख बन्दछ।

 

[नोट: हरेक परम्परागत संस्कृति वा धर्मको विशेषको परम्परामा समान धारणा राखी कसै प्रति भेदभाव नराख्ने सेकुलर नीति लाई वैदिक दृष्टिकोणमा "पन्थ  निरपेक्ष" भनिन्छ। पन्थ  निरपेक्ष  राज्यले कुनै विशेष धार्मिक सम्प्रदाय वा सम्प्रदाय प्रति विशेष लगाव राख्दैन। समान व्यवहारमा जोड दिनुपर्ने कुरामा जोड दिन्छ। "धर्म निरपेक्ष" भने "पन्थ निरपेक्ष" भन्दा नितान्त फरक कुरा हो। राज्यको शासनको वा मानवताको मूल्य भित्र रहेर व्यक्ति वा राज्यले आफ्नो कर्तव्य र उत्तरदायित्व प्रति निरन्तर उत्तरदायी पूर्ण कर्म गर्नु लाई वैदिक सनातन अवधारणामा उक्त राज्य वा व्यक्तिको धर्म भनिन्छ। जब कुनै व्यक्ति वा राज्य आफ्नो मानव नैतिक मूल्यहरूबाट वा राज्यको मूल कर्तव्य र मान्यता वाट विचलित नरहेर आफ्नो धर्म कर्म गर्दछ त्यो  "धर्म सापेक्ष" बन्दछ। जब त्यस वाट चुक्दछ, तव "धर्म निरपेक्ष" बन्दछ।]

 

 

आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः ।

आसुरं भावमापन्ना दैवीसम्पद्विवर्जिताः॥१५॥

 

जो व्यक्तिमा आफूलाई अधिक प्राथमिकता दिने चित्त वृत्ति विकास हुन्छ, उसलाई आफू अरूभन्दा विशेष हुँ भन्ने अहङ्कारले छोप्दछ। आफू संग रहेको धन, प्रतिष्ठा र इज्जतमा उसलाई अधिक घमन्ड हुन थाल्दछ। यस्तो घमन्डले चुर बनेको मानिसमा आसुरिक स्वभाव (आत्म केन्द्रित मनोवैज्ञानिक रोग) विकास हुन्छ। जसको कारण उसको चरित्रबाट दैवी गुणहरू (आफू बाहेक अन्यको पनि अस्तित्व स्विकार्न सक्ने र आफ्नो भन्दा अर्काको राम्रो भएको देख्दा ईर्ष्याले नजल्ने, बरु खुसी भएर प्रभावित हुने बानी निर्माण हुने गुणहरू) हराउन थाल्दछ। यस प्रकारको पापले (आध्यात्मिक ज्ञानको अभाव) गर्दा उ धन र प्रतिष्ठाको अहङ्कारले मातिएको पतित व्यक्तिको (नरक) रूपमा रूपान्तरण हुन पुग्दछ।

 

व्याख्या: जब व्यक्तिको मनोविज्ञान आफू केन्द्रित हुन्छ, तब उसमा देखिने उच्च डोपामिनको स्रावले उसको सोचलाई आफूलाई विशेष महत्त्व दिने मानसिक श्रेष्ठता (सुपेरियरिटी कम्प्लेक्स) बनाउने गर्दछ। यो परिस्थिति नियमित रहँदा त्यहाँ देखिने उच्च टेस्टोस्टेरोनले व्यक्तिमा अधिक सहानुभूति खोज्ने, आक्रामक हुने र छिटो प्रतिकार गर्ने अहङ्कार र गर्व भाव पैदा गर्दछ। चरित्रगत रूपको दीर्घकालीन आन्तरिक तनावको मनोविज्ञानले व्यक्तिको मस्तिष्कमा कर्टिसोलको असन्तुलन उत्पन्न गर्दछ। यसले व्यक्तिमा सहानुभूतिको पक्ष कमजोर बनाउँदै चिडचिडेपन बढाउन थाल्दछ।

यो प्रकृतिको जैविक असन्तुलनले मस्तिष्कको फ्रन्टल लोबमा विकास गर्ने समस्याहरूले व्यक्तिमा नर्सिसिस्टिक (Narcissistic) व्यक्तित्व अर्थात् आत्म मोह (Self-love), अहङ्कार (Ego), सहानुभूतिको अभाव (Lack of Empathy), अरूबाट प्रशंसा र ध्यानको अपेक्षा (Need for Attention) र आलोचना सहन नसक्ने (Intolerance to Criticism) जस्ता रोग  तथा विशेषताहरू विकास हुन पुग्दछ।

जसले गर्दा व्यक्तिमा आफू अरूभन्दा श्रेष्ठ रहेको, अरूको विचार र सम्मानलाई स्विकार्न गर्न नसक्ने, आफ्नै कुरा सदैव माथि पार्नुपर्ने, त्यस्तो हुन नसक्दा मानसिक तनाव सिर्जना हुने र समाजमा आफू बाहेक अरूको सम्मान सहन नसक्ने धन र प्रतिष्ठाको अहङ्कारले मातिएको पतित गुण रुपी मानसिक रोग उत्पन्न हुन्छ।

समग्रमा आफूलाई अधिक प्राथमिकता दिने प्राकृतिक नियम विपरीतको चित्त वृति ग्रस्त हुने व्यक्तिको प्रवृत्तिले उसमा के कस्तो परिस्थिति र रोग पैदा गर्ने गर्दछ भन्ने ज्ञानको अभावमा (जसलाई पाप भनिन्छ) व्यक्ति कसरी धन र प्रतिष्ठाको अहङ्कार रूपको पापमा पतित हुने गर्दछ (जसलाई नरक भनिन्छ) भन्ने कुरा यो ऋचामा बोलिएको छ।   

 

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः।

प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ॥१६॥

 

जो व्यक्ति विविध प्रकारका कामवासना र भोगहरूको मोहको जालमा बाँधिन्छन्, तिनीहरूले सत्कर्मको मार्गबाट विमुख हुने खतरा बेहोर्छन्। कहिल्यै तृप्त नहुने भोगको अनुभवले उनीहरूको मनमा अझै बढी भोग र वासनाको लोभ ग्रसित बिचारहरू जन्माउने गर्दछ। जसले उनीहरू लाई कामवासना र भोगप्रति अत्यधिक आसक्त बनाइ दिन्छ। अन्ततः यो अस्वस्थ आशक्तिले तिनीहरूलाई निरन्तर वासनाको भोगमा रमाउने घिनलाग्दो नरकमा पतन गराउने गर्दछ।

 

व्याख्या: मस्तिष्कका न्यूरोकेमिकलहरूको नियमित प्रक्रिया भोग र इच्छाको मोह संग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छ। व्यक्तिले कुनै पनि प्रकारको भोग र कामवासनाको अनुभव गर्दै गर्दा मस्तिष्कको इनाम प्रणाली (Reward System) सक्रिय हुन्छ, र पुरस्कारस्वरूप डोपामिनको स्राव (Dopamine Release) हुन्छ। डोपामिनले व्यक्तिमा आनन्द र सन्तुष्टिको अनुभूति दिन्छ। आनन्द र सन्तुष्टिको अनुभूति भएको मस्तिष्कमा पुनः त्यस्तै आनन्द र सन्तुष्टिको अनुभूति गर्ने चाहनाको विकास हुन्छ, जसले मानिसलाई बारम्बार त्यही गतिविधि दोहोर्याउन प्रेरित गर्छ। यसले भोगको इच्छा झन् बलियो बनाउने र पुनः बलियो रूपमा विकास गर्ने चक्रको निर्माण गर्दछ।

निरन्तर भोगले मस्तिष्कका डोपामिन रिसेप्टरहरूको संवेदनशीलता कम गरिदिन्छ। यस कारणले त्यही स्तरको आनन्द प्राप्त गर्न अधिक भोग गर्नुपर्ने स्थिति सिर्जना हुन्छ, र हरेक पटक त्यसको हद बढाउनु पर्ने हुन्छ। यसले गर्दा व्यक्तिमा भोगप्रतिको उत्कट आसक्ति विकास हुन्छ। मस्तिष्कको इनाम प्रणालीले झन् अधिक डोपामिन बनाउने चक्र बढ्दै जाँदा त्यहाँ सेरोटोनिनको कमी हुन पुग्छ। सेरोटोनिनको कमीले मानिसलाई भावनात्मक रूपमा कमजोर बनाउँछ, जसको कारणले उसले आफ्ना इच्छाहरूको नियन्त्रण गर्न असमर्थ हुन्छ।

यस प्रक्रियाले निर्माण गर्ने दीर्घकालीन तनावका कारण तनावको हार्मोन कर्टिसोलको समेत अधिक स्राव हुन्छ। यसबाट अस्थायी राहत प्राप्त गर्न व्यक्ति पुनः भोगतर्फ आकर्षित हुन्छ। यस चक्रले मानिसलाई भोग र तृप्तिको इच्छाको गहिरो भुमरीमा फसाइदिन्छ, जसले व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक, र सामाजिक स्वास्थ्यलाई क्षति पुर्‍याउँछ। आफ्नो नियमित कर्म गर्ने जिम्मेवारी पूरा गर्न समेत उसले ध्यान दिन सक्दैन।

यसरी विकसित हुने अत्यधिक मोहले व्यक्ति डिप्रेसनमा जान सक्छ, उसको पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धमा समस्या आउँछ, र समाजमा अस्वीकार्य बन्ने जस्ता "नरक" को स्थिति सिर्जना हुन्छ। यसबाट उम्कनका लागि उसलाई ध्यान, साधना आदि मार्फत अनुशासित जीवनशैलीमा फर्कने र मस्तिष्कलाई पुनःनिर्माण गर्न मद्दत गर्ने विधिहरूको आवश्यकता पर्छ। यसरी प्राकृतिक चेतनाको नियमअनुसार चल्ने मस्तिष्कको न्यूरोकेमिकल संचालन प्रक्रियालाई व्यक्तिको कामवासना र भोगप्रतिको अत्यधिक आसक्ति जस्ता पापकर्मले उसलाई निरन्तर वासनाको भोगमा रमाउने, घिनलाग्दो नरकमा पतन गराउने र नियमित सत्कर्मको मार्गबाट विमुख गरिदिन भूमिका खेल्छ, जसले व्यक्तिको जीवनलाई नारकीय बनाइदिने गर्दछ।

नोट: वेदमा इन्द्रिय सुखको आशक्तिहरू लाई भोग भनिएको छ। जसमा इन्द्रियहरूको माध्यमबाट शारीरिक वा मानसिक तृप्ति प्राप्त गर्न खोज्ने काम भोग (Desire or Physical Pleasure), अन्न भोग (Enjoyment of Food), मद्यपान (Intoxication), वासना भोग (Sexual Indulgence), इन्द्रिय भोग (Sensory Gratification), सौन्दर्य भोग  (Beauty Enjoyment), धन भोग (Material Wealth) र शक्ति भोग (Power and Authority) पर्दछ।

लोभ (Desires/Greed) अन्तर्गत धन लोभ (Greed for Wealth), पद लोभ (Greed for Status/Position), सन्तान लोभ (Attachment to Progeny), यश लोभ (Greed for Fame), भोग लोभ (Greed for Sensual Pleasures), विद्या लोभ (Greed for Knowledge), र जीवन लोभ (Clinging to Life) जस्ता लोभी इच्छाहरू समावेश गरिएको छ। भोगले जीवन लाई अत्यधिक आशक्ति (Attachment) र लोभले जीवनलाई अत्यधिक मोहमा (illusion) फसाउने गर्दछ। इच्छाहरूलाई सन्तुलित बनाएर उच्च लक्ष्यहरू जस्तै धर्म, अर्थ, काम, र मोक्ष प्राप्तिको लागि आफूलाई जे उपलब्ध भएको छ त्यसैमा सन्तुष्टि लिने (Contentment) र कुनै पनि विषय बस्तु सँगको आशक्तिहरू त्याग्ने (वैराग्य) को उपायले मात्र व्यक्तिले आध्यात्मिक मुक्ति लागि मार्ग प्राप्त गर्ने कुरा उल्लेख भएको छ।

 

ये नरा ज्ञानशीलाश्च ते यान्ति परमां गतिम् ।

पापशीला नरा यान्ति दुःखेन यमयातनाम्॥१७॥

 

नियमित ज्ञान प्राप्तिमा अग्रसर रही ज्ञानवान् बन्ने व्यक्तिहरू जीवनको सर्वोच्च लक्ष्यरूपी "मोक्ष" प्राप्तिको मार्गमा अघि बढिरहेका हुन्छन्। आत्मज्ञानको अभावले धर्म र सत्यको मार्गबाट विचलित भई स्वार्थ र मोहमा फसेका पापी स्वभावका मानिसहरू (Individuals with sinful tendencies) लाई भने दुःखको शृङ्खलायुक्त यम यातना (अनुशासनहीन कर्म गरे बापत प्राप्त हुने नरकजस्ता यातनाहरू) भोग्न बाध्य हुने यम मार्ग हुँदै गुज्रनु पर्ने परिस्थितिको सामना गर्नु पर्ने अवस्था आइलाग्दछ।

पापिनामैहिकं दुःखं यथा भवति तच्छृणु ।

ततस्ते मरणं प्राप्य यथा गच्छन्ति यातनाम्॥१८॥

 

पापी कर्म रोज्नेहरूले यस लोकमा तथा परलोकमा समेत कस्ता कस्ता क्लेशहरू मतलब उदासीनता (Depression), भय (Fear), चिन्ता (Anxiety), विषाद / शोक (Sorrow) र दर्द (Pain / Grief / Suffering) आदिको चक्रमा कसरी जाकिन पुग्दछन् त्यसबारे अव सुन्नुहोस्।

 

सुकृतं दुष्कृतं वाऽपि भुक्त्वा पूर्वं यथार्जितम् ।

कर्मयोगात् तदा तस्य कश्चिद् व्याधिः प्रजायते॥१९॥

 

कर्म अनुसार हुने आपराधिक पाप कर्मको परिणामले व्यक्तिमा विभिन्न प्रकृतिका रोगहरू उत्पन्न हुने परिस्थितिको विकास गर्दछ। व्यक्तिमा देखिने हरेक रोगको (शारीरिक, मानसिक, मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक) कारक उसको आफ्नै गलत (अपराध) कर्महरूको फलको परिणाम हुने गर्दछ।

 

नोट: कुनै पनि कर्म गर्नुको पछाडिको राम्रो वा नराम्रो नियत लुकेको हुन सक्दछ। व्यक्तिले गरेको कर्म कतिपय अवस्थामा प्रस्ट देखिने भएता पनि त्यस कर्म गर्नुको नियत स्वयं त्यो कर्म गर्ने कर्तालाई मात्र ज्ञान हुन्छ। यही सन्दर्भमा खराब नियत राखेर गरिएको हेर्दा स्वाभाविक वा उत्तम देखिने कपट रुपी छल पूर्ण अधर्म लुकेको कुकर्मको परिस्थिति जताउन सुकृतं-दुष्कृतं (सुकर्म लाग्ने दुष्कर्म) शब्द प्रयोग गर्न सकिन्छ। यस प्रकृतिको खराब नियत राखेर गरिने पाप कर्मलाई अपराध कर्म भन्ने गरिन्छ। व्यक्तिमा उत्पन्न हुने हरेक रोग ऊ आफै वाट हुन पुगेको अपराध कर्मको प्रतिफलको कारण हुने गर्दछ। 

 

आधिव्याधिसमायुक्तं जीविताशासमुत्सुकम् ।

कालो बलीयानहिवदज्ञातः प्रतिपद्यते॥२०॥

 

जीवनमा अर्कालाई केही गरी देखाउन उत्सुक (वैभवको सम्मानित जीवन बाँच्ने उत्कृष्ट अभिलासा भएको) त्यस्तो (अपराध कर्मको सहारा लिएर भन्ने अर्थमा) शक्तिशाली (अत्यन्त  साहसी र बलवान) व्यक्तिलाई अज्ञात स्थानमा लुकेर बसेको बिखालु सर्पले अचानक डसेको समान, दीर्घ मानसिक र शारीरिक रोगले ग्रस्त (आध्यात्मिक र शारीरिक पीडाले भरिएको) बनी दर्द पूर्ण जीवन र मृत्युको वरण गर्न पर्ने अवस्था सिर्जना हुन पुग्दछ।

 

व्याख्या: जीवनमा आफू र संसारको भलो चाहेर सत्कर्म गर्ने बाटो त्यागी अर्कालाई केही गरी देखाएर समाजमा प्रतिष्ठित बन्ने मानसिकता बोक्ने मानिस मनोवैज्ञानिक, सामाजिक र संज्ञानात्मक दोषले ग्रसित बन्दछ। त्यो समयमा आफू गलत क्रियाकलाप रहेको थाहा हुँदा उसले आफूले अनुभूति गरिरहेको असहजतालाई दबाएर यो मेरो आफ्नो हितमा रहेकोले उचित कर्म हो र मलाई उपलब्ध विकल्प हरू मध्ये यो नै उत्तम विकल्प हो भन्ने प्रकारको निष्कर्षमा पुग्दछ। यो समयमा उ आफ्नो गट फिलिङ्ग भनिने आत्म-धारणा (self-concept) लाई आफूले गरिरहेको अपराध कर्म नै ठिक हो भनी स्वीकार्य गराउन ती क्रियाकलापहरू आवश्यक, उचित, नैतिक नै हो तर समाजले यसलाई आफूले जति बुझ्न नसकेको कारण गलत रूपमा लिने गरेको भनी आफैलाई विश्वास दिलाउने बाटो रोज्दछ। यस्तो प्रकारको मनोवैज्ञानिक द्वन्द्वमा जिउन पर्दा व्यक्ति संज्ञानात्मक विसङ्गति (Cognitive Dissonance) रुपी विकृतिको सिकार बन्दछ।

त्यस्तो संज्ञानात्मक विसङ्गतिको चपेटामा परेको व्यक्तिमा आफूले गरिरहेको क्रियाकलाप  गलत र अपराध पूर्ण रहेको थाहा हुँदा हुँदै पनि त्यो उसको लागि तत्कालीन परिस्थितिमा उपलब्ध उचित र गर्ने पर्ने कार्य भएकोले मात्र गरेको भनी ग्रहण गर्ने मनोविज्ञान अर्थात् नैतिक विच्छेदन (Moral Disengagement) वृति निर्देशित हुने गर्दछ। नैतिक विच्छेदन (Moral Disengagement) वृति ग्रसित व्यक्ति आफ्नो कार्यको नैतिक जिम्मेवारीहरू लिन बाट जोगिन दोष अरूलाई दिने र उल्टो आफू त्यसको पीडित पक्ष रहेको तर्क अघि सरेर त्यसलाई अमानवीयकरण गर्दै आफ्ना कामलाई "महान् उद्देश्य" पूरा गर्ने लक्ष लिएर पुरा गरिएको कर्मको रूपमा पुनः व्याख्या गर्न कोसिस गर्दछ।

यो हदको पतित तहमा पुगेको अहङ्कारी स्वभावको (Narcissistic Traits) व्यक्तिमा आफूलाई स्व-महत्व दिने अतिशयोक्ति विकास हुन पुग्दछ। जसले उसको अन्तर्मनमा कानुन र नैतिकता भन्दा आफू माथि रहेको आत्म विश्वास विकास गरिदिन्छ। आफ्नो अनैतिक व्यवहार र दुष्कर्म जति समयको कारण हुन गएको बाध्यता मान्ने गर्दछ। समय क्रममा आफू वाट बारम्बार भएका कर्तुतहरू लाई उचित ठहराउने विकृत आत्म गौरव र गैर न्यायिक अनैतिक कार्यहरू सँगै रमाउने नियतको लिएको हुन्छ।

त्यस्तो प्रवृत्तिको व्यक्तिको जीवनको यात्राको निश्चित गन्तव्य अनिवार्य रूपमा जीवित रहँदा नै जाकिनु पर्ने अत्यधिक दर्दपूर्ण नरक हुने गर्दछ। ऊ दीर्घ मानसिक र शारीरिक रोगले ग्रस्त (आध्यात्मिक र शारीरिक पीडाले भरिएको) बनी दर्द पूर्ण जीवन र मृत्युको वरण गर्न पर्ने अवस्थामा पुग्दछ।

 

तत्राप्यजातनिर्वेदो म्रियमाणः स्वयम्भृतैः।

जरयोपात्तवैरूप्यो मरणाभिमुखो गृहे॥२१॥

 

आफ्ना आश्रितहरूको हेरचाहमा घरमै दर्द पूर्ण जीवन लिएर बुढ्यौलीले कुरूप बनी मृत्युको मुखतर्फ उन्मुख बनिरहेको अवस्थामा समेत त्यस्ता व्यक्तिहरूमा आफ्नो विगतका अपराध कर्ममा कुनै पश्चात्ताप बोधको अनुभूति नगर्ने  अहङ्कार भाव देखिने गर्दछ।

व्याख्या: दूषित मनोविज्ञान बोकेका अहङ्कारी व्यक्तिहरूले आफ्नो गल्ती स्वीकार नगर्नु बरु दुई दिनको रमझमको लागि त्यसले जन्माउने नतिजा रुपी  कष्ट पूर्ण जीवन भोग्नु पर्ने मार्ग रोज्नुका पछाडि केही मनोगत र न्यूरोलोजिकल कारणहरू देखिन्छ। तिनीहरूमा यस प्रकारको आत्मा वृतिको विकास हुनुमा मस्तिष्कको डोपामाइन इनाम प्रणाली (Dopamine Reward System) को मुख्य भूमिका खेल्दछ। चाहे उनीहरूले कार्य अनैतिक र आपराधिक किन नहोस्, यो उनीहरूको इच्छा अनुरूपको कार्य सम्पन्न भएको अवस्था रहेछ भने, यस्ता व्यक्तिको मस्तिष्कको डोपामाइन इनाम प्रणाली उनीहरूलाई आफू पुरस्कृत भएको अनुभूति दिने गरी ट्युनिङ्ग बनेको देखिन्छ। आफूले चाहेको जस्तो नतिजालाई सही ठहराउने र त्यस बापत राहत र सन्तोष महसुस गर्ने मनोवृति निर्माण गरिदिन्छ। त्यसैलाई मस्तिष्कले इनामको रूपमा व्याख्या गर्दै डोपामाइन स्खलन गरी उनीहरूलाई आनन्दको अनुभूति दिन्छ। यस प्रकारको मनोवैज्ञानिक ईनर-इञ्जिनियरिङ्गको अवस्थाले उनीहरूलाई आफ्नो गल्ती स्वीकार गर्न र अनुभूति गर्न अत्यन्त गाह्रो पर्ने चरित्रको बनाइदिन्छ।

यो अवस्थामा मस्तिष्कमा विकास हुने काग्निटिभ रिजिडिटी (Cognitive Rigidity) प्रि-फ्रन्टल कर्टेक्सको लचकतामा कमी ल्याउन भूमिका खेल्दछ। कम लचकता भएको प्रि-फ्रन्टल कर्टेक्सको काग्निटिभ  रिजिडिटीले व्यक्तिमा लाई आफूले सोचेको र कल्पना गरेको भन्दा फरक विकल्प लाई वैकल्पिक दृष्टिकोणको रूपमा स्विकार्न असमर्थ बनाइ दिन्छ। ऊ बरु खराब परिणाम स्विकार्ने तर आफूले गरेका निर्णय वाट पछि नहट्ने अहङ्कारमा चुर्लुम्म डुब्ने गर्दछ। व्यक्तिको मस्तिष्कको डर र दोषजस्ता भावनाहरूलाई प्रशोधन गर्ने अमिग्डालाले आफ्नो अहङ्कार लाई ठेस पुर्‍याउने भावनाहरूको सामना गर्न समेत चाहँदैन। त्यसले गल्ती स्वीकार गर्ने त कुरै छोड्नुस् त्यसको विपरीत हुने गरी प्रस्तुत गरिएका विकल्पहरूलाई आक्रामक प्रतिकार गर्ने व्यवहारमा उत्रन व्यक्तिलाई प्रोत्साहित गर्छ।

यसरी मस्तिष्कमा दुर्भाग्य पूर्ण रूपमा स्थापित बनेको इगो संरक्षण (Ego Preservation) र डिफल्ट मोड नेटवर्क (DMN) ले व्यक्तिलाई आत्म-केन्द्रित सोच (self-referential thinking) राख्ने र आफूले आफ्नो गल्ती स्वीकार गर्‍यो भने आफ्नो मान सम्मान नरहने र आफू सकिने महसुस गर्न पुग्दछ। अन्यलाई आरोप, प्रत्यारोप गर्ने र झुट कै सहारा लिएर किन नहोस् आफ्नो सदैव उच्चता कायम हुनु पर्ने रक्षात्मक मान्यता विकास गरिदिन्छ। कतिपय मानिसमा आफ्नो जीवनको प्रारम्भिक अवधिमा भोग्नु परेको आघात (Trauma) र दीर्घकालीन तनावले उसको मस्तिष्कको   हिप्पोक्याम्पस र प्रि-फ्रन्टल कर्टेक्समा पारेको गहिरो प्रभावले उनीहरूमा आफ्नो गल्ती स्वीकार गर्नु भनेको आफ्नो पहिचानमाथि आक्रमण गर्नु जस्तो घातक कुरा हो भन्ने गलत मान्यता विकास गरिदिएकोले उनीहरू रक्षात्मक वृतिको बनेको समेत भेटिन्छ। तर जब व्यक्तिले नकारात्मक, गलत र आपराधिक व्यवहार लाई बारम्बार दोहोर्‍याउने गर्दछ, उसको मस्तिष्कका त्यही व्यवहार पुनः दोहर्‍याएर गर्न प्रेरित गर्ने न्युरल पथहरू बलियो बन्दछ। यसले नियमित गल्ती दोहर्‍याउने, आफ्नो गल्ती कहिल्यै स्वीकार नगर्ने र त्यसो गर्दै गर्दा आफूले आफू विशेष बनेको अनुभूति गर्ने घृणित नरकमा आफू सहज बनेको महसुस गर्ने बन्दछ। जुन उसको परिवर्तित उमेर र परिस्थितिको दबाबले समेत रूपान्तरण गर्न नसक्ने गरी उसको नियत र चरित्रमा  इनर  इञ्जिनियरिङ्ग भएर बसिदिने गर्दछ।

 

आस्तेऽवमत्योपन्यस्तं गृहपाल इवाहरन् ।

आमयाव्यप्रदीप्ताग्निरल्पाहारोऽल्पचेष्टितः॥२२॥

 

मरणोत्तर जीवनमा पुग्दा समेत आफ्नो अपराध कर्ममा पश्चात्ताप बोध नगरी अहङ्कार भावमा रहने व्यक्तिले आफूले आफ्नै लागि घरको पहरेदार गर्न राखिएको कुकुरले अवज्ञा गरेर राखिएको जुठो पुरो खाना खान पाउने जस्तै आफ्नो अघि विना कुनै सम्मान राखिएको थोरै खाना खाएर, पाचन प्रणाली कमजोर भएको, थोरै मात्र हिँडडुल गर्न सक्ने अवस्थाको, रोगले ग्रस्त, भित्र मनमा निकै तड्पिएको जीवन भोग्नु पर्ने अवस्थाको सिर्जना गर्न पुग्दछ।

 

व्याख्या: मानिसमा दीर्घकालीन तनाव, दुःख र मानसिक अस्थिरता जस्ता जटिल प्रक्रिया निर्माण गर्न भोग र वासनाको आशक्तिको प्रतिफल मुख्य कारक बन्दछ।उसको उमेर वृद्धावस्था तर्फ बढ्दै जाने क्रममा विकसित हुने नियमित कमजोरी उसको भौतिक र मानसिक समस्याहरूलाई झन् जटिल पार्न सहयोगी बन्ने गर्दछ। यसैबिच उसले महसुस गरेको सम्मान हीनता र उसको अहङ्कारमा पुग्न गएको चोटले विकसित गर्ने लगातारको तनावले उसको हाइपोथालमिक-पिट्युटरी-एड्रिनल (HPA) नामको  तनाव नियन्त्रण प्रणाली अधिक सक्रिय बन्न पुग्दछ।  जसले कोर्टिसोल हर्मोनको उत्पादन ह्वात्तै बढाउने काम गर्दछ।  अधिक कोर्टिसोल हर्मोनको उत्पादनले शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई शिथिल गरिदिन्छ। जसको कारण सूक्ष्म स्तरमा दीर्घ कालीन दर्द विकसित गर्ने गरी शरीरका विभिन्न कोष र अङ्गहरू लाई क्षति ग्रस्त पार्दछ। यसैबिच मानसिक अस्थिरता र नकारात्मक भावनाहरूले ग्रसित बनिरहेको व्यक्तिको मनोविज्ञान उसको शरीरमा अक्सिडेटिभ तनाव र माइटोकन्ड्रियल असन्तुलनको स्थिति सिर्जना गर्न भूमिका खेलिरहेको हुन्छ। जसको असरले कोषहरू कम समयमा अधिक वृद्धि हुने र अङ्गहरूको कार्य क्षमता घटन पुग्दछ। यसरी दीर्घकालीन तनावको जटिल भूमिकाले तनावपूर्ण वा आपत्कालीन अवस्थाहरूमा "लड वा भाग" को प्रतिक्रिया (fight-or-flight response) सक्रिय गर्ने स्वचालित स्नायु प्रणाली (सिम्प्याथेटिक नर्भस सिस्टम) लाई  निरन्तर आवश्यक भन्दा अधिक सक्रिय राखेर उच्च रक्तचाप, हृदय रोग र मेटाबोलिक विकारहरू विकास गर्न भूमिका खेल्दछ।

 

 

मानसिक अस्थिरता र दुःखले डिप्रेसन, चिन्ता (एनजाइटि) जन्माउँदै व्यक्तिको बुद्धिमतामा गिरावट निम्त्याउँछ। दीर्घकालीन तनावले आन्द्रा र दिमाग बिचको सम्बन्ध (Gut-Brain Axis) मा गडबडी ल्याउन समेत भूमिका खेल्दछ। जसले पाचन क्रिया, मानसिक स्वास्थ्य र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा प्रतिकूल असर दिन्छ। यी सबै प्रक्रियाको सामूहिक भूमिकाले तनाव, दुःख, मानसिक अस्थिरता आदि निम्त्याउने र व्यक्तिको आयु घटाउन नकारात्मक भूमिका खेलिदिन्छ।

वायुनोत्क्रमतोत्तारः कफसंरुद्धनाडिकः ।

कासश्वासकृतायासः कण्ठे घुरघुरायते॥२३॥

 

हावा माथि निस्कन प्रयास गर्दा कफले श्वास नली अवरुद्ध गरिदिने हुँदा कष्टपूर्ण खोकी, थकित  श्वास प्रश्वास र  घाँटीमा घुरघुर आवाज निस्कने जटिलताको विकाश गरिदिन्छ।

 

व्याख्या: श्वासप्रश्वासमा उपयोग हुने श्वास नलीमा (नाक, घाँटी, श्वास नली वा फोक्सो)  रहेका सेंसरी नशाहरूमा धूलो, धुवाँ, कफ, एलर्जी वा जीवाणुको सङ्क्रमण आदिले पैदा गर्ने जलनले ती नशाहरूमा हुने  विशेष प्रकारका रिसेप्टरहरू जस्तै म्युकस आदिको संग प्रतिक्रिया गर्ने मेकानोरिसेप्टर तथा  र रासायनिक जलनको प्रतिक्रिया गर्ने केमोरिसेप्टर हरू सक्रिय बन्दछ। यी रिसेप्टरहरू सक्रिय हुँदा तिनीहरूले मस्तिष्कको मेडुला ओब्लोंगाटामा रहने खोकीको केन्द्रमा श्वास नली सफा गर्न आवश्यक रहेको सन्देश पठाउने गर्दछन्। जसले गर्दा मस्तिष्कले श्वासप्रश्वास प्रणालीका विभिन्न मांसपेशीहरूलाई समन्वय गरी रुद्र घण्टी (भोकल कर्ड खोल्ने बन्द गर्ने भाग) बन्द गरिदिन्छ जसको कारण फोक्सोमा हावा जाने हावा थुनिदिन्छ। जसले गर्दा छातीका मांसपेशीहरू र डायाफ्राम सङ्कुचित भएर फोक्सोभित्रको हावामा दबाब बढाएर रुद्र घण्टीलाई अचानक खोल्दछ। त्यो क्रममा फोक्सोमा थुनिएको हावा तीव्र गतिमा बाहिर निस्कन्छ। त्यही हावाको प्रवाहले जलन उत्पन्न गर्ने तत्वहरू, कफ, वा अन्य कणहरूलाई श्वास नलीबाट बाहिर निकाल्छ। व्यक्ति कमजोर रहँदा र रोगी बन्दा, पटक पटक दोहरिने यो क्रमले शिथिल बन्दछ। खोकी कष्टपूर्ण बन्छ। श्वास प्रश्वासले समेत थकित पार्दछ। तीव्र हुनु पर्ने हावाको प्रवाह समेतमा आएको शिथिलताले रुद्र घण्टी हुँदै खोकीको रूपमा हावा जाँदा र श्वास लिँदा समेत असामान्य आवाज उत्पन्न हुन्छ। यस्तो प्रक्रियाले व्यक्तिलाई झन् मनोविज्ञान रूपमा बेचैन र भौतिक रूपमा जलनको अनुभूति गराउने गर्दछ। 

 

शयानः परिशोचद्भिः परिवीतः स्वबन्धुभिः ।

वाच्यमानोऽपि न ब्रूते कालपाशवशंगतः॥२४॥

 

आफ्नो दुर्गति देखेर दुःखित बनेका आफन्त, नातेदारहरूले घेरिएर रहेको अवस्थामा समेत उनीहरूले बोलाएको र हालचाल सोधिरहेको अवस्थामा पनि  मृत्युको पासोमा जकडिएर सुतिरहेको कारण ऊ केही बोल्न सक्ने र आफ्नो वेदना पोखेर मनोवैज्ञानिक राहत लिन सक्ने अवस्थामा समेत रहँदैन।

 

व्याख्या: आफ्नो दिलको नजिक ठानेर दुखमा उसको साथ पाउने विश्वासमा रहेको व्यक्तिले जब तिनीहरू वाट नै अप्रत्याशित अपमान, दुर्व्यवहार र आफ्नो अहङ्कार विपरीतको कार्य गरेको अनुभूति गर्दछ त्यो समयमा उसको मस्तिष्कले   अत्यधिक मात्रामा तनावको हर्मोन कोर्टिसोल निकाल्दछ। जसले उसको मस्तिष्कको तर्कसङ्गत र भावनात्मक प्रतिक्रिया व्यक्त गर्ने क्षमतामा अवरोध पुर्‍याउँछ। अप्रत्याशित अपमानको भावनात्मक झट्काले व्यक्तिलाई भावनात्मक रूपमा सुन्न बनाउँछ। त्यो समयमा उसमा द्रुत आत्म-संरक्षणको डरको झड्का विकास हुन्छ। यसै बिच मस्तिष्कको निर्णय लिन र सामाजिक व्यवहारको लागि जिम्मेवार रहने प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्सले उच्च दबाबको अनुभूति गर्न पुग्दछ। जसका कारण भावनात्मक प्रतिक्रिया दिने केन्द्र एमिग्डाला उत्तेजित भएर अत्यधिक सक्रिय बन्ने हुँदा मानिस बोल्न वा प्रतिक्रिया दिन समेत असमर्थ हुन्छ। ऊ अवाक् बन्दछ।

 

एवं कुटुम्बभरणे व्यापृतात्माऽजितेन्द्रियः।

म्रियते रुदतां स्वानामुरुवेदनयास्तधीः ॥२५॥

 

यस प्रकारले आफ्नो इन्द्रियहरू माथि विजय प्राप्त गर्न नसकेर (भोग र वासनाको तृप्तिको आशक्ति पुरा गर्न अपराध कर्ममा होमिएको व्यक्ति आफ्नै अपराध बापतको कमाइमा रमाएका वा शौख पूर्ण जीवन व्यतीत गरिरहेका आफ्नै परिवार बाट समेत भन्ने अर्थमा) आफ्नो मरणोत्तर जीवनमा सामान्य सम्मान, पालन पोषण र हेरचाह समेत नपाएर रोइरहेका आफ्ना भनिने नातेदार र आफन्तहरूका बिचमा गहिरो पीडा बोधको अनुभूति गर्दै, विचलित मन लिएर मृत्यु वरण गर्न बाध्य हुने गर्दछ।

 

व्याख्या: जीवनमा निरन्तर अवाक् बन्नु पर्ने परिस्थितिले पैदा गर्ने नियमित भावनात्मक पीडाले व्यक्तिलाई असहायपनमा जिउन विवश (Learned Helplessness) हुनु पर्ने परिस्थितिमा धकेली दिन्छ। जसले उनीहरूमा कुनै पनि प्रतिक्रिया दिन प्रयास नगर्ने मानसिक शिथिलताको विकास गरिदिन्छ। मौनता बिच लगातार तनाव र दुर्व्यवहार रुपी भावनात्मक थकानमा आन्तरिक पीडा सहन गर्ने गर्दछ। यो प्रकृतिको मौन आन्तरिक पीडा प्रशोधन गर्ने क्रममा उसभित्र विकसित मनोवैज्ञानिक द्वन्द्वले विकसित गर्ने थप जटिलता उसमा दीर्घकालीन मौनता, पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्ध संग नै घृणा भाव उत्पन्न हुने, जटिल मानसिक स्वास्थ्य समस्या जस्तै डिप्रेसन, चिन्ता, पीटीएसडी (पोस्ट-ट्रॉमाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर) आदि जस्ता विकृतिको विकास हुन पुग्दछ। यस्तो अवस्था व्यक्ति नारकीय पीडा बोधको अनुभूति गर्दै,  विचलित मन लिएर मृत्यु लाई कुरेर बसेको एक जिउँदो लासको रूपमा आफूलाई अनुभूति गर्न बाध्य हुने गर्दछ।

 

तस्मिन्नन्तक्षणे ताशें दैवी दृष्टिः प्रजायते ।

एकीभूतं जगत्सर्वं न किंचिद्वक्तुमीहते॥२६॥

 

मृत्युको अन्तिम क्षणको (Near Death Experience)  अवस्थाहरूमा व्यक्तिलाई सम्पूर्ण संसार एकमा विलीन भएको अनुभूति हुन्छ। त्यो समयमा उसले आध्यात्मिक दृष्टिको (दैवी दृष्टि) पाएको हुन्छ। उक्त समयमा उ संग भन्ने वा सुनाउने केही पनि रहँदैन। त्यसैले केही भन्ने प्रयास पनि गर्दैन। मौन रहन्छ।

 

व्याख्या:  मृत्युको अन्तिम क्षणमा (Near Death) पुग्दै गर्दा मस्तिष्कले प्राकृतिक पीडानाशक केमिकल इन्डोरफिन (endorphins) उच्च मात्रामा उत्सर्जन गर्दछ। इन्डोरफिनको कारण व्यक्तिले शारीरिक पीडाबाट छुटकारा पाउने हुँदा त्यो समयमा उसले शान्तिको अनुभूति गर्दछ। केही वैज्ञानिकहरूले मृत्युको समयमा व्यक्तिमा समय-स्थानको भावनालाई मेटाउँदै बाहिरी संसारका सबै कुरा एक आपसमा विलीन भएर आफ्नो सम्पूर्ण अस्तित्व नै ब्रह्माण्डसँग मिलिरहेको एकताको गहिरो दर्शनात्मक (Mystical) अनुभूतिको महसुस गराउने डाईमिथाईल ट्रिपटामाइन (Dimethyltryptamine) जस्ता शक्तिशाली  मस्तिष्क रसायन उत्सर्जन हुने मान्यता अघि सारेको भेटिन्छ। त्यस्तै   मृत्युको अन्तिम क्षणको अनुभूति (Near Death  Experience) गरिरहँदा अधिक सक्रिय बन्ने मस्तिष्कको  सेरोटोनिन प्रणालीका कारण व्यक्तिले आफ्नो फरक अस्तित्व कायम रहेको (State of Ego Dissolution) अनुभूति गर्न सकिरहेको हुँदैन। उसले आफ्नो शरीर र बाहिरी संसारका सबै कुरा एक आपसमा विलीन भएर एकै रूपमा मिलिरहेको अनुभूति गर्दछ।

 

अर्को तर्फ मस्तिष्कको डिफल्ट मोड नेटवर्कको (Default Mode Network) गतिविधिहरू मृत्युको समयमा निकै शिथिल बनिरहेको हुन्छ। जसले गर्दा आत्म-चेतना (self-awareness) र बाहिरी संसारको अस्तित्व बिचको भिन्नता उसको अनुभूतिमा मेटिएको महसुस भएको हुन्छ। त्यही समयमा रगतमा हुने अक्सिजनको कमीका (Hypoxia) कारण मस्तिष्कमा हुने असामान्य गतिविधिले समेत विकास गरेको गडबडी लाई उसको मस्तिष्कले सबै कुरा विलीन भएको रूपमा ग्रहण गरिरहेको हुन्छ। यसरी मृत्युको समयमा देखिने यो प्रकृतिको जटिल अनुभवले मानिसलाई आफू ब्रह्माण्डको अंश बनेको महसुस गराउने जैविक आधारको विकाश गरिदिन्छ। यस प्रकृतिको तुलनात्मक रूपको जटिल प्रक्रियालाई सहज रूपमा व्यक्त गर्न वैदिक संस्कृतिमा त्यसलाई सम्पूर्ण संसार एकमा विलीन भएको शान्तिपूर्ण आध्यात्मिक दृष्टि (दैवी दृष्टि) प्राप्ति भनी बताउने गरिन्छ।

 

विकलेन्द्रियसंघाते चैतन्ये जडतां गते ।

प्रचलन्ति ततः प्राणा याम्यैर्निकटवर्तिभिः॥२७॥

 

समूहमा कार्यरत रहने इन्द्रियहरू (पाँच इन्द्रिय) कमजोर बनेर जड चेतना (Lifeless Consciousness or Dormant state of Consciousness i.e. शरीरमा चेतना कायम राखी राख्ने क्षमता गुमाउन पुग्नु) बन्दछ। त्यसको लगतै श्वास वा जीवन शक्ति चलायमान (शरीर बाहिरको यात्राको तयारी गर्दछ) बन्दछ। जीवन शक्ति शरीर बाहिर निस्कन र शरीर वाट बाहिर निस्किए पछिको यात्राको तय र व्यवस्थापन सहजीकरणमा त्यहाँ नजिकै रहेका यमका सेवकहरूको भूमिका हुने गर्दछ। यमका सेवकहरूले भौतिक शरीर वाट प्राण छुट्टाएर जीवनको समाप्तिको लागि सहजकर्ताको भूमिका समेत खेल्दछन्।

 

व्याख्या: मृत्युको नजिकको क्षणमा पुग्दै गर्दा रक्तसञ्चार र त्यसमा घुलनशील अक्सिजनको आपूर्ति न्यून हुन्छ। मस्तिष्कका महत्त्वपूर्ण भागहरूले आफ्नो सामान्य काम सम्पन्न गर्न सक्दैनन्। श्वासप्रश्वास प्रणाली र हृदयको गति सुस्त हुँदै जाँदा आँखाले हेर्ने शक्ति, कानले सुन्ने क्षमता, छालाले अनुभूति गर्ने शक्ति गुमाउँदै जान्छ। जिब्रोको स्वाद र नाकको गन्धको क्षमता हराउँछ। नर्ब्सहरूलाई सक्रिय राख्ने न्यूरोट्रान्समिटरहरू मृत्युको नजिकको समयमा असन्तुलित बन्दछन्। जसले गर्दा इन्द्रियहरूले वातावरणीय सङ्केतहरूमा प्रतिक्रिया दिने क्षमता गुमाउने गर्दछन्। व्यक्ति बाह्य संसारप्रति अनभिज्ञ बन्न थाल्दछ। शरीर आफ्नो जीवन अवस्थाको अन्तिम चरणमा प्रवेश गर्छ। क्रमिक रूपमा निष्क्रिय बन्दै गएको इन्द्रियहरूका कारण चेतनाले जड अवस्था ग्रहण गर्दछ।

 

 

स्वस्थानाच्चलिते श्वासे कल्पाख्यो ह्यातुरक्षणः।

शतवृश्चिकदंष्ट्रस्य या पीडा साऽनुभूयते॥२८॥

 

श्वास आफ्नो स्थानबाट चलायमान हुँदा (Permanent Breathlessness) आफू जीवितै रहँदा भोगी रहेको सयौँ बिच्छीको डसाइमा परेको जस्तो पीडा (Pain) महसुस हुन पुगेको अकल्पनीय रूपको लामो अवधिको रक्षाहीन दर्द वाट व्यक्तिले आफू मुक्त बनेको (साऽनुभूयते) अनुभूति गर्दछ।

 

फेनमुगिरते सोऽथ मुखं लालाकुलं भवेत् ।

अधोद्वारेण गच्छन्ति पापिनां प्राणवायवः॥२९॥

 

मृत्युको वेला फिँज आदि शरीर बाहिर निक्लन्छ। मुख थुक र र्‍यालले भरिन्छ। मुख बाहेकका तलको मार्गहरू बाट समेत ग्यास र तरल पदार्थहरू सामान्य रूपमा बाहिरिने गर्दछ। पापिनां (Pāpinām) अर्थात्  मृत्यु अघि अधिक पिडा वाट गुज्रिएका पीडितहरूको (Of those in suffering) सन्दर्भमा शरीर वाट जीवन शक्ति (vital energy) बाहिरिँदै गर्दा मुख वाट मात्र नभएर मलद्वार वा योनि जस्ता वैकल्पिक छिद्रहरू मार्फत समेत ग्यास र तरल पदार्थहरू असामान्य रूपमा बाहिरिने गरेको देखिन्छ।

 

व्याख्या: चिकित्सा पक्षबाट हेर्दा व्यक्तिको मृत्यु हुने क्रममा मस्तिष्क वाट तल गएको देखिने मस्तिष्कको मूल स्टेम (brainstem) बन्द हुने प्रक्रियाले सुरु हुने गर्दछ। मस्तिष्कको मूल स्टेम बन्द हुने प्रक्रियाका कारण शरीरका महत्त्वपूर्ण अङ्गहरूले आफ्नो नियन्त्रण गुमाउन पुगेको देखिन्छ। जसको कारण व्यक्तिले अनियमित र गहिरा सासहरू (Agonal Breathing) फेर्न थाल्दछ। जीवनलाई अन्तिम पटक बचाउने प्रयासको रूपमा शरीरले अनियमित तर गहिरा सासहरू फेर्ने गर्दछ। जब उक्त श्वासको प्रयास सफल हुन सक्दैन तव स्नायु प्रणाली बन्द हुन पुग्दछ। जसको कारणले मांसपेशीहरू शिथिल बन्न पुग्दछ। मुख वा मलद्वार वा योनि जस्ता विभिन्न छिद्रहरू बाट शरीर भित्र प्रेसरमा रहेका ग्यास वा तरल वा दुवै पदार्थ स्वतः स्फूर्त रूपमा बाहिर निष्कासन थाल्दछ। जसका कारण ती प्वाल हरूमा फिँजहरू जमेको देखिन्छ।

आध्यात्मिक दृष्टिकोणमा शारीरिक मृत्युका घटनाहरू लाई शरीरबाट प्राण शक्ति वा आत्मा शरीर बाहिर जाने प्रक्रियाको सङ्केतका रूपमा लिने गरिन्छ। त्यसैले मृत्यु भनेर व्यक्तिले श्वास फेर्न छोड्नु नभएर शरीरले आफ्नो चेतना गुमाउने प्रक्रिया संग सम्बन्धित मानिन्छ। व्यक्तिले श्वास फेर्न छोड्नु लाई चैतन्यले शरीरलाई त्यागेको लक्षण वा सङ्केतको रूपमा लिने गरिन्छ। चैतन्यले शरीर लाई त्याग्ने प्रक्रियामा शरीर वाट प्राण ऊर्जा बाहिरिने गर्दछ। मस्तिष्कको मूल केन्द्र भाग मानिसको टाउकोमा रहने हुँदा शिरको माथिल्लो भाग (सहस्रार चक्र) बाट प्रण ऊर्जा बाहिरिने प्रक्रियालाई प्राण ऊर्जा बाहिरिने सहज प्रक्रिया वा शुभ प्रक्रिया मानिन्छ। प्राण ऊर्जा शरीरको जुन सुकै भाग वाट बाहिरिन सम्भव हुन्छ। यसरी  चिकित्सा पक्ष र वैदिक आध्यात्मिक पक्षलाई मिलाएर हेर्दा मृत्यु प्रक्रिया लाई जैविक परिवर्तन, भौतिक देहको मृत्यु र आत्माको स्थूल शरीर बाहिरको आध्यात्मिक यात्राको तैयारी आदिको रूपमा बुझ्ने गरिन्छ।

 

यमदूतौ तदा प्राप्तौ भीमौ सरभसेक्षणौ ।

पाशदण्डधरौ नग्नौ दन्तैः कटकटायितौ॥३०॥

 

देह शरीरमा जेलिएको आत्मालाई त्यहाँ वाट छुटकारा दिलाउने ( डोरी, राज दण्ड, नङ, दाँत आदिले गर्न सक्ने जस्तै) तागत र साधन युक्त (पाशदण्डधरौ नग्नौ दन्तैः) तीव्र बाह्य प्रभावहरू दिन सक्ने वायुको वेग, ध्वनी र घर्षण  रुपी (कटकटायितौ) कायदाको निकै आचार्य लाग्दो (भीमौ) तीव्र उत्साहले भरिएको ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना युक्त (सरभसेक्षणौ) यमराज (Lord of Death) को दूतहरू अर्थात् मृत्यु पछिको आत्माको यात्रा सहजीकरण र व्यवस्थापन गर्न सक्रिय रहने प्राकृतिक सहजकर्ता रुपी शक्तिहरू (यमदूतौ) त्यस समयमा (तदा) त्यही उपलब्ध हुने गर्दछ (प्राप्तौ)॥

 

ऊर्ध्वकेशौ काककृष्णौ वक्रतुण्डौ नखायुधौ ।

स दृष्ट्वा त्रस्तहृदयः सकृन्मूत्रं विमुञ्चति॥३१॥

 

समुद्रलाई पहाडहरुले छोएको (काक) आकृति दिने कृष्ण र अर्जुन जस्तै उतार चढावको नियमित लयमा रहने (कृष्णौ), सीधा नभई विशेष रूपमा घुमेको आकृतिको (वक्रतुण्डौ),  कपाल जस्तै मसिनो क्वान्टम वेब फँङ्गसनको (ऊर्ध्वकेशौ) रूपमा चलायमान हुने, तिखो धारिलो यन्त्र जस्तै आक्रामक प्रवृत्तिको (नखायुधौ), त्यो शक्ति जसले आत्मा (चेतनाको हृदय:) रहेको परिस्थिति र जरुरतको अवलोकन गरेर (स दृष्ट्वा), त्यसलाई हल्लाएर झकझकाएर उखेल्न उपयोग हुने मरुत जस्तो शक्ति (त्रस्त)  तथा जलको प्रवाह र फोहरा युक्त वरुण जस्तो जल तागतको (सकृन्मूत्रं) प्रयोगले प्राण शक्तिलाई त्यो जेलिएको संयन्त्र वाट बाहिर निकाल्दछ (विमुञ्चति)।

 

अगुष्ठमात्रः पुरुषो हाहा कुर्वन् कलेवरात् ।

तदैव गृह्यते दूतैर्याम्यैः पश्यन् स्वकं गृहम्॥३२॥

 

त्यसै समयमा (तदैव) शरीरभित्र (कलेवरात्) आफैले (स्वकं) बृस्तित अवलोकन गर्दै (पश्यन्) परिस्थितिलाई आफ्नो कब्जामा लिएर (गृह्यते) अशान्त गर्ने, अराजक बनाउने र ध्वंस (हाहा) गर्दै यमराजका दूतहरूले (दूतैर्याम्यै) पहिले केवल अङ्गुष्ठ चक्र ऊर्जालाई (अगुष्ठमात्रः) निष्क्रिय पारी, नष्ट गरेर (कुर्वन्) व्यक्तिको सूक्ष्म शरीर (आत्मा/पुरुष) लाई आफ्नो घर अर्थात् कारण शरीरमा सीमित गर्ने काम (गृहम्) सुरु गर्दछन्।

व्याख्या: नेत्रको अर्थ आँखा वा दृष्टि हो। तन्त्रले आध्यात्मिक अभ्यास र ज्ञानको प्रणालीको सङ्केत गर्दछ। आध्यात्मिक दृष्टि वा दिव्य दृष्टिको मान्यता अनुरूप, नेत्र तन्त्रको अर्थ "दिव्य दृष्टिको तन्त्र" भनेर बुझिन्छ। जसले चेतनाले उच्च अवस्था प्राप्त गर्ने मार्गबारे ज्ञान दिन्छ। नेत्र तन्त्र अनुसार, प्रकृतिको सार प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त वा प्रकृतिको चेतना हो, जसलाई विश्वव्यापी चेतना (परम शिव) वा ब्रह्माण्ड चेतना भनेर बुझिन्छ। ब्रह्माण्डको भौतिक संरचना भित्र, जीवको स्थूल शरीरसँग जोडिएर यात्रामा रहेको व्यक्तिगत आत्माको आध्यात्मिक मुक्तिमा, विश्वव्यापी चेतना रूपी प्रकृति नियमको सिद्धान्त अन्तर्गतको आत्मा शुद्धता रूपी यात्रामा नियमित दिव्य कृपाको (सम्पूर्ण सांसारिक लगावबाट व्यक्तिको चेतनालाई छुटकारा दिलाएर, निजी चेतनालाई ब्रह्माण्ड चेतनाको हदसम्मको शुद्धतामा पुर्‍याउने नियमितको चक्रीय विधि) जरुरत पर्दछ।

नेत्रतन्त्र अनुसार, भौतिक शरीर सोह्र आधारको जगमा निर्माण भएको सूक्ष्म शरीरले जीवित राखेको हुन्छ। सोह्र विशिष्ट स्थानमा केन्द्रित रहेर नियमित रूपमा सञ्चालित हुने सोह्र चक्रीय ऊर्जाको समग्रताले निर्माण गर्ने ऊर्जाको केन्द्रित समग्रता सूक्ष्म शरीर निर्माण गर्दछ। सूक्ष्म शरीर रूपी उक्त जीवन्त शक्ति रूपी ऊर्जा व्यक्ति जीवित रहने बिन्दुसम्म अटुट रहेर समग्र शरीरभर नियमित रूपमा सक्रिय हुने गर्दछ। भौतिक शरीरलाई जीवित राखेर सञ्चालन गर्ने सूक्ष्म शरीरको ऊर्जा निर्माणमा सक्रिय रहेको सोह्र आधार विन्दु रहने अङ्गहरू नेत्र तन्त्रमा उल्लेख भएको भेटिन्छ, जुन निम्नानुसार छ:

·       बुढी औँला (Aṅguṣṭha)

·       गोडाको टेक्ने हड्डी (Gulpha / Ankle)

·       घुँडा (Jānu / Knee)

·       जननेन्द्रिय (Meḍhra / Genitals)

·       गुदद्वार (Guda / Anus)

·       सूक्ष्म शरीरको केन्द्रीय च्यानलको आधारसँग सम्बन्धित गुदद्वारको माथि रहेको गोलाकार क्षेत्र (Kaṇḍa)

·       सूक्ष्म शरीरभित्रको विशेष ऊर्जा च्यानल नाडी (Nāḍi)

·       पेट (Udara / Abdomen)

·       हृदय (Hṛdaya / Heart)

·       प्रायः हृदय क्षेत्रमा अवस्थित कछुवाको आकारको ऊर्जा च्यानल कूर्मनाडि (कूर्मनाडि / Kūrmanāḍī)

·       घाटी (Kaṇṭha / Throat)

·       मुख भित्रको तालुको भाग (Tālu / Palate)

·       आँखीभौँको बिचको काल्पनिक "तेस्रो आँखा" केन्द्र (Bhrūmadhya / Third Eye Pineal Gland Point)

·       निधार (Lalāṭa / Forehead)

·       शिरको माथिको ब्रह्मको द्वार (ब्रह्मरन्ध्र / Brahmarandhra)

·       शिरको ब्रह्मरन्ध्र भन्दा माथि बाह्र औँलाको दूरीमा आकाशमा रहेको काल्पनिक बिन्दु (द्वादशान्त / Dvādaśānta)

नेत्र तन्त्र अनुसार उल्लेखित १६ आधार केन्द्रको सहकार्य निर्मित समग्र ऊर्जा चक्रको सारको रूपमा व्यक्तिको आत्मा बल निर्माण हुने गर्दछ, जसभित्र व्यक्तिको निजी चेतनाको केन्द्र रहन्छ, जसलाई आत्माको मूल निवास भन्ने गरिन्छ। भौतिक शरीर त्याग गर्ने प्रयोजनमा, आत्माको यात्राको लागि आत्मा यो स्थानबाट अन्यत्र स्थानान्तरण हुन जरुरत पर्दछ। त्यसको लागि पहिले श्वासप्रश्वास रोक्न जरुरत पर्दछ। अभौतिक आत्माको सुरक्षा संयन्त्रले भौतिक शरीर सञ्चालनको भौतिक ऊर्जाको संयन्त्रसँग सूक्ष्म शरीरले १६ आधार केन्द्र मार्फत सञ्चार गर्ने गर्दछ। जस अनुरूप मृत्युको समयमा तिनै १६ आधार स्थानहरूलाई शरीरभर श्वासको सञ्चार गर्ने श्वासप्रश्वास रोक्न सूक्ष्म शरीरले उपयोग गर्दछ।

नेत्र तन्त्र अनुसार भौतिक शरीर त्याग गर्ने निश्चयमा पुगेको आत्मालाई भौतिक शरीरबाट अलग गरेर मृत्युपछिको यात्रामा लैजान त्यहाँ केही आधारभूत प्रक्रियाहरू पूरा गर्नु पर्दछ। जसमा पहिले भौतिकताको अत्यन्त जटिल र व्यापक बन्धनमा रहेको निजी चेतनामा गहिरो सङ्ग जोडिएको सूक्ष्म शरीरलाई भौतिक पक्षसँग टाँसेर राख्ने सम्पूर्ण अवयवहरूबाट मुक्त गरेर बाहिर यात्रा गर्न सहज र सम्भव हुने “कारण शरीर” को रूपमा रूपान्तरण गर्नु पर्दछ। जसमा व्यक्तिको कर्मको (छाप / प्रभाव) फुट प्रिन्ट (Karmic Imprint) र चेतनाको मात्र व्यापक संयोजन रहेको होस्। यसरी “सूक्ष्म शरीर” लाई “कारण शरीर” मात्रको अस्तित्वमा लैजाने प्रक्रियामा सबैभन्दा पहिले चार बुढी औलाको केन्द्रलाई केन्द्रित गरी नियमित सञ्चालनमा रहेको अङ्गुष्ठ चक्र केन्द्रित ऊर्जाको केन्द्रको ध्वंसको जरुरत पर्दछ। यसरी मृत्युपहिलेको जीवनको स्थिरता वा आधारलाई ध्वंस गर्न ब्रह्माण्ड चेतनाको प्रयोग गरी यमराजका दूतहरूले “अङ्गुष्ठ चक्र ऊर्जा” को सन्तुलन र गति नष्ट गरी भौतिक शरीर त्याग गर्ने तरखरमा रहेको आत्माको यात्रालाई सहज गर्ने जरुरत पूरा गर्ने गर्दछन्।

 

यातनादेहमावृत्य पाशैर्बद्ध्वा गले बलात् ।

नयतो दीर्घमध्वानं दण्ड्यं राजभटा यथा॥ ३३॥

 

सार अर्थ:   प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त) अनुसार (यथा) त्यसको परिपालन गराउने कार्यमा तोकिएका  प्राकृतिक शक्तिहरू (राजभटा) आफ्नो कर्मको पुनरावलोकन, अनुभूति वा प्रायश्चित गरिने विधि (दण्ड्यम्) पुरा गर्न प्रकाशको तरङ्ग रुपी शक्तिहरू (आत्मा +कर्मको कार्मिक छाप रुपी वृति) लाई पूर्ण रूपमा एकै खामबन्दीको रूपमा रूपान्तरण गरेर (आवृत्य) वेब फङ्गसन् रुपी (पाशैः) प्राकृतिक चेतनाको स्मरण रुपी अपरिहार्य प्राकृतिक शक्तिहरूको बलमा (बलात्) त्यसै भित्र (गले) बन्धनमा (बद्ध्वा) समावेश गरी व्यक्तिको मृत्यु पछिको यात्रा (नयतो दीर्घमध्वानं) तय हुन्छ।

 

शब्दार्थ:

यातनादेहमावृत्य

यातना देहम् - पीडा (कारण) शरीर

आ + वृ (आवृत्य) -  प्रकाशको तरङ्ग रुपी शक्तिहरू लाई पूर्ण रूप एकै खाम बन्दीको रूपमा रूपान्तरण गरेर। जहाँ (आ+वृ) ले आत्मा + वृति अर्थात् अवलोकन कर्ताको रूपमा रहेको आत्माले सङ्कलन गरेको सम्पूर्ण कर्मको कार्मिक छापको वृति भन्ने अर्थ दिन्छ।    

 

पाशैर्बद्ध्वा

पाशैः - डोरीको फन्दाहरू जस्तो देखिने वेब फङ्गसन् रुपी  

बद्ध्वा - खाम भित्र बाँधिएर वा ढाकिएर 

 

गले बलात्

गले - मिलेर त्यसैमा समावेश हुनु 

बलात् - छल्न नसकिने अपरिहार्य प्राकृतिक शक्तिहरूको बलमा (प्राकृतिक चेतनाको स्मरण अनुरूप)

 

नयतो दीर्घमध्वानं

नयतो - यात्रा तय हुन्छ 

दीर्घम् - लामो

अध्वानम् - बाटोको 

 

दण्ड्यं राजभटा यथा

दण्ड्यम् - आफ्नो कर्मको पुनरावलोकन, अनुभूति वा प्रायश्चित गरिने विधि 

राजभटा - प्रकृति (राज्य) को नियम (धर्म) को परिपालक (राजा) का नियम कार्यान्वयनमा खटिएका सैनिक वा दूत (मरुत, वरुण जस्ता प्राकृतिक शक्तिहरू) अर्थात् प्राकृतिक नियमका तोकिएका शक्तिहरू 

यथा - शास्त्रको विधि (प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त) अनुसार

 

व्याख्या: आत्मा ब्रह्माण्डीय चेतनाको अंश भएकाले मृत्यु पछि भौतिक शरीर छोड्दा यसले "सूक्ष्म शरीर" (लिङ्ग शरीर) निर्माण गर्नु आवश्यक हुन्छ। शरीर जीवित रहँदा त्यसको अवलोकनकर्ताको रूपमा रहेको मन, बुद्धि, कर्म, अनुभव र अहङ्कारको स्मरणहरूबाट बनेको कर्मको सञ्चिति वा कार्मिक छापको दस्ताबेज वृति हो।

व्यक्तिको मृत्यु पछि उसको आत्मा मुक्त हुने वा नहुने, उसलाई यातना दिने वा नदिने जस्ता कुराहरू व्यक्तिको कर्मको छापमा निर्भर हुने हुँदा कर्म वृति र आत्मा मिलेर बनेको यो शरीर लाई कारण शरीर पनि भनिन्छ। जसले आत्मा र ब्रह्माण्डीय चेतना बिच सम्पर्क कायम गर्ने सेतुको काम गर्छ। त्यसैले लिङ्ग शरीर भौतिक शरीरभन्दा परको सूक्ष्म, अदृश्य क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी जीवको अस्तित्व हो, जसले कर्म, वासनाहरू र मनोवैज्ञानिक छापहरूलाई बोकेर पुनर्जन्म वा मुक्तिको मार्ग को पुनरावलोकन गरी व्यक्तिको आत्माको शुद्धताको आधारमा आत्माको गन्तव्यको  सुनिश्चित गर्दछ।

वैदिक दर्शनमा, यो शरीर आत्माको कर्मिक इतिहास र त्यसको यात्राको दिशा निर्देशको स्रोत हो। सन्तान मान्यता अनुसार मृत्युको समयमा आत्माले लिङ्ग शरीर निर्माण गरेर भौतिक शरीर छोड्ने प्रक्रिया आरम्भ गर्दछ। जसले आत्मालाई पुनर्जन्म वा उच्च चेतनासँग जोड्न मद्दत गर्दछ भन्ने मान्यता छ।

यसै अनुरूप लिङ्ग शरीरको निर्माण आत्माको स्थूल शरीरबाट औपचारिक छुट्टिने पहिलो चरण हो। जसमा प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त अनुसार, मानिसको मृत्यु भएपछि आत्माको यात्रा तय गर्न प्राकृतिक स्मरणमा हुने चेतनाको सूचना हरुको सदुपयोग गरी आत्मा र कर्म वृति भनिने कर्मका छापलाई प्रकाशको तरङ्ग जस्तै  अदृश्य क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी पारा संरचनामा रूपान्तरण गर्दछ।

यो प्रक्रियामा, क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी माकुराको जालो जस्तो वेब जस्तो प्राकृतिक खाम रुपी शक्ति प्रयोग गरेर आत्मालाई बलात् कर्म वृति समेत रहेको खाम भित्रको विशेष संरचनामा समेटेर व्यक्तिको मृत्यु पछि त्यहाँ रहेको आत्माको मृत शरीर बाहिरको यात्रा तय गरिन्छ। यो प्रक्रिया शरीरमा अवलोकन कर्ताको रूपमा रहेको आत्माले शरीरमा रहँदा सञ्चय  गरेको कर्मको समीक्षा गर्न, त्यसको अनुभूति गर्न, जरुरी भए प्रायश्चित गर्न र मृत्यु पछि शरीर वाट बाहिरिएको आत्माको भविष्य निर्धारण गर्ने प्रयोजनमा जरुरी हुने गर्दछ।

 

तस्यैवं नीयमानस्य दूताः संतर्जयन्ति च ।

प्रवदन्ति भयं तीव्र नरकाणां पुनः पुनः॥३४॥

 

सार अर्थ:  यस प्रकारले त्यसलाई (तस्यैवं) परिचालित गरेर टाढा लिएर जान (नीयमानस्य) प्राकृतिक शक्तिहरूले (दूता) आपसमा मिली तीव्र रूपमा खलबलाएर पार्ने (संतर्जयन्ति) साथै (च)  मिहिन रूपमा (तीव्र) भित्री रूपमा नै हल्लाएर (भयं) नियमित अविरल रूपमा (पुनः पुनः) यातना वा कारण शरीर (नरकाणां) तीव्रताका साथ सम्पूर्ण रूपमा बाहिर निकाल्ने (प्रवदन्ति) गर्दछ। 

 

 

शब्दार्थ:

तस्यैवं - यस प्रकारले त्यसलाई 

नीयमानस्य - परिचालित गरेर टाढा लिएर जान  

दूता - प्राकृतिक शक्तिहरूले     

संतर्जयन्ति (सम्+तर्ज+यन्ति) - आपसमा मिली + तीव्र रूपमा हल्लाएर शिथिल पार्ने + कार्य गर्छन् 

च - साथै 

प्रवदन्ति (प्र+वद+न्ति)  - तीव्र र सम्पूर्ण रूपमा बाहिर निकाल्नु   

भयं  - भित्री रूपमा नै हल्लाएर 

तीव्र  - मिहिन रूपमा 

नरकाणां - यातनाका स्थानहरू अर्थात् यातना शरीर 

पुनः पुनः - नियमित अविरल रूपमा

 

व्याख्या: चेतना रुपी आत्मा (चैतन्य), कर्मको इतिहास बोकेको कर्मिक छाप संग मिलेर बनेको कारण शरीर रुपी लिङ्ग शरीर लाई  प्राकृतिक स्मरणमा रहेका विधि र प्रक्रियाको उपयोग गर्दै तीव्र हलचल र उथलपुथल दिने कम्पन ऊर्जा रुपी क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी शक्तिको उपयोग वाट प्राकृतिक शक्तिले मूल शरीर वाट पूर्ण रूपमा अलग गरेर आत्माको शुद्धताको परीक्षण गरी त्यसको शुद्धताको हद अनुरूप त्यसको तय हुनु पर्ने निरन्तर यात्रा मार्गको नियमित यात्रामा लैजाने कार्य सम्पन्न गर्न सहजताको निर्माण गर्दछ।

 

शीघ्रं प्रचल दुष्टात्मन् यास्यसि त्वं यमालयम्।

कुम्भीपाकादिनरकांस्त्वां नयावोऽद्य मा चिरम् ॥३५॥

 

सार अर्थ: यातना शरीर मुढ शरीर वाट बाहिर निस्किए लगतै (शीघ्रं) को क्षणमा (अद्य) कुनै विलम्ब नगरी (मा चिरम्) अहङ्कार बिहिन (त्वं) असत्यको आफैले महसुस गर्ने (दुष्टात्मन्) यमको कार्य क्षेत्र (यास्यसि) मा पुर्‍याएर (प्रचल)  आत्माको भविष्य निर्धारण गर्ने (यास्यसि) पाप धर्मको फेहरिस्त तयार गर्न जरुरत हुने आत्मा र त्यसको छाप बिचको जटिल संरचना निष्क्रिय हुने गरी प्रशोधन गर्ने प्रक्रिया (कुम्भीपाकादि) पुरा गरी कारण शरीरलाई खराब कर्महरुको पुनरावलोकन गर्ने र त्यसको अनुभूति  लिन सक्ने (नरकान्) स्थानमा पुर्‍याउने (नयावः)  प्रक्रिया पुरा हुन्छ।  

 

शब्दार्थ:

शीघ्रं - त्यसको लगतै 

प्रचल - अगाडि प्रवाहित हुने गरी गति प्रदान गर्ने (अगाडिको यात्रा) 

दुष्टात्मन् (दुष्ट + स्वयं) - दु (असत्य) + ष्ट (स्थित) - आफैले आफ्नो असत्य महसुस गर्ने 

यास्यसि (या+स्य+सी) - उसको भविष्यकलामा पुग्ने  

त्वं (त्व +म्) - स्वयंको अहङ्कार

यमालयम् - यमको कार्य क्षेत्र।  यमको कार्य क्षेत्रमा पूर्ण अनुशासनको पालना हुने स्थान मानिन्छ। जहाँ पुग्ने कारण शरीर संग अहङ्कारहरू जोडिएका हुँदैनन्। जसले गर्दा त्यहाँ अनुभूति हुने गर्दछ तर अनुभूति अनुभवमा परिवर्तन हुने र त्यस पश्चात् "म" भन्ने सन्दर्भ समाप्त हुन् पुग्दछ। जसले गर्दा त्यहाँ कारण शरीरले आफ्नो कर्म वृत्तिहरूको अलगाव रूपमा निष्पक्ष अनुभूति गर्न पुग्दछ। त्यो समयमा आफ्नो खराब कर्मको अनुभूति गर्दा त्यस कर्मले अन्यलाई पुर्‍याएको दर्दको लिङ्ग शरीरले महसुस गर्दछ। जसलाई नर्कको अनुभूति भनिन्छ। कर्मको कारण कसैको जीवनमा कुनै प्रकारको सुख वा सहजता पुगेको रहेछ भने त्यसमा सुखानुभूति हुने गर्दछ।  जसलाई स्वर्गको अनुभूति भनिन्छ। यमको कार्य क्षेत्रमा व्यक्तिको लिङ्ग शरीरले मृत्यु पश्चात् निष्पक्ष रहेर आफ्नो कर्मको पुनरावलोकन गर्ने र गुण र दोषको आधारमा आफ्नो कर्मको छाप संग जोडिएको आत्माको त्यसपछिको यात्रा कस्तो हुने र त्यसलाई कसरी सम्पन्न गर्ने भन्ने विधि समेत व्यक्तिको चेतना स्वयंले निर्धारण गर्ने गर्दछ। 

कुम्भीपाकादि (कुम्भी+पाक+आदि) - कुम्भी (भारी भाँडो) को पाक (प्रशोधन) र अन्य। अर्थात् आत्मा संग जटिल रूपमा जेलिएर लिङ्ग शरीर निर्माण गरेको कार्मिक छापलाई प्रशोधन गरी त्यसलाई आत्मा वाट फरक गर्दै धर्म कर्म (प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त अनुरूपको कर्म)  र पाप कर्म (प्राकृतिक नियमको विपरीतको कर्म) को रूपमा पुनरावलोकन गर्दै, त्यसको हद तौलँदै, अनुभूति गर्दै व्यवस्थित रूपमा लेखाजोखाको लागि लिपि बद्ध गरी प्रशोधन गर्दै अघि बढ्न सकिने गरी व्यवस्थित गर्ने ऊर्जा उपलब्ध भएको स्थान। 

नरकान् - नरकहरू अर्थात् खराब कर्मको प्रतिफल पुनरावलोकन गर्दै अनुभूति गर्ने  स्थान। 

त्वां (त्व+अं) - आफू लाई (कारण शरीरलाई) 

नयावः -  उक्त स्थानमा पुर्‍याउने

अद्य - यस क्षणमा 

मा चिरम् - कुनै विलम्ब नगरी

 

व्याख्या: वैदिक दृष्टिकोण अनुसार आत्मा अभौतिक, परा प्रकृतिको समय र स्थानको प्रभाव क्षेत्र बाहिरको चेतना, पहिचान र जीवन शक्तिको स्रोत केन्द्रको रूपमा रहेको जीवनको अमर, अमूर्त सार हो। सत्-चित्-आनन्द (अस्तित्व, चेतना, आनन्द) भनेर वेदान्तमा वर्णन गरिएको आत्मा शरीर र मनभन्दा फरक अस्तित्व हो। जसले जीवनको भौतिक र आध्यात्मिक पक्ष जोड्ने पुलको काम गर्दछ।भौतिक जीवनलाई चलायमान बनाउने दिव्य शक्तिको भूमिकामा रहने आत्मा लाई आधुनिक विज्ञानको हाल सम्म विकसित बनेको मापनको क्षमता भित्र सीमित रहेर मापन गर्न वा प्रत्यक्ष रूपमा देख्न वा अनुभूति गर्न नसकिएता पनि चेतना, आत्म-जागरूकता र नैतिक झुकावहरूबाट व्यक्तिले यसको अस्तित्वको बारे अनुमान लगाउन सक्दछ।

प्राण वा जीवन शक्तिको नाम दिने गरिएको दिव्य सूक्ष्म ऊर्जा प्रणालीले आत्मा र भौतिक शरीर बिचको अस्थायी सम्बन्धको विकसित गरी व्यक्तिको जीवित स्थायित्व निर्माण गर्न सहजीकरण गरेको हुन्छ। आत्मा र भौतिक शरीर बिचको अस्थायी सम्बन्धको निर्माण गर्न प्राण शरीरका ऊर्जाका चक्रहरू र नाडी मार्गहरूको जटिल संरचना निर्मित हुन्छ। शरीरमा मात्र शरीरले गर्न कर्महरूको अवलोकन कर्ताको रूपमा रहेको आत्मालाई भौतिक संसारको अनुभव गर्न र अभिव्यक्त गर्नको लागि निश्चित साधनको जरुरत पर्दछ। त्यही कारण आत्माले शरीरलाई संसारको अनुभव गर्न र अभिव्यक्त गर्न उद्देश्यमा उपयोग गर्दछ। जब भौतिक शरीर आत्माको लागि संसारको अनुभव गर्न र अभिव्यक्त गर्न उद्देश्यको लागि प्रयोजन हीन बन्दछ तव आत्मा शरीर छोडेर प्राकृतिक नियमको उच्च सार्वभौम सिद्धान्त अनुरूप  कर्मको फल अनुरूप मेल खाने यात्रा जारी राख्दछ। जसमा गतिशील  भौतिक, मानसिक र आध्यात्मिक ऊर्जाहरूको समन्वयात्मक अन्तर्क्रियाले भूमिका खेल्दछ।

वैदिक दर्शन अनुसार आत्मा नित्य, शुद्ध, बुद्ध, मुक्त र अविनाशी हुन्छ। यसको मतलब हो आत्मा शुद्ध हुन्छ। जसमा कुनै दोष अर्थात् दुःख, मोह, अहङ्कार जस्ता तत्व रहँदैन। सत् (असली अस्तित्व), चित् (चेतना) र आनन्द (शाश्वत सुख) को समयमा पुग्दा अनुभूति हुने स्वरूपको हुन्छ। त्यसैले आत्मा आफैले कुनै पनि कर्म नगर्ने अकर्ता हुन्छ। आफैले कुनै कर्म नगर्ने हुँदा शरीरले गर्ने कुनै पनि कर्मको कर्मफल भोग्ने वास्तविक इकाई अर्थात् भोक्ता समेत आत्मा हुने गर्दैन। 

कर्ता नभई कर्महरूको साक्षी आत्माको लागि शरीर केवल साधन हो। जसलाई  संसारको अनुभव गर्ने प्रक्रियामा मन मार्फत आत्माले उपयोग गर्दछ। मनले बुद्धि (विवेकको शक्ति), चित्त (स्मृति वा अनुभव) र अहङ्कार (इगो) संग संयोजन गरी संसारको अनुभवलाई आत्मा सम्म पुर्‍याउन सहजीकरण गर्दछ। जसलाई आत्माले अवलोकन कर्ताको रूपमा अवलोकन गरी त्यसको स्मरणको कार्मिक फुट प्रिन्ट वा छाप सञ्चय गरेर राख्दछ।

जस्तै कुनै कुरो आँखाले देख्छ, कानले सुन्छ र ती अनुभवहरू (चित्त)  बुद्धिको माध्यमबाट मनले प्राप्त गरी आत्मा सम्म पुर्‍याउने काम गर्दछ। त्यही समयमा मनले चित्तको कारण आफ्नो छुट्टै अस्तित्व बोध गरी आफूमा अहङ्कारको विकास गर्न पुग्दछ। जसले निर्मित गर्ने चित्त वृतिले  बुद्धिको उपयोग गरी कर्म गर्न शरीरलाई सक्रिय पार्दछ। आत्मा यी सबै कुरा र प्रक्रियाको साक्षीको रूपमा मात्र रहन्छ। जसरी सूर्यले प्रकाश दिएर संसारलाई देखाउन सहयोग गर्दछ तर आफू कुनै कर्म गर्दैन आत्मा समेत शरीरको कर्मको साक्षी मात्र बस्दछ।

वैदिक मान्यता अनुसार, मन र आत्माको अन्तर सम्बन्ध बिच जीवनका विभिन्न अवस्थाहरूमा आशक्तिको (attachment) उत्पन्न हुन पुग्दछ। आत्मा शुद्ध, अमर र निराकार हुन्छ। तर मन र इन्द्रियहरूले भौतिक संसारका विषयहरू सँगको आफ्नो सम्बन्ध अनुरूप आत्मालाई सीमित अनुभव गराउँछन्। आत्मालाई भौतिक संसारसँग जोड्नको लागि माध्यमको रूपमा काम गरिरहेको मन आफै विचार, भावना र इच्छाहरूको केन्द्र हो। जब मन कुनै वस्तु, व्यक्ति वा अनुभवप्रति गहिरो रूपमा आकर्षित हुन्छ त्यसले मनमा वासना (desire) र आशक्ति (attachment) पैदा गर्दछ।

मनको आशक्ति एकतर्फ माध्यमबाट कार्मिक छापको (Karmic Footprint) रूपमा एकातर्फ आत्मा संग जटिल सम्बन्धले जोडिन पुग्दछ भने अर्को तर्फ दिमागमा सङ्गृहीत स्मरणको कारण तीव्र आशक्तिको चाहना बोकेको चित्त वृति रुपी संस्कारको (Impressions) तह विकसित गर्दछ।

जब आशक्ति अत्यधिक बलवान हुन्छ, तीव्र आशक्तिले आत्मा लाई मन संग र मनलाई शरीरको वासना र भोगको चाहनाको शक्तिशाली बन्धनमा जेलिदिने गर्दछ।

 

मृत्युको समयमा आत्माले कार्मिक छाप आफू सँगै लिएर नयाँ जीवनको खोजीमा जाने वृति देखाउने गर्दछ। शरीर मन, बुद्धि, अहङ्कार संग आफ्नो कायम भएको सम्पर्क संग विच्छेद हुन सक्दैन। अप्राप्य  भौतिक इच्छाहरू र अधुरो आशक्तिको जालमा फसेको मनले कार्मिक छाप संग आफूलाई सहज रूपमा छुट्टाएर आत्मालाई स्वतन्त्र रूपमा यात्रा गर्न असमर्थ बनाउने कार्य गर्दछ।

व्यक्तिको मृत्यु पश्चात् कर्मिक छापमा रहेको सूचनाको प्याटर्न (Vibrational Pattern of the Quantum Wave Functions) को अनुभूति गर्न आत्मालाई चित्त र अहङ्कार विहीन नयाँ यातना शरीरको जरुरत पर्दछ। जसलाई लिङ्ग शरीर भनिन्छ। अत्यधिक आशक्तिको भड्खालोमा परेको मनले आत्मालाई यातना शरीर निर्माणको कार्यमा समेत अवरोध पुर्‍याउने गर्दछ। यसरी आशक्तिले आत्मालाई शरीर वाट मुक्ति लिएर सांसारिक प्रक्रियाको नियमित यात्रामा जानु पर्ने गतिविधि नियमित सुचारु गर्न असहजता दिन्छ।

त्यो असहजता हटाउन प्रकृतिको स्मरणमा रहेको सूचनाको उपयोग गरी प्रकृतिका शक्तिहरूले (यम दूतहरू) त्यसमा उपयुक्त तर संयुक्त हस्तक्षेपकारी गतिविधि सञ्चालन गरी आशक्तिको जालो तोडेर आत्मालाई यातना शरीरको रूपमा रूपान्तरण गरी शरीर वाट मुक्त गर्दछन्। त्यसलाई यमको कार्य क्षेत्रमा पुर्‍याएर प्रशोधन गरी आत्मा, कार्मिक फुट प्रिन्ट र कारण शरीरको यातना महसुस गर्ने सूक्ष्म इन्द्रियगत चेतनाको रूपमा विभक्त गरी कर्मको लेखाजोखा गरी त्यसै अनुरूप दुख वा सुख अनुभूति गर्ने र आत्माको त्यसपछिको यात्रा तय गर्न तयारी अवस्थाको व्यवस्थापन हुन सम्भव बन्दछ।

 

एवं वाचस्तदा श्रृण्वन् बन्धूनां रुदितं तथा ।

उच्चैर्हाहेति विलपंस्ताड्यते यमकिङ्करैः॥ ३६॥

 

सार अर्थ: त्यसपछि (एवं) जरुरतको कार्य गर्न सक्षम र यमको आज्ञाकारी सेवक (यमकिङ्करै) रुपी प्राकृतिक शक्ति मरुत गणहरूले ध्वनिको कम्पन रुपी सूक्ष्म शक्तिले (वाच) त्यो समयमा (तदा) लिङ्ग शरीरको यातना महसुस गर्ने भागलाई (श्रृण्वन्) आफूले गरेका कर्मका (बन्धूनां) पाप कर्म बापत अन्यले भोग्नु परेको पिडा (रुदितं) पुनरावलोकन गरिरहँदा गहिरो पीडाको अनुभूति गर्ने (विलपन्) र पश्चात्ताप आदिको अनुभूति गर्नु पर्ने (ताड्यते) व्यवस्थापन गर्दछ (इति)। त्यसको साथ साथै (तथा)  उच्च नैतिकता युक्त धर्म कर्म (उच्चै) समेतको अवस्थामा धर्म वा पाप अनुरूप सन्तुष्टि या प्रसन्नता वा पीडा आश्चर्य (आह) को अनुभूति गर्नु पर्ने (हे ) व्यवस्था समेत सम्पन्न गर्दछ।      

 

शब्दार्थ:

एवं - यस पछि त्यसलाई  

वाच - ध्वनी शक्तिको उपयोग गर्ने प्राकृतिक शक्ति मरुतको गण 

तदा - त्यो समयमा 

श्रृण्वन् (श्रु +ण्वन्) - सुन्ने वा अनुभूति गर्ने क्षमता विकास गर्ने (लिङ्ग शरीरको यातना महसुस गर्ने भागको)

बन्धूनां (बन्धु+नां) - आफ्नो कर्म सम्बन्धी पक्षहरूको 

रुदितं (रु +इतं) - अन्धकार वा अज्ञान +गमन - पाप कर्म बापत अन्यले भोग्नु परेको पिडा   

तथा - त्यसको साथ साथै 

उच्चै -  (उच् + ऐ) - उच्च नैतिकता - धर्म कर्म 

आह - आश्चर्य, पीडा र सन्तुष्टि या प्रसन्नता 

हे - ध्यानाकर्षण गर्न, अनुभूति गर्नुपर्ने    

इति - निष्कर्षमा पुग्न 

विलपन् (वि +लप् +न्) - कुनै कुरा पुनरावलोकन गरिरहँदा गहिरो पीडाको अनुभूति गर्नु  

ताड्यते (ताड्+यते) - आफै दण्डित हुने पश्चात्ताप आदिको अवस्था  

यमकिङ्करैः (यम +किङ्कर) - यम + किम् +कर - प्राकृतिक नियम (यम) अनुरूप जरुरतको कार्य गर्न सक्षम र आज्ञाकारी सेवक

 

व्याख्या: त्यसपछि प्राकृतिक स्मरणको प्रयोग गरी ध्वनिको कम्पन रुपी सूक्ष्म शक्ति वा मरुत गणको सहयोगमा कारण शरीरको यातना महसुस हुने भागलाई आफूले गरेको कर्मको पुनरावलोकन गर्ने क्रममा त्यसले अन्य पक्ष वा आफैलाई समेत पुर्‍याएको अप्राकृतिक हानि नोक्सानी रहेछ भने कारण शरीरले पीडा र पश्चात्तापको अनुभूति गर्ने तथा उच्च नैतिकता युक्त धर्म कर्मको पुनरावलोकनको क्रममा  सन्तुष्टि या प्रसन्नताको अनुभूति हुने गरी संयोजित र व्यवस्थित गर्ने कार्य पुरा हुन्छ।

 

तयोर्निर्भिन्नहृदयस्तर्जनैर्जातवेपथुः ।

पथि श्वभिर्भक्ष्यमाण आर्तोऽघं स्वमनुस्मरन्॥ ३७॥

 

सार अर्थ: आपसमा दुई भागमा (तयोः) बाँडिएको (लिङ्ग शरीरको सूक्ष्म भौतिक पक्ष) र आत्मा (हृदयः)  प्राकृतिक कम्पनको शक्तिको (जातवेपथुः) दबाब मूलक परिचालन (तर्जनैः) अनुरूप कर्मको छापको विशेष दिशा र स्थानको सूचनामा (पथि) केन्द्रित भएर दोहोर्‍याएर आफ्नो कर्मको  पुनः स्मरण गर्दै (अनुस्मरन्) त्यसको निर्मम समीक्षा गर्ने (श्वभिः) र त्यसको अनुभूति पश्चात् त्यो छाप लाई मेटाउँदै जाने (भक्ष्यमाणः) गर्दछ। आफ्ना पाप कर्म बापत (अघम्) स्व-स्फूर्त शारीरिक र मानसिक पीडा, दुःख र चिन्ता ग्रस्त रहेर व्याकुल बनी आफ्नो कर्म बापतको फल आफैले तोकी त्यसको शरणमा पर्ने (आर्तः) गर्दछ।  

 

शब्दार्थ:   

तयोः - ती दुई (लिङ्ग शरीरको कर्मको छाप र त्यसको पुनरावलोकन र स्व मूल्याङ्कन गरी अनुभूति गर्ने भाग)

निर्भिन्न - आपसमा दुई भागमा बाँडिएको

हृदयः - अवलोकन कर्ताको रूपमा रहेको आत्मा  

तर्जनैः - दबाब मूलक परिचालन  

जातवेपथुः - प्राकृतिक कम्पन युक्त ध्वनी शक्ति 

पथि - विशेष दिशा र स्थानमा  

श्वभिः - केन्द्रित भएर त्यसको निर्मम समीक्षा गर्ने  

भक्ष्यमाणः - त्यसको अनुभूति गर्ने र त्यो छाप लाई मेटाउँदै जाने 

आर्तः - शारीरिक र मानसिक पीडाले दुःख र चिन्ता ग्रस्त व्याकुल बनी शरण माग्ने

अघम् - पाप कर्म बापत (मानवीयता वा प्राकृतिक नियम विपरीतको कर्म गरिएकोमा) 

स्वम् - आफैले 

अनुस्मरन् -आफ्नो कर्मको छापमा ध्यान केन्द्रित गर्दै दोहोर्‍याएर आफ्नो कर्मको  पुनः स्मरण गर्दै

 

व्याख्या: आत्मा यो अवस्थामा पुग्दा लिङ्ग शरीरका मुख्य तीन भागहरू – कर्मको छाप, सूक्ष्म इन्द्रियगत चेतना र अवलोकन गर्ने आत्मा – निश्चित त्रिकोणरूपी सन्तुलनमा रहेका हुन्छन्। यसमा प्राकृतिक कम्पनयुक्त ध्वनी शक्तिको हस्तक्षेपकारी दबाबले कर्मको छापको विशेष दिशा र स्थानमा रहेको विशेष कर्मका स्मृतिहरूमा सूक्ष्म इन्द्रियगत चेतना केन्द्रित भएर, आफ्नो कर्मको छापमा ध्यान केन्द्रित गर्दै, दोहोर्‍याएर आफ्नो कर्मको पुनः स्मरण गर्दै त्यसको निर्मम समीक्षा गर्दछ।

समीक्षाको समयमा, आफ्नो कर्मका कारण अन्य पक्षलाई परेको प्रभाव सूक्ष्म इन्द्रियगत चेतनाले अनुभूत गर्दछ। त्यो अनुभूति दुःखद भएमा व्यक्ति नर्कमा परेको र सुखद भएमा स्वर्ग प्राप्त गरेको भनिन्छ। व्यक्ति आफैँले समीक्षा गरेर त्यसको फल अनुभूतिमार्फत ग्रहण गरेपछि, उक्त सूचना कार्मिक छापको स्मृतिबाट मेटिने गर्दछ।

यो समयमा, अहङ्कार विहीन चेतनाको अनुभूतिका कारण, व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा गरेका पाप कर्मको फलस्वरूप आफैँलाई निष्पक्ष रहेर दण्ड तोक्ने कार्य समेत गर्दछ। कर्मको फलको रूपमा प्राप्त बनेको त्यस्तो दण्ड वा पुरस्कारलाई उसले अनुशासित भएर स्वीकार गरी त्यसलाई आफ्नो नयाँ जीवनको यात्रामा अवलम्बन समेत गर्दछ। 

 

क्षुत्तृट्परीतोऽर्कदवानलानिलैः संतप्यमानः पथि तप्तबालुके।

कृच्छ्रेण पृष्ठे कशया च ताडितश्चलत्यशक्तोऽपि निराश्रमोदके ॥ ३८॥

 

सार अर्थ: वायु निर्मित अग्नि ऊर्जाले (अर्कदवानलानिलैः) अत्यधिक आशक्ति युक्त कर्मको छापहरु  (क्षुत्तृट्परीतो) निक्खर, मिहिन सारमा प्रस्ट (संतप्यमानः) निकाली त्यसको लेखाजोखा सहित प्रस्तुत गर्दछ। जसको कारण नियन्त्रित अनुशासनको (कशया) स्व-बन्धनमा बाँधिएर (च ताडितः) आफ्नो गन्तव्यको टुङ्गो नलागेको (तप्तबालुके) अनिश्चितता चिर्ने (कृच्छ्रेण) पृष्ठ भूमि (पृष्ठे) निर्माण बन्दछ। आत्मा संग उक्त अवस्था परिवर्तन गर्ने (चलति) सामर्थ्य नभए पनि (अशक्तः अपि) आफ्नो नियमित यात्रा (पथि) आफैले तय गर्ने (निराश्रमोदके) बाटो भने खुल्दछ। 

शब्दार्थ:

क्षुत्तृट्परीतो (क्षुत् + तृट् +परीतः )  -   (असन्तुष्टि + अपूर्ण तीव्र चाहना + मा बाँधिएको) - अत्यधिक आशक्ति वा लगाव   

अर्कदवानलानिलैः (अर्क + दव +अनल +अनिल)   - (सार + दहन + आगो + वायु) -  ऊर्जा युक्त वायु शक्ति प्रशोधित सार  

संतप्यमानः - (सम् + तप्य + मानः) -  (पूर्णतया + निखारिएको + बन्नु / हुनु) - पूर्ण रूपमा निखारिए तयार बन्नु 

पथि - जीवनको यात्रा मार्ग

तप्तबालुके - (तप्त + बालुके) - (खारिएर + अस्थिर वा अव्यवस्थित स्थिति ) - तौलिएर निश्चित नबनिसकेको  

कृच्छ्रेण - (कृच्छ्र + एण) -  (कृ +च्छ्र ) -   (असहजता + नेत्र) - असहजता चिर्ने  

पृष्ठे - पृष्ठ भूमि 

कशया - नियन्त्रित अनुशासनको    

च ताडितः - अनि स्वबन्धनमा 

चलति - अवस्थाको परिवर्तन गर्ने 

अशक्तः अपि - सामर्थ्य नभए पनि

निराश्रमोदके - (निर + आश्रम् + उदक) - (बिना +आश्रय + नियमित बहनु) - आफ्नो नियमित यात्रा आफैले तय गर्नु।    

 

व्याख्या: वायुको अग्नि ऊर्जाले कर्मिक छापहरूमा साङ्केतिक रूपमा कोडेड भएका अत्यधिक आशक्तिको प्रभावमा रहेर गरिएका कर्महरू  एक एक गर्दै मिहिन रूपमा डिकोडीङ्ग गर्दै त्यसको निक्खर सार समग्रता प्रस्ट रूप अनुभूति हुने गरी प्रस्तुत गर्ने गर्दछ। यो समयमा नियन्त्रित अनुशासनको स्व-बन्धनमा बाँधिएको लिङ्ग शरीरलाई अनुभूतिहरूको सारको निष्पक्ष बनी तौलिएर आफ्नो गन्तव्य को टुङ्गो नलागेको अवस्थाको  अनिश्चितता चिर्ने पृष्ठ भूमि निर्माण हुन्छ। तत्कालीन समयमा अवस्थाको (विगतमा गरिएका खराब कर्महरू) परिवर्तन गर्ने सामर्थ्य नभए पनि कर्मको फलका आधारमा आफ्नो यात्रा नियमित गर्ने बाटो खुल्दछ। 

 

तत्र तत्र पतञ्छ्रान्तो मूर्च्छितः पुनरुत्थितः।

यथा पापीयसा नीतस्तमसा यमसादनम्॥३९॥

 

मूल सार:  पाप र अधर्ममा (पतञ्छ्रान्तः) लिप्त रहेर बेहोस बेहोस बनी (मूर्च्छितः) पटक पटक (पुनः) अधर्म कर्ममा संलग्न बनेको सूचनाहरू (उत्थितः) स्मृतिको सूक्ष्म छाप रुपी डिकोडको रूपमा (तत्र तत्र) निकालेर उक्त दुर्व्यवहारले पीडितलाई दिएको पिडा (तमसा) पीडकलाई महसुस गराउँदै (नरक) कर्म अनुरूप न्यायोचित दण्ड दिने व्यवस्था गरिएको हुन्छ।          

 

शब्द अर्थ:  

तत्र तत्र – अलग-अलग कोड़ (स्मृतिको सूक्ष्म छाप) को रूपमा डिकोड़ गर्ने  

पतञ्छ्रान्तः – (पतन् + श्रान्तः) -  (पाप / नैतिक पतन + (श्रम् +आन्त + ह) - पाप र अधर्म कर्ममा 

मूर्च्छितः – लिप्त रहेर बेहोस बनेको 

पुनः  – पटक पटक  

उत्थितः - त्यस्ता कर्ममा संलग्न बनेको सूचनाहरू   

यथा – न्याय पूर्ण / सही तरिकाले

पापीयसा – पाप कर्म गर्ने व्यक्तिको 

नीतः – पुर्‍याइएको

तमसा – दुर्व्यवहारले अन्यलाई दिएको पिडा /  नकारात्मक ऊर्जा

यमसादनम् – यम + सादनम् -  अनुशासनको नियमन अनुरूप नरक अनुभूति (सोही पीडाको अनुभूति दिलाएर कर्मको फल महसुस गराउने) तोक्ने कार्य सम्पन्न हुन्छ। 

 

व्याख्या: यो चरणमा कार्मिक छापमा कोडको रूपमा रहेको दुष्कर्मको फुट प्रिन्ट डिकोड़ गरी व्यक्तिको पाप पूर्ण आपराधिक सूचना तथा त्यसले पीडित लाई दिएको पिडाको अनुभूति पीडकलाई गराइने कार्य पुरा हुन्छ। यसरी आफ्नो कर्मले पीडितलाई पुर्‍याएको पिडाको हद पीडक आफैले अनुभूति गरेर महसुस गर्नुपर्ने नरक यात्राको चरणको रूपमा आफ्नो अपराध र पाप कर्मको फल भोग्नु पर्ने अवस्था प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त अनुरूप पीडकको जीवन चक्रमा ईनर इञ्जिनियरिङ्ग भएको हुन्छ। 

 

त्रिभिर्मुहूर्तेभ्यां वा नीयते तत्र मानवः।

प्रदर्शयन्ति दूतास्ता घोरा नरकयातनाः॥४०॥

 

मूल सार: पथ प्रदर्शकहरूले (दूताः) विशिष्ट समयहरूमा (मुहूर्तेभ्यः) व्यक्तिको (ता) कर्मको विशेष प्रतिफलहरूको (तत्र) स्मरण गराएर (नीयते) पुनरावलोकन गराउने कार्य गरिरहँदा (प्रदर्शयन्ति) लिङ्ग शरीरले (मानवः)  कर्मको फल अनुरूप (तत्र) पीडितले अनुभूति गरेको डरलाग्दा पिडा (घोरा) रुपी नरकमय यातनाहरू (नरकयातनाः) वा सामान्य स्वर्गीय, तटस्थता, नारकीय जस्ता अनुभूति (त्रिभिः) भोग्नु पर्ने नियति पैदा हुन्छ।

 

शब्द अर्थ: 

त्रिभिः – त्रि +भिः  - त्रिविध + भिः - त्रिविध (निर्माण +सञ्चालन + नष्ट) गर्ने प्राकृतिक  शक्तिले कर्मको फल अनुरूप अनुभूति गर्न बाध्य पारिने स्वर्गीय, तटस्थता र नारकीय अनुभूति गराउने नियम पुरा गर्न   

मुहूर्तेभ्यः –  विशेष घटना घटेका सबै समयहरू 

वा – वा

नीयते – स्मरण गराएर / सम्म पुर्‍याएर 

तत्र – त्यहाँको स्थिति (कर्मको फल अनुरूपको) 

मानवः – प्राणीको आत्मा (पुरुष) लाई / लिङ्ग शरीरलाई 

प्रदर्शयन्ति – देखाउने / पुनरावलोकन गराउने कार्य गरिरहँदा   

दूताः – पथ प्रदर्शकहरूले 

ता –  पीडकहरूलाई 

घोरा – पीडितले भोगेको डरलाग्दा पिडा रुपी 

नरकयातनाः – नरकमय यातनाहरू अनुभूति हुने गर्दछ। 

 

मुहूर्तमात्रात् त्वरितं यमं वीक्ष्य भयं पुमान् ।

यमाज्ञया समं दूतैः पुनरायाति खेचरः॥४१॥

 

मूल सार: अहङ्कार विहीन इमानदार लिङ्ग शरीरले प्रकृतिको अनुशासनको नियम बाँधिएर निष्पक्ष रूपमा आफ्ना सम्पूर्ण कर्महरूको पुनरावलोकन गरी कर्मको आधारमा आफ्नो आत्माले लिनुपर्ने न्यायोचित गन्तव्य यात्राको निर्णय आफैले लिएर आत्माको त्यसपछिको भविष्य तय गर्दछ।

 

शब्द अर्थ: 

मुहूर्तमात्रात् – त्यसै समयमा कारण शरीरले  

त्वरितं – तत्कालै 

यमं – अनुशासित रहेर नियमको पूर्ण पालन गर्ने परिस्थिति (यमराज) बिचमा आफू पुगेको  

वीक्ष्य – समझेर

भयं – डर 

पुमान् – अहङ्कार विहीन इमानदार लिङ्ग शरीर 

यमाज्ञया – प्रकृतिको अनुशासनको नियम बाँधिएर निष्पक्ष रूपमा (यमराजको आज्ञाले)

समं – आफैले आफ्ना कर्मका सबै गतिविधिहरू  

दूतैः – पथ प्रदर्शकहरू (यम दूतहरू) को सहयोगमा  

पुनरायाति – पुनः सरसरती पुनरावलोकन गर्दछ 

खेचरः – आफ्नो आत्माको गन्तव्य यात्रा छनौट (आकाशमा उड्ने आत्मा) गर्छ। 

आगम्य वासनाबद्धो देहमिच्छन् यमानुगैः।

धृतः पाशेन रुदति क्षुत्तृड्भ्यां परिपीडितः॥४२॥

 

मूल सार: यो चरणमा (आगम्य) कर्मको फल भोगे पश्चात् हाच्छ्युँ  गरेर नाक सफा हुने जस्तै वायु र ध्वनी ऊर्जाको कारण सम्पूर्ण बन्धन वाट बल पूर्वक खाली हुन पुग्दछ (क्षुत्)। प्राकृतिक नियम (यम)  पछ्याउँदै (अनुगैः) वासनाको बन्धनमा बाँधिएको (वासनाबद्धः) लिङ्ग शरीर (देहम्) उसको चाहना (इच्छन्) अनुरूप (अनुगैः) सम्पूर्ण पिडा (परिपीडितः), आशक्तिहरूको (तृड्भ्यां) पासोको काबु वाट (धृतः पाशेन) भएका  गलत कर्म बापत पछुताउँदै (रुदति) स्वतन्त्र बन्ने गर्दछ।

 

शब्द अर्थ: 

आगम्य – यो अवस्थामा आई पुग्दा सम्म  

वासनाबद्धः – वासनाले बाँधिएको 

देहम् –  लिङ्ग शरीर

इच्छन् – उसको चाहना अनुरूप

यम –  प्राकृतिक नियम (यमराजको अनुशासनको नियम)

अनुगैः -  पछ्याउँदै 

धृतः – काबुमा पारि ग्रहण गरिएको 

पाशेन – पासोको 

रुदति – गलत कर्म बापत पछुताउँदै

क्षुत् - कर्मको फल भोगे पश्चात् हाच्छ्युँ गरे जस्तै जोरसँग खाली हुनु 

तृड्भ्यां – आशक्तिहरू 

परिपीडितः – परि + पीडित: - सम्पूर्ण पिडा 

 

व्याख्या: यो चरणमा पुग्दा  कर्मको फल भोगे पश्चात् हाच्छ्युँ गरेर नाक सफा हुने जस्तै लिङ्ग शरीर वायु र ध्वनी ऊर्जाको कारण सम्पूर्ण बन्धन आदि वाट बल पूर्ण रूपमा खाली हुन पुग्दछ। प्राकृतिक नियम अनुरूप वासनाको बन्धनमा बाँधिएको कारण भए गरिएका गलत कर्म बापत पछुताउँदै गर्दा  लिङ्ग शरीर आफूमा टाँसिएको आशक्ति रुपी कार्मिक छापहरू बाट छुट्टिइसकेको हुन्छ। सम्पूर्ण बन्धन र पीडा बोधहरू वाट समेत स्वतन्त्र हुन पुग्दछ।     

 

भुङ्क्ते पिण्डं सुतैर्दत्तं दानं चातुरकालिकम् ।

तथापि नास्तिकस्ताय तृप्तिं याति न पातकी॥४३॥

 

मूल अर्थ: वंशजहरूले बिहान, दिउसो, साँझ र रातिको  समयमा सम्पूर्ण जीवनको सार रुपी शरीरको देहको अनुभूति गर्नु पर्दछ। वंशजहरूले  प्रदान गरेको दान आदि कुनै व्यक्तिले लिनु दिनु (जसमा पारिश्रमिक पर्दैन) वेदको मान्यता विपरीतको पातकी कर्म हो। मृतकको वंशजले गरेको कुनै पनि  प्रकृतिको दान मृतकको देहलाई सन्तुष्टि दिने कार्यमा उपयोगी हुने गर्दैन। त्यसो हुन पनि सक्दैन।

 

शब्द अर्थ: 

भुङ्क्ते – भुज् + ते -  अनुभव गर्दछ + उसले - को अनुभूति गर्नु (देहको)

पिण्डं –सम्पूर्ण जीवनको सार रुपी शरीर (देह) 

सुतैः – वंशजहरू

दत्तं – दा +त्तं -  प्रदान गरिएको 

दानं – दान आदि 

चातुर कालिकम् – चारै (बिहान, दिउसो, साँझ र राति) को  समयमा

तथापि –  तथा +अपि -  त्यसको बाबजुद पनि

नास्तिकः – वेदको मान्यता विपरीतको 

ताय – देहलाई  

तृप्तिं – सन्तुष्टि दिने 

याति –  त्यसो हुन पनि सक्दैन।  

न – र यो 

पातकी – पातक+ई -  पाप, अपराध /अनुचित कार्यको कर्ता (गर्ने वा गर्न सल्लाह दिने)। 

 

व्यख्या: मृतकले भौतिक शरीर छोडे पछि उसको मूल स्वरूप लाई अभिनन्दन गर्न  सम्पूर्ण जीवनको सार रुपी शरीर (देह) अर्थात् आत्माको अनुभूति गर्नु बाहेक अन्य विकल्प रहँदैन। सनातन संस्कृतिमा उक्त कार्य गर्दै गर्दा श्रद्धा पूर्वक जल अर्पण गर्ने गरिन्छ। जसलाई तर्पण भनिन्छ। बिहान, दिउसो, साँझ र रातिको कुनै पनि समयमा मृतकका वंशजहरूले तर्पण कार्य गर्न सक्दछन्। तर्पण बाहेक मृतकको नाममा प्रदान गरिने कुनै पनि प्रकारको दान आदिले मृतकको देह लाई सन्तुष्टि दिने कार्य गर्दैन। त्यसो हुन पनि सक्दैन। जसरी खेताला खोजेर आफ्नो शरीरको दर्द अर्कालाई बोकाउन सकिँदैन, त्यस्तै एउटाले गरेको पुण्य कार्यको फल वा पाप कर्म फल अर्कोले प्राप्त गर्छ भन्ने बुझाइ प्राकृतिक नियम प्रतिकुलको अज्ञानता हो। वेदको मान्यता विपरीत मृतकको नाममा पण्डित वा नातेदार लगायतका व्यक्तिलाई दान दिन प्रेरित गरिने कार्य, सो लिने वा दिने दुवै कार्य अपराध पूर्ण अनुचित पाप कर्म हो। 

 

पापिनां नोपतिष्ठन्ति दानं श्राद्धं जलाञ्जलिः।

अतः क्षुद्व्याकुला यान्ति पिण्डदानभुजोऽपि ते॥४४॥

 

भावार्थ: पितृ सम्म नपुग्ने दान जस्ता पाप कर्म कसैले गर्न हुँदैन। त्यस्तो दानको कुनै फल  पितृलाइ प्राप्ति समेत  हुँदैन। विगतको जीवनका गल्तीमा पश्चात्ताप गर्दै ठुलो पीडाका साथ नयाँ जीवनमा धार्मिक व्यक्ति बन्ने उत्कृष्ट चाहना रुपी शोकले व्याकुल, जीवनको उद्देश्य प्राप्ति गरी छाड्ने प्रणले अगाडि बढ्ने लिङ्ग शरीरले यद्यपि उनीहरूको प्राप्ति गर्ने नभएता पनि आफ्नो पुर्खाहरूको आत्माको शान्तिको कामना गर्दै गरिने धार्मिक अनुष्ठानमा (जीवित रहेको आफू र आफ्नो परिवारको सन्तोषको खातिर भन्ने अर्थमा) झुकेर पिण्ड दान र पितृ तर्पण  गर्ने कर्म गर्नु। 

 

शब्दार्थ:

पापिनां - पाप कर्म रुपी 

न - कसैले गर्न हुँदैन 

उपतिष्ठन्ति - सम्म पुग्दैन / प्राप्ति हुँदैन  

दानं - दान  

श्राद्धं -  पितृहरूको आत्माको शान्तिको कामना गर्न गरिने धार्मिक अनुष्ठान 

जलाञ्जलिः  - अञ्जलीको जल (पानी) - पितृ तर्पण

अतः - त्यही कारणले 

क्षुद्व्याकुला  - शोकले व्याकुल  (यहाँ भोक भनेर विगतको गल्तीमा पश्चात्ताप गर्दै ठुलो पीडाका साथ नयाँ जीवनमा धार्मिक व्यक्ति बन्ने उत्कृष्ट चाहनाको भोकको /शोकको कुरा भएको छ)

यान्ति- उद्देश्य प्राप्ति गरी छाड्ने प्रणले अगाडि बढ्ने।

पिण्डदानभुजः - झुकेर पिण्ड दान गर्नु  

अपि - यद्यपि

ते - उनीहरूमा

 

भवन्ति प्रेतरूपास्ते पिण्डदानविवर्जिताः।

आकल्पं निर्जनारण्ये भ्रमन्ति बहुदुःखिताः॥४५॥

 

भावार्थ: तिनीहरूको (कर्मको फल भोगिसकेको लिङ्ग शरीरको भावी गन्तव्यको)  पूर्ण व्यवस्थापन हुन लाग्ने समय सम्म तिनीहरू प्रचुर पछुतोले ग्रस्त अस्तित्व बिना अस्तित्वरूपी अस्तित्वको सम्भावनाकोको रूपको प्रेत आत्माको रूपमा रूपान्तरित भएर नियमित यात्रामा रहन्छ। पिण्ड दानमा अर्पण गरिने पिण्ड प्रेत आत्मालाई प्राप्त हुने चिज होइन। (पिण्ड बिना अस्तित्वरूपी अस्तित्वमा रहेको लिङ्ग शरीरको सङ्केत सूचक प्रतीक मात्र हो।) 

 

शब्दार्थ: 

भवन्ति -  रूपान्तरित हुन्छन्  

प्रेतरूपाः भूत वा प्रेत आत्माको रूपमा 

ते  - तिनीहरू

पिण्डदान - पिण्डको दान

विवर्जिताः - वि (अलग) + वर्जित (निषेध / यथार्थमा त्यसो नभएको) + आः (तिनीहरू) 

आकल्पं - आ + कल्पं - तिनीहरूको पूर्ण व्यवस्थापन हुन लाग्ने समय सम्म 

निर्जनारण्ये -  बिना अस्तित्वरूपी अस्तित्वको सम्भावनाकोको रूपमा 

भ्रमन्ति - नियमित यात्रामा रहन्छ 

बहुदुःखिताः - बहु (बहु) + दुःखिताः (दुःख + इत +आः) - प्रचुर पछुतोले ग्रस्त भएको अस्तित्व  

 

नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि।

अभुक्त्वा यातनां जन्तुर्मानुष्यं लभते न हि॥४६॥

 

भावार्थ:

सयौँ शताब्दी नै किन नलागोस् आफूले गरेको कर्मले दिएको जीव जन्तुमा पीडा, दुःख वा यातनाको फल आफैले भोगेर त्यसको अनुभूति गरेर त्यसको हिसाब चुक्ता गरे पछि मात्र जीवात्माले मनुष्य देहमा जन्म प्राप्त गर्दछ।  

 

शब्दार्थ:

न - सम्भव हुँदैन

अभुक्तं - आफैले भोगेर अनुभूति नगरेको 

क्षीयते - नाश हुँदैन

कर्म - कर्मको फल

कल्प - लामो समय 

कोटिशतैरपि - कोटि + शतैः + अपि - सयौँ शताब्दी बिते पनि 

अभुक्त्वा - अ + भुक्त्वा - भोग नगरेको 

यातनां - पीडा, दुःख, यातना

जन्तुः - जीव जन्तु 

मानुष्यं - मानव योनिमा / मनुष्य देहमा जन्म

लभते - प्राप्ति हुँदैन 

न हि - कहिल्यै पनि 

 

अतो दद्यात् सुतः पिण्डान् दिनेषु दशसु द्विज ।

प्रत्यहं ते विभाज्यन्ते चतुर्भागैः खगोत्तम॥४७॥

 

भावार्थ: यसै कारण मृतकका सन्तानले  दश दिन (चार हप्ता बराबरको समयलाई एक अन्तराल मान्ने गरी) अन्नको गोलाकार डल्लाहरू बनाएर कुल दश पिण्ड अर्पण गरिन्छ। जहाँ बायु शरीरलाई रूपान्तरण गरि भौतिक देहको व्यक्तिको रूपमा पुनर्जन्म हुँदै गर्दा सक्रिय रहने चार ऊर्जाको पहिचान गर्न चार पदार्थ मिलाएर पिण्ड निर्मित गरिन्छ।

 

शब्दार्थ:

अतः - यस कारण (जीवन चक्रको रूपमा घुम्ने हुँदा भन्ने अर्थमा) 

दद्यात् - अर्पण गर्ने 

सुतः -  सन्तानले 

पिण्डान् - अन्नको गोलाकार डल्लाहरू (पिण्ड) बनाएर 

दिनेषु -  दिनमा 

दशसु - दश 

द्विज -  पुनर्जन्म हुने व्यक्तिको (गर्भाधान पछि) 

प्रत्यहं - हरेक अन्तराल (एक अन्तराल = ४ हप्ता। ४० हप्ताको अवधि - ९ महिनामा ६ दिनको समय हुन्छ)।

ते -  तिनीहरू लाई  

विभाज्यन्ते - बाँडिन्छ।

चतुर्भागैः -  चार चिज / भाग निर्मित (हरेक पिण्डले चार भागको प्रतिनिधित्व गर्ने गरी चार सामग्री प्रयोग गर्ने - चामल, तिल, घ्यू, मह) 

खगोत्तम - ख (आकाश) + ग (गमन गर्ने) +उत्तम (उत्कृष्ट) - गरुड  - उत्कृष्ट दैवि शक्ति को बहान (बायु शरीरको वहन लिङ्ग शरीर) 

 

व्याख्या: पिण्डका चार भागमध्ये पहिलो भाग यमदूतहरूलाई जाने (यमराजका चार वाहन - ओज ऊर्जा (Ojas Shakti) - अनुशासन / प्रतिरक्षा प्रणाली) बन्ने कुराको सङ्केत गर्दछ। दोस्रो भाग मृतकको आत्माले ग्रहण गर्ने भनिन्छ। जसले ब्रह्माण्ड चेतना अर्थात् आत्म ऊर्जा (Atma Shakti) लाई जनाउँछ। तेस्रो र चौथो भाग आत्माको नयाँ शरीर निर्माणमा आवश्यक प्राण ऊर्जा (Prana Shakti) र तेज ऊर्जा (Tejas Shakti) लाई जनाउँछ। गरुड़ पुराणका अनुसार, पिण्ड अर्पणको कार्य मार्फत मार्फत मानवको रूपमा पुनर्जन्म हुने क्रममा आत्माले जीवन शक्ति (प्राण ऊर्जा), तेज ऊर्जा, ओज ऊर्जा, र आत्म ऊर्जा प्राप्त गरी कारण शरीर निर्माण गर्दछ भन्ने समाजमा व्यवहारिक व्याख्या गरी सन्देश दिने कार्य पुरा गरिने सन्दर्भको चर्चा गरिएको छ।

पिण्डमा समावेश प्राकृतिक तत्त्वहरू - जस्तै: चामल, तिल, घ्यू, मह - आत्मालाई पोषण दिने र नयाँ शरीरको निर्माण प्रक्रियामा सहायता पुर्‍याउने तत्वको सङ्केत हो। गर्भाधानको दिनदेखि औसतमा ३८ हप्तामा शिशुको जन्म हुने गर्छ। यो समय केही हप्ता अगाडि वा पछाडि हुन सक्ने भएकाले, ४० हप्ताको अवधिलाई पूर्ण रूपमा शरीर बन्ने र स्वतन्त्र अस्तित्वमा जन्मने समय मानिन्छ।

 

 

भागद्वयं तु देहस्य पुष्टिदं भूतपञ्चके ।

तृतीयं यमदूतानां चतुर्थं सोपजीवति॥४८॥

 

भावार्थ: चार तत्व मिलाएर निर्मित गरिने पिण्डको हरेक तत्वले भ्रूणको विकासमा भूमिका खेल्ने ब्रह्माण्ड चेतना  रुपी आत्म ऊर्जा (Atma Shakti), प्रकृतिको नियम मुताबिक शरीरको हरेक भागको विकास गर्ने ओज ऊर्जा (Ojas Shakti), पोषण दिने प्राण ऊर्जा (Prana Shakti) र पन्च तत्व रुपी तेज ऊर्जाको  (Tejas Shakti) सङ्केत गर्दछ। 

 

शब्दार्थ:

भागद्वयं - दुई अंशहरू

तु - परन्तु 

देहस्य - देह (शरीर) + स्य (को) 

पुष्टिदं - पुष्टि (पोषण) + दं (दिने) - प्राण ऊर्जा (Prana Shakti)

भूत पञ्चके - पन्च  तत्व - तेज ऊर्जा (Tejas Shakti)

तृतीयं - तेस्रो भाग

यमदूतानां - यम (अनुशासन) + दूतानां (सन्देशवाहकहरू) - ओज ऊर्जा (Ojas Shakti) 

चतुर्थं - चौथो भाग

सोपजीवति - स (भ्रूणको) + उपजीवति (जीवन धान्नको लागि उपयोग हुन्छ) - आत्म ऊर्जा (Atma Shakti)

 

 

अहोरात्रैश्च नवभिः प्रेतः पिण्डमवाप्नुयात् ।

जन्तुनिष्पन्नदेहश्च दशमे बलमाप्नुयात्॥४९॥

भावार्थ: दिनरातको नौ अन्तरालको (एक अन्तराल = ४ हप्ता) समयमा पिण्ड शरीर भौतिक शरीर प्राप्त गरेको  देहमा विकसित हुन्छ। जसले  दसौँ अन्तराल (९ महिनामा ६ दिन हाराहारीको समय) व्यतीत गर्दा सबै प्रकारको सामर्थ्य प्राप्त गरी स्वतन्त्र अस्तित्वमा जन्म लिन सक्षम बन्दछ।   

 

शब्दार्थ:

अहोरात्रै - रात दिन  

च - निरन्तर   

नवभि - दिनरातको नौ अन्तरालहरू बाट (एक अन्तराल ४ हप्ता हुने हिसाबमा गर्भाधानको दिनदेखि औसतमा नौ अन्तरालमा ३६ हप्ता हुन्छ। जुन २५२ दिन वा  ८ महिना २ दिन हुन्छ।) 

प्रेत - पिण्ड शरीर (लिङ्ग शरीर वाट वायु शरीरमा परिवर्तन भएको अस्तित्व विहीन सम्भावना युक्त आत्मा शक्ति) 

पिण्डम् -  भौतिक शरीर प्राप्त गरेको   

अवाप्नुयात् - रूपान्तरण वा विकसित हुन्छ 

जन्तु-निष्पन्न-देह - जन्तु (जीव) + निष्पन्न (निर्माण सम्पन्न वा प्राप्त हुनु) + देह (शरीर) 

च - त्यसको साथै 

दशमे - दश (दसौँ) + मे (अन्तरालमा) 

बलम् - सबै प्रकारको सामर्थ्य (पूर्ण शरीरको अर्थमा - दश अन्तरालमा  ४० हप्ता हुन्छ। एक महिनामा औसतमा ३६५ दिन ÷ १२ महिना ÷ ७ दिन = ४.३४८ हप्ता हुन्छ। ४० हप्ता  भनेको लगभग ९ महिनामा ६ दिन हाराहारी हुन आउँछ।)  

आप्नुयात् -  प्राप्त गर्दछ (९ महिनामा ६ दिन हाराहारीको समयमा स्वतन्त्र अस्तित्वमा जन्मन्छ)। 

 

नोट: वैदिक मापनमा प्रहर दिन र रातको समय अवधि तथा अन्तराल हप्ताको अवधि जनाउन प्रयोग गरिन्छ। पुरा दिनको २४ घण्टाको समय अवधि लाई  प्रहरमा विभाजन गर्न पुरा दिन लाई ८ प्रहर मानिन्छ। जहाँ एक दिनमा ४ प्रहर (सूर्योदयदेखि सूर्यास्तसम्म) र रातमा ४ प्रहर (सूर्यास्तदेखि सूर्योदयसम्म) हुने गरी विभक्त गरिन्छ। यसरी प्रत्येक प्रहर करिब ३ घण्टा लामो हुन्छ। मानिस  भ्रूण अवस्था वाट पूर्ण मानिसको रूपमा जन्मने क्रममा उसको शरीरको विभिन्न भागको विकास हुने समय हप्तामा जनाउन भने हरेक ४ हप्तालाई एक अन्तराल मान्ने गरिन्छ। 

 

दग्धे देहे पुनर्देहः पिण्डैरुत्पद्यते खग ।

हस्तामात्रः पुमान् येन पथि भुंक्ते शुभाशुभम्॥५०॥

 

भावार्थ: दहन गरिएको शारीरिक जीवन फेरी लगभग एक हात आग्लो शरीर युक्त जीवनको रूपमा  पुनर्जन्म लिन्छ। नयाँ जीवनको यात्राको शुभ र अशुभ कर्ममा फर्कन्छ। यसरी भौतिक अस्तित्व विहीन अवस्था बाट  (पिण्ड शरीर) भौतिक अस्तित्वमा (शारीरिक जीवनमा) प्रकट हुने प्रक्रियाको समग्र दृश्य (Bird's Eye View) पिण्ड द्वारा (डेमो) प्रदर्शन गरिन्छ।    

 

शब्दार्थ:

दग्धे - दह् +ए -  दहन गरिएको 

देहे - शारीरिक जीवन  

पुनर्देह - फेरि शारीरिक जीवनको पुनर्जन्म लिन्छ   

पी - पिण्ड + ऐ -  पिण्डले (प्रतिनिधित्व गर्दछ)

उत्पद्यते - उत् +पद् + य +ते - उत्पत्ति वा प्रकट हुने (भौतिक अस्तित्व विहीनताको अवस्थाबाट अस्तित्वमा)  

खग -   समग्र दृश्य दिने (Bird's  Eye  View)

हस्तामा - लगभग एक हात आग्लो (अन्दाजी ५० सेन्टिमिटर आग्लो)  

पुमान् - मानिस 

येन - जसले 

पथि - यात्रा मार्गमा 

भुंक्ते - अनुभूति गर्दछ 

शुभाशुभम् - शुभ र अशुभ (कर्म अनुरूपको) 

 

प्रथमेऽहनि यः पिण्डस्तेन मूर्धा प्रजायते ।

ग्रीवास्कन्धौ द्वितीयेन तृतीयाद्धृदयं भवेत्॥५१॥

 

भावार्थ: पहिलो अन्तराल (चार हप्ताको समयमा) भ्रूण वाट टाउको उत्पन्न हुन्छ। दोस्रो अन्तरालमा घाँटी र काँधको भागको विकास हुन्छ। तेस्रो अन्तराल हृदयको विकास हुन्छ।

 

शब्दार्थ: 

प्रथमेऽहनि - प्रथमे (पहिलो) + अहन् (अन्तराल) +ई (भित्र)।

एक अन्तराल = ४ हप्ता। 

य – त्यस (ब्रह्माण्ड चेतना) 

पिण्ड - भ्रूणको सङ्केत गर्ने चिज। जसले भौतिक शरीरको निर्माण गर्ने ऊर्जाको उपलब्धताको सङ्केत गर्दछ। शुक्राणु (Sperm) र डिम्ब (Egg) को निषेचन (Fertilization) पछि उत्पन्न हुने एकल कोशिका जाइगोट (Zygote) विभक्त भएर भ्रूण (embryo) र शरीरको भागको विकास हुने कुराको सङ्केत समेत यसले गर्दछ।     

तेन - को तजबिज अनुरूप (In That  Direction)

मूर्धा - टाउको र शिर 

प्रजायते - उत्पन्न हुन्छ ( जाइगोटको कोशिका टुक्रने विधि वाट भन्ने अर्थमा) 

ग्रीवा - घाँटी र 

स्कन्धौ - काँधहरूसमेत 

द्वितीयेन - दोस्रो अन्तरालमा 

तृतीयात् - तेस्रो अन्तरालमा 

हृदयं - मन, हृदय (Heart)

भवेत् - उत्पन्न हुन्छ (जाइगोटको कोशिका टुक्रने विधि वाट) 

 

चतुर्थेन भवेत् पृष्ठं पञ्चमान्नाभिरेव च ।

षष्ठे च सप्तमे चैव कटी गुह्यं प्रजायते॥५२॥

 

भावार्थ: चौथो अन्तरालमा ढाड सहित शरीरको पृष्ठभूमि, पाँचौँ अन्तरालमा नाभि (नाइटोको भाग), छैटौँ र सातौँ अन्तरालमा क्रमशः कम्मर र गोप्य जननेन्द्रियको उत्पन्न हुन्छ। 

 

शब्दार्थ: 

चतुर्थेन - चौथो अन्तरालमा

भवेत् - निर्माण भएको हुन्छ

पृष्ठं - ढाड सहित शरीरको पृष्ठभूमि 

पञ्चमान्नाभिरेव च - पाँचौँ अन्तरालमा नाभि उत्पन्न हुन्छ  

षष्ठे च सप्तमे चैव - छैटौँ र सातौँ अन्तरालमा क्रमशः

कटी गुह्यं प्रजायते - कम्मर र गोप्य जननेन्द्रियको उत्पन्न हुन्छ

 

ऊरुश्चाष्टमे चैव जान्वङ्ग्री नवमे तथा ।

नवभिर्देहमासाद्य दशमेऽह्नि क्षुधा तृषा॥५३॥

 

भावार्थ: आठौँ अन्तरालमा साँप्राहरू, घुँडा, खुट्टा, पैतालाहरू र नवौँ अन्तरालमा नयाँ मायावी शरीरको प्राप्ति पश्चात्, दसौँ अन्तराल भित्र सम्पूर्ण अन्न पानीको शरीर तैयार बनी सक्दछ।   

 

शब्दार्थ: 

ऊरुश्चाष्टमे चैव - आठौँ अन्तरालमा साँप्राहरू  

जान्वङ्ग्री - घुँडा, खुट्टा, पैतालाहरू

नवमे तथा - नवौँ अन्तरालमा

नवभिर्देहमासाद्य - नयाँ मायावी शरीरको प्राप्ति हुनु  

दशमेऽह्नि  - दसौँ अन्तराल भित्रमा 

क्षुधा तृषा - अन्न पानीको (पन्च महाभूतको भौतिक शरीर भन्ने अर्थमा) 

 

पिण्डजं देहमाश्रित्य क्षुधाविष्टस्तृषार्दितः।

एकादशं द्वादशं च प्रेतो भुङ्क्ते दिनद्वयम्॥५४॥

 

भावार्थ: एघारौँ र बाह्रौँ अन्तरालमा अर्पण गरिने पिण्डले भोक, तिर्खा र शोक आदि लाग्ने प्रकृतिको शरीरमा आश्रित द्वैत (Dwait) अस्तित्वको (Dualities of Existence) देह निर्माणको सङ्केत गर्दछ। भौतिक जीवनमा आशक्ति र इच्छाहरूलाई पार गर्न असफलताको अवस्थामा पुग्दा व्यक्तिले सांसारिक पीडा र सुखको अन्तहीन पुनर्जन्म र पुनः अनुभवको चक्रको निरन्तरतामा जाकिनु पर्ने यथार्थको सङ्केत दिने प्रयोजनमा ती पिण्डहरु दान गर्ने गरिन्छ।    

 

शब्दार्थ: 

पिण्डजं - पिण्डले सङ्केत गर्छ  

देहमाश्रित्य - शरीरमा आश्रित रहेको  देह

क्षुधाविष्टस्तृषार्दितः - भोक, तिर्खा र शोक लाग्ने प्रकृतिको बन्छ।   

एकादशं द्वादशं च - एघारौँ र बाह्रौँ अन्तराल 

प्रेतो - प्रेत वृति रुपी चेतना - भौतिक जीवनमा आशक्ति र इच्छाहरूलाई पार गर्न असफलताको अवस्थामा पुग्दा 

भुङ्क्ते - सांसारिक पीडा र सुखको अन्तहीन पुनर्जन्म र पुनः अनुभवको चक्रलाई निरन्तरता दिने कुराको सङ्केत गर्ने गर्दछ।

दिनद्वयम् - सुख-दुःख रुपी द्वैत अस्तित्व (Dualities of Existence) ।  

 

त्रयोदशेऽहनि प्रेतो यन्त्रितो यमकिङ्करैः।

तस्मिन् मार्गे व्रजत्येको गृहीत इव मर्कटः॥५५॥

 

भावार्थ: तेह्रौँ अन्तराल मृत्यु पश्चात् मुक्त हुन नसकेर यम किङ्करहरूबाट नियन्त्रित जीवनको चक्र अनुरूप मानव चोलामा पुगेको व्यक्तिले आफ्नो जीवनको धर्म यात्रा एक्लै नै हिँड्नु पर्ने बोध गर्न र त्यसको लागि मनलाई एकाग्र राखेर मुक्ति पथमा अगि बढ्न जरुरी रहेको सङ्केत स्वरूप सम्पन्न गरिन्छ।    

 

शब्दार्थ: 

त्रयोदशेऽहनि - तेह्रौँ अन्तरालमा 

प्रेतो - प्रेत वृति रुपी चेतना - मुक्त नभएर ८४ लाख जीवनको चक्रको जरुरतको यात्रा पार गर्दै मानिसको रूपमा जन्मन पुगेको आत्मा  

यन्त्रितो यमकिङ्करैः - यम किङ्करहरूबाट नियन्त्रित हुन्छ

तस्मिन् मार्गे - त्यो मार्गमा

व्रजत्येको - आफू एक्लै हिँड्नुपर्ने हुन्छ 

गृहीत इव मर्कटः चकचके बाँदरलाई समाती बाँधेर शान्त राखे जस्तै चञ्चल हुने मनलाई एकाग्र गर्ने। 

 

व्यख्या: प्रकृतिको नियमको सबै लाई परिपालन गराएर सबैलाई अनुशासनको परिधिमा राख्ने प्राकृतिक शक्तिलाई यम किङ्करहरू भनिन्छ। ब्रह्माण्डीय चेतनाले ब्रह्माण्ड सञ्चालन गर्ने प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त बनाएको छ। प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त मैत्री कर्म गर्नु लाई धर्म कर्म भनिन्छ। व्यक्तिलाई धर्म कर्ममा लाग्न प्रेरित गर्ने शक्तिलाई न्यायको प्रतीक मानिन्छ। व्यक्ति आफ्नो आयु अनुरूप निश्चित काल र परिस्थितिमा मृत्यु वरण गर्न पुग्दछ। जीवनमा उसले गरेको कर्मको फलको आधारमा उसले अपरिहार्य जीवन चक्रको यात्रा पुरा गर्नु पर्ने हुन्छ। व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा गरेका धर्म, पाप र अपराध कर्मको साक्षी उसको आत्मा हुने हुँदा त्यसको लेखाजोखा उसको आत्मा सँगै टाँसिएर रहने कर्मको छापमा रहने गर्दछ। जसका आधारमा व्यक्तिले आफ्नो जीवनकाल र मृत्यु पश्चातको समेत जीवनको तय हुने गर्दछ। त्यसको न्यायोचित व्यवस्थापन गर्न यम किङ्करहरूले सहजीकरण गर्दछन्। त्यसैले यिनीहरूलाई यमराज (न्यायको व्यवस्थापन शक्ति) को शक्ति-स्वरूप सेवक मानिन्छ। जसले आत्माहरूलाई यमराजको न्यायिक प्रक्रिया सम्म पुर्‍याउँछन्। पाप र पुण्य तौलिएर त्यस बापत दण्ड वा पुरस्कृत हुने विधि मार्फत हिँडाएर समग्र कर्मको यथार्थलाई उजागर गर्दै, जीवन, मृत्यु र पुनर्जन्मको अनन्त चक्रमा आत्माको यात्रालाई लैजान  मार्गदर्शन दिने गर्छन्। उनीहरूको जिम्मेवारी मूलतः प्रत्येक कर्मको परिणाम सुनिश्चित गर्नु र उच्च ब्रह्माण्डीय उद्देश्यको प्राप्तिमा सक्रिय रहनु हो।

षडशीतिसहस्राणि योजनानां प्रमाणतः ।

यममार्गस्य विस्तारो विना वैतरणी खग॥५६॥

 

भावार्थ: चेतनाले प्रेत वृति युक्त आवृत्ति लिन वाट रोक्न शरीरमा व्यापक फैलिएको विचारलाई एक बिन्दुमा एकाग्र गरी अनुशासित गर्न सहयोग गर्ने मन र चेतन ऊर्जा लाई सहजीकरण गर्ने तन्त्रिका लगभग छयासी हजार (अनन्त सङ्ख्याको अर्थमा) छन्।   

 

शब्दार्थ: 

षडशीतिसहस्राणि -  छयासी हजार

योजनानां - विचारलाई एक बिन्दुमा एकाग्र गर्न सहयोग गर्ने तन्त्रिका - चेतनाले प्रेत वृति युक्त आवृत्ति लिन वाट रोक्न  

प्रमाणत  - सोचलाई नियन्त्रण गर्ने (मस्तिष्कको न्युरोन)

यममार्गस्य - धर्म  र अनुशासनको / यमको मार्ग

विस्तारो - व्यापक फैलिएको 

विना वैतरणी - वैतरणी नदी बाहेक

खग - हे खग (मन र चेतन ऊर्जा युक्त आत्माको वाहन गरुड)। 

 

व्यख्या: वैतरणी नदी शब्द सनातन मान्यतामा आत्माको सङ्क्रमण र शुद्धीकरणमा भूमिका खेल्ने धर्म वा पाप कर्ममा लाग्न व्यक्तिलाई प्रेरित गर्ने तरल पदार्थ तर्फ सङ्केत गर्न प्रयोग हुने गर्दछ।  व्यक्तिले मानसिक र शारीरिक सङ्घर्षको सामना गर्न पर्दा लड या भाग" (fight-or-flight) प्रतिक्रिया निर्माण गर्ने तनाव वा डरको समयमा स्राव हुने कोर्टिसोल पापीहरूको लागि कठिन र पीडादायक वैतरणी नदी पार गर्ने परेको अनुभवको प्रतीक हो। व्यक्तिमा भावनात्मक स्थिरता कायम गर्न मद्दत गर्ने रसायन  सेरोटोनिन हो। वैतरणी पार गर्नु भनेको आत्माको सन्तुलन र शुद्धीकरणको प्रतीक हो। त्यसैले वैतरणी पार गर्दा प्राप्त हुने आध्यात्मिक र कर्मिक सन्तुलनको भूमिका सेरोटोनिन रसायनले खेल्दछ। अर्को तर्फ धर्मात्मा व्यक्तिहरूको लागि वैतरणी पार गर्ने यात्रा निकै सहज हुने र व्यक्तिले त्यो अवसरमा आफू पुरस्कृत भएको अनुभूति गर्ने गरिन्छ। डोपामिन प्रेरणा र पुरस्कृत महसुस गराउने रसायन हो जसले व्यक्तिको मनोविज्ञानमा शान्ति र मुक्ति प्राप्तिको अनुभूति दिन्छ।

 

मानिसको जीवनमा उसको मस्तिष्कमा प्रभाव पार्ने न्युरोकेमिकल कोर्टिसोलले सङ्घर्ष, डोपामिनले पुरस्कार र सेरोटोनिनले सन्तुलनको भूमिका खेलेको देखिन्छ। यी मस्तिष्कको स्नायुले स्राव गर्ने न्युरोकेमिकलहरु व्यक्तिको फरक फरक मानसिक अवस्थाहरू निर्माण गर्न जिम्मेवार देखिन्छन्। जसको आधारमा व्यक्ति कुनै चिजमा आशक्ति हुने वा नहुने, खुसी वा दुखी हुने र जीवनका चुनौतीहरू सामना गर्दा, तृप्ति खोज्दा, सन्तुलन प्राप्त गर्न चाहँदा उनीहरूको मनोविज्ञानलाई प्रवाहित पारेको हुन्छ।

 

व्यक्तिको मुडको नियमन गर्ने प्रमुख न्यूरोट्रान्समिटर सेरोटोनिनको उत्पादन र वितरण गर्ने न्युरोनहरूको समूहलाई  राफे न्युक्लिआइ  (Raphe Nuclei) भनिन्छ। तिनीहरू मस्तिष्कको ब्रेनस्टेममा (Brain Stem) रहेका हुन्छन्। मस्तिष्कको मूडसँग सम्बन्धित क्षेत्रहरू एमिग्डाला (Amygdala), प्रीफ्रन्टल कोर्टेक्स (Prefrontal Cortex) र हिप्पोक्याम्पस (Hippocampus) मा राफे न्युक्लिआइहरूले सेरोटोनिनको वितरण गर्ने गर्छन्। सबैभन्दा ठुलो सेरोटोनिन उत्पादन केन्द्र डोर्सल र मिडियन राफे न्युक्लिआइमा ८०,००० देखि १,००,००० सम्म न्युरोनहरू हुने गर्दछन्। व्यक्तिलाई अनुशासित राख्न र आफ्नो मन र विचारलाई एकाग्र गर्न सहयोग गर्ने सेरोटोनिन उत्पादन गर्ने न्युरोनको सङ्ख्या छयासी हजारकै हाराहारीमा देखिएकोले सोचलाई नियन्त्रण गर्ने छयासी हजार तन्त्रिका रहेको प्रेत कल्पको तथ्य वैज्ञानिक देखिन्छ।    

 

अहन्यहनि वै प्रेतो योजनानां शतद्वयम् ।

चत्वारिंशत् तथा सप्त दिवारात्रेण गच्छति॥५७॥

 

भावार्थ: चेतनाले प्रेत वृति युक्त आवृत्ति लिन वाट रोक्न मानसिक शान्तिको लागि व्यक्तिको विचारलाई एकाग्र गर्ने तन्त्रिकाले दैनिक दुई सय पटक भावनाको तनाव व्यवस्थापन गर्ने गर्दछ। त्यसले व्यक्तिको निद्रा-जागरण चक्र ७ दिनमा पुनरावृत्ति गर्दछ। जसलाई चालिस दिनको अभ्यास वाट रूपान्तरण गर्न सकिन्छ।  

 

शब्दार्थ: 

अहन्यहनि - दिन दिनै 

वै - मानसिक शान्ति (को अर्थ दिने गरी प्रयोग भएको) 

प्रेतो - प्रेत वृति रुपी चेतना - मुक्त हुन् नसकेको र जन्मन पुगेको आत्माको पहिलेको अवस्था (व्यक्तिको चेतना - Consciousness of a person in the post-death state)

नोट: गर्भधारण र प्रेत चेतना भ्रूणमा रूपान्तरित भए पछि व्यक्तिमा विकसित हुने मनोवृति एकाग्र राख्न सहयोग गर्ने शक्ति वा स्नायुको गतिविधि बारे यस ऋचामा चर्चा भएको छ। त्यही समयमा व्यक्तिको मनलाई अत्यन्त चञ्चल राखी नकारात्मकता तिर लैजान प्रयासरत शक्तिलाई प्रेत वृति रुपी चेतना वा प्रेतो भनेर उल्लेख गरिएको छ। यस ऋचामा प्रेतो शब्द चेतनाले प्रेत वृति युक्त आवृत्ति लिन वाट रोक्न भन्ने भाव जनाउन भने प्रयोग भएको देखिँदैन।     

योजनानां - विचारलाई एकाग्र गर्न सहयोग गर्ने तन्त्रिका - यहाँ तनाव निन्द्रा संग सम्बन्धित (वै) अर्थ दिन्छ  

शतद्वयम् - दुई सय (दैनिक दुई सय पटक भावनाको तनाव व्यवस्थापन हुने गर्दछ)

चत्वारिंशत् - चालीस (चालिस दिनमा अभ्यास वाट निद्रा-जागरण चक्र रूपान्तरण गर्न सकिन्छ)

तथा - र

सप्त - सात (निद्रा-जागरण चक्र ७ दिनमा पुनरावृत्ति हुन्छ)

दिवारात्रेण - दिन रातको 

गच्छति - चक्र पुरा गर्नु 

 

व्यख्या: सेरोटोनिनले व्यक्तिको मुड, भावना, निद्रा र सोच प्रक्रियामा प्रभाव पार्छ। प्रत्येक व्यक्तिले दैनिक २०० देखि ३०० मानसिक वा भावनात्मक परिवर्तनहरू भएको अनुभव गर्ने गर्दछ।  राफे न्युक्लिआइद्वारा नियन्त्रित सेरोटोनिन प्रणालीमा देखिने यस्ता चक्रबद्ध परिवर्तनहरूले मस्तिष्कमा आन्तरिक र बाह्य उत्तेजना निर्माण गरिदिन्छ। राफे न्युक्लिआइ बाट त्यसैले दैनिक करिब २०० पटक सेरोटोनिनको नियमित "रिलिज" गरी भावनाको तनाव व्यवस्थापन गरी समग्र सन्तुलन कायम गर्ने कार्य भएको देखिन्छ। मेलाटोनिन एउटा यस्तो हर्मोन हो जसलाई पीनियल ग्रन्थि (pineal gland) ले उत्पादन गर्छ तर नियन्त्रण भने राफे न्युक्लिआइले गर्दछ। मेलाटोनिनले व्यक्तिमा निदाउने र व्युझाउने  निद्रा-जागरण चक्रको नियमन गर्दछ। व्यक्तिको निद्रामा हुने गडबडीहरू सेरोटोनिनको असन्तुलन सँग सम्बन्धित हुन्छ। मेलाटोनिनले शरीरको २४-घण्टे जैविक घडी अर्थात् सर्केडियन रिदमको नियमन गर्दछ। हप्तामा ७ दिन हुने हुँदा हरेक व्यक्तिमा ७ दिनमा सर्केडियन रिदम जैविक चक्र ७ दिनमा पुनरावृत्ति हुन्छ। ४०-दिनमा जैविक चक्रहरू रूपान्तरण गर्न सकिन्छ। 

अतीत्य क्रमशो मार्गे पुराणीमानि षोडश।

प्रयाति धर्मराजस्य भवनं पातकी जनः॥५८॥

 

भावार्थ: मूलतः व्यक्त सोह्र वर्षको आयु पुरा भए पछिको मानव जीवन मार्गमा रहँदाको हरेक कर्महरू क्रमबद्ध रूपमा सूचीकृत रहेर उसको आत्मा सँगै कर्म बापत प्राप्त हुने दण्ड वा पुरस्कार रुपी अनुभूतिको लागि धर्मराजको अदालतमा पुग्दछ। त्यसपछि पापी करार बनेको चैतन्य (चेतना रुपी आत्मा) कर्मको फल अनुरूप अनुभूति पुरा गरे पछि (सम्पूर्ण पाप कट्टा गरे पछि) मानव चोलामा पुनर्जन्म लिन्छ।   

 

शब्दार्थ:

अतीत्य - अतीत - अतीत वा भूतकालमा भएका कुराहरू

क्रमशो - क्रमशः - क्रमबद्ध रूपमा

मार्गे - मार्गमा - पथ वा मार्गमा

पुराणीमानि - पहिलेको मानव जीवनमा रहँदाको आत्माको निगरानीमा रहेका कर्महरू

षोडश - सोह्र (मूलतः व्यक्त सोह्र वर्षको आयु पुरा भए पछिको कर्महरू)

प्रयाति - जान्छ (सूचीकृत रहेर) 

धर्मराजस्य - कर्म बापत प्राप्त हुने दण्ड वा पुरस्कार रुपी अनुशासन व्यवस्था (धर्मराजको)

भवनं - कार्यान्यन गरिने प्रकृतिको अदालत / घरमा

पातकी - पाप गरेको मानिस

जनः - मानिसको चेतना 

 

व्यख्या: जब मानिसहरू मर्छन्, उनीहरूको जीवित रहँदा गरेका कर्मको क्रमबद्ध सुची सहित आत्मा मृत्यु मार्ग हुँदै यमराजको न्यायालयमा पुग्दछ। विशेष गरी पापी मानिसहरूले यमराजको न्यायमा दण्डको अनुभूति गर्नु पर्ने प्राकृतिक व्यवस्था भएको छ। १६ वर्षको उमेर पुरा गरे पछि बालिग हुने हरेक व्यक्तिले आफू बालिग भएपछि गरेको हरेक पाप र पुण्यको फलको कर्मले त्यसको पीडितमा दिएको दर्द, वेदना वा सुखको अनुभूति पुरा गरे पश्चात् उसको सम्पूर्ण पाप कट्टा हुन्छ। अनि त्यस पछि  मात्र  मानिसको रूपमा उसको पुनर्जन्म हुने गर्दछ।

 

सौम्यं सौरिपुर नगेन्द्रभवनं गन्धर्वशैलागमौ क्रौञ्चं क्रूरपुरं विचित्रभवनं बह्वापदं दुःखदम्।

नानाक्रन्दपुरं सुतप्तभवनं रौद्रं पयोवर्षणं शीताढ्यं बहुभीति धर्मभवनं याम्यं पुरं चाग्रतः॥५९॥

 

भावार्थ: मृतकको मृत्यु पछि सूर्य र चन्द्र ऊर्जाले उसको मनलाई शान्ति दिलाउने कार्य गर्दछ।  त्यसपछि मरुत, रुद्र आदि जस्ता वायु तथा वरुण जस्ता जल ऊर्जाको उपयोग गरी प्रकृतिले भौतिक शरीर र मनको अन्य आशक्ति आदि सँगको अत्यधिक आशक्ति युक्त लगाव हरू संग क्रूरता पूर्वक छुट्टाएर आत्मालाई लिङ्ग शरीरको रूपमा विभिन्न प्रकृतिका प्रक्रियाहरू वाट गुज्रेर (यम मार्ग हुँदै) यमको सहर (अनुशासन र धर्मको घर) मा पुग्ने गर्दछन्।      

 

शब्दार्थ:

सौम्यं - सौम्य

सौरिपुर - सौरिपुर

नगेन्द्रभवनं - नगेन्द्रको घर

गन्धर्वशैलागमौ - गन्धर्व र शैलागम

 

सौम्यं सौरिपुर नगेन्द्रभवनं गन्धर्वशैलागमौ: 

सौम्य र शान्त स्थानहरू जहाँ सूर्य ऊर्जाको (सौरिपुर - सूर्यको सहर) वेबको  रूपमा रहने शक्ति (जसलाई पर्वत शृङ्खला रुपी आकृतिमा देखिने आवृत्तिलाई नगेन्द्र भवन भनिएको छ) तथा चन्द्र वा शब्द वा ध्वनी ऊर्जाहरू  (जसलाई गन्धर्वहरूले बजाउने सारङ्गीको धुन रुपी  ध्वनिको पर्वत शृङ्खला रुपी आकृतिमा देखिने आवृत्तिलाई गन्धर्व शैलागम भनिएको छ। जसलाई पर्वतको देवता पनि भनिन्छ) आपसी तालमेल मिलाएर आफ्नो कर्ममा लिप्त छन्।

 

क्रौञ्चं - क्रौञ्च

क्रूरपुरं - क्रूरपुर

विचित्रभवनं - विचित्र घर

बह्वापदं - धेरै कष्ट

दुःखदम् - दुःख दिने

 

क्रौञ्चं क्रूरपुरं विचित्रभवनं बह्वापदं दुःखदम्: 

प्राकृतिक चेतनाको उपयोग गरी अत्यन्त जटिल प्राकृतिक मिलावटमा रहेको (शरीर र मनको लगाव) जस्तै अत्यधिक आशक्ति युक्त लगाव लाई क्रूरता पूर्वक ती लगावहरू बाट छुट्टाएर आत्मालाई लिङ्ग शरीरको रूपमा शरीर वाट निकाल्न प्रयोग हुने अत्यन्त आक्रमण र बलशाली प्रकृतिको प्रभावकारी प्राकृतिक शक्तिको उपयोग गरिने क्रौञ्च नामको सहर। जहाँ अत्यन्त अप्ठ्यारो  संग जेलिएको विचित्र र अनौठा सञ्जालहरू अत्यन्त मेहनत र कुशलता पूर्वक प्राकृतिक वायु, जल आदि जस्ता ऊर्जा शक्तिको प्रयोग गरी निकै सकस पूर्ण रूपमा आत्मालाई शरीर वाट सुरक्षित रूपमा  बाहिर निकाल्ने कार्य सम्पन्न हुन्छ।

 

नानाक्रन्दपुरं - विभिन्न रोदनको सहर

सुतप्तभवनं - धेरै तातो घर

रौद्रं - रौद्र

पयोवर्षणं - दूधको वर्षा

शीताढ्यं - धेरै चिसो

बहुभीति - धेरै भय

धर्मभवनं - धर्मको घर

याम्यं - यमको

पुरं - सहर

चाग्रतः - अगाडि

 

नानाक्रन्दपुरं सुतप्तभवनं रौद्रं पयोवर्षणं शीताढ्यं बहुभीति धर्मभवनं याम्यं पुरं चाग्रतः

आत्मा टाँसिएको अत्यधिक आशक्ति युक्त लगावहरू लाई क्रूरता पूर्वक लगावहरू बाट वायु र वरुण शक्ति आदिले ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना उपयोग गरी शरीर वाट छुट्टाउन नियमित प्राकृतिक प्रक्रिया सञ्चालन हुन्छ।  जसमा अत्यधिक चाप युक्त वरुण शक्तिको उपयोग गरिने (रोदनको सहर), अग्नि ऊर्जा, त्यसमा पनि मुलत: आन्तरिक तापक्रमको उपयोग गरिने (सुतप्त भवन), अत्यन्त भयानक वायु शक्तिको उपयोग गरिने (रौद्र स्थान), अघुलनशीलता लाई घुलनशील गर्ने न्युरो केमिकल जस्ता घोलको (Emulsion) उपयोग गर्ने (दूधको वर्षा हुने ठाउँ), अत्यन्त चिसो ऊर्जाको उपयोग गरिने (शीताढ्यं) तथा मरुत गण जस्ता प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त लागु गर्न सदैव सक्रिय रहने अत्यन्त कुशल, धेरै प्रभावकारी र बलशाली ऊर्जाको (बहुभीति) प्रयोग गर्ने कार्यहरू पुरा हुन्छ। यसरी मृत शरीर वाट निकालिएको लिङ्ग शरीर रुपी आत्मा विभिन्न प्राकृतिक प्रक्रिया वाट गुज्रेर (यम मार्ग हुँदै) यमको सहर (अनुशासन र धर्मको घर) मा पुग्न सफल बन्दछ।

 

याम्यपाशैभृतः पापी हाहेति प्ररुदन् पथि ।

स्वगृहं तु परित्यज्य पुरं याम्यमनुव्रजेत्॥ ६०॥

 

भावार्थ: पर्याप्त पुण्य गरी मुक्ति प्राप्ति गर्न नसकेको (पाप गरेको) व्यक्ति आफ्नो घरमा (गर्भाशय) आगामी मानव जीवनमा मानवीयताको अनुशासन पालन गरी जिउने प्रण लिएर बसेको तपस्या पुरा गरी गर्भाशय छोडेर पूर्ण मानवको रूपमा रुँदै मानव जीवन जिउने पथमा अघि बढ्दछ। 

 

शब्दार्थ:

याम्यपाशैभृतः -  प्राकृतिक अनुशासन (यमको) अनुरूप कर्मको फल भुक्तिमान गरिसकेको (भृतः)  

पापी - पापी आत्मा (धर्मात्मा भए मुक्त हुने र जीवनको दुख सुखको चक्रमा गुज्रनु नपर्ने हुनाले)

हाहेति - अबोध भर्खरै जन्मेको बालक

प्ररुदन् - प्ररूढ + रोदन - पूर्ण मानव रूपमा रुद्धै 

पथि - जन्मन्छ 

स्वगृहं - आफ्नो घर (गर्भाशयको)

तु - तपस्या  

परित्यज्य - छोडेर

पुरं -  पूरण - पुरा गरी 

याम्यम् - मानवीयताको अनुशासन पालन गर्ने प्रण लिएर (यमको परीक्षणको स्थान)

अनुव्रजेत् - पछ्याउँछ (जीवन जिउने नियतिमा अघि बढ्दछ)

 

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे पापिनामैहिकामुष्मिकदुःखनिरूपणं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥१॥

 

 

यस लोक र परलोकमा मृतक व्यक्तिले आफ्नो पाप कर्मको फल अनुरूप भोग्नुपर्ने दुःखको वर्णन भएको  गरुड पुराणको सार उद्धार गरिएको पहिलो अध्याय यहाँ समाप्त हुन्छ ॥ १॥

 

 

 

 

 

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

गरुड पुराण सार उद्धार

अध्याय २ : यममार्गनिरुपण

अध्याय २ : यमको मार्गको (मानवीयताको ) वर्णन

 

 

गरुड उवाच कीदृशो यमलोकस्य पन्था भवति दुःखदः।

तत्र यान्ति यथा पापास्तन्मे कथय केशव॥१॥

 

भावार्थ: गरुडले भने हे केशव ! मानवीयताको धर्म निभाउन (यमलोकको बाटो) पक्कै दुःखदायी होला नि? त्यहाँ मानिसहरु कसरि पापी हुन पुग्छन् त्यो बारे मलाई भन्नुहोस्।

 

शब्दार्थ: 

गरुड उवाच - गरुडले भन्नुभयो।

कीदृशो - कस्तो प्रकारको 

यमलोकस्य -  यमलोकको

पन्था - रीतिरिवाज (धर्मको व्यवस्था)

भवति - रहेको छ 

दुःखद - पीडादायक

तत्र - शरीरको भोग गर्न त्यहाँ

यान्ति - पुग्छन् 

यथा - कुन तरिकाले 

पापा - पाप कर्महरू हुन् पुग्दछ  

तत् - त्यो सबै 

मे - मलाई 

कथय - विस्तारमा बताउनु होस् 

केशव - हे केशव (विष्णु देवको मानवीयता कार्यान्वयन गर्ने पक्ष झल्काउने नाम)

 

नोट: विष्णु देवको केशव नामले उनको समग्र भूमिका झल्काउँछ। जस अन्तर्गत सृष्टिको सन्तुलन कायम गर्ने समन्वयकर्ता, संरक्षक र रक्षकको रूपका जिम्मेवारी हरू पर्दछ। त्यसै सन्दर्भका विशेष गरी धर्मको संरक्षण गर्ने, प्राणीहरूलाई मार्गदर्शन दिने र असत्यमाथि सत्यको विजय प्राप्त गर्न भूमिका केशव नाम संग जोडिने हुँदा मानवको हकमा मानवीयता कायम गर्ने वारेको विष्णुको भूमिका लाई केशव नामले बुझ्ने गरिन्छ। जुन मूलतः मानव लाई प्राकृतिक नियम मैत्री बन्न स्व-अनुशासन अर्थात् यम लोक पन्थमा लान प्रेरित गर्ने कार्य पर्दछ। जहाँ धर्म भनेको प्रकृति मैत्री जीवन पद्धति हो। पन्थ भनेको मानव संस्कृति हो। जसमा धर्म, नैतिकता, अहिंसा, अलगाव जस्ता पक्षहरू समेत जोडिएको हुन्छ। जसलाई मानवीयता अर्थात् मानिसको धर्म भनी उल्लेख गरिन्छ। 

 

श्रीभगवानुवाच यममार्ग महहुःखप्रदं ते कथयाम्यहम् ।

मम भक्तोऽपि तच्छ्रुत्वा त्वं भविष्यसि कम्पितः॥२॥

 

भावार्थ: भगवानले भने यमको मार्ग (मानवीयतामा कायम रहनु) गरिमामय र दुःख दायक दुवै हुन सक्दछ। त्यसबारे समग्रमा म बताउने छु। सुन । त्यसलाई सुनेपछि मेरो भक्त भए पनि तिमि छक्क पर्ने र भित्रै वाट जागरूक हुने छौ। 

 

 

शब्दार्थ: 

श्रीभगवानुवाच - श्री भगवानले भने

यममार्ग - यमको मार्ग (मानवीयतामा कायम रहनु) 

महहुःखप्रदं - महत् (Eminent]) + दुःख +प्रदं - गरिमामय र दुःख दायक दुवै हुन सक्दछ   

ते - त्यो तिमीलाई

कथयाम्यहम् - कथय + आमि + हम्म - समग्रमा म  भन्दछु 

मम - मेरो

भक्तोऽपि - भक्तो + अपि  - भक्त भए पनि

तच्छ्रुत्वा - तत् +  श्रुत्वा - त्यसलाई सुन  

सुनेरत्वं - सुनेर+ त्वं -   त्यो सुनेपछि तिमी

भविष्यसि - भविष्य + सी -  हुनेछौ

कम्पितः - छक्क पर्ने र भित्रै वाट जागरूक हुने छौ।  

 

वृक्षच्छाया न तत्रास्ति यत्र विश्रमते नरः।

यस्मिन् मार्गे न चान्नाद्यं येन प्राणान् समुद्धरेत्॥३॥

 

भावार्थ: त्यहाँ व्यक्तिले रहने र कर्म गर्ने स्थान त पाउँछ, तर कुनै कल्प वृक्षको ममताको छहारी मुनि रहे जस्तो बिना कर्म सबैमा समानता हुने गरी जीवन धान्न चाहिने आधारभूत खाने कुरा आदि सहयोगको रूपमा उपलब्ध हुँदैन। 

 

शब्दार्थ: 

वृक्षच्छाया - वृक्ष (रुख) + च्छाया (छहारी) - जे चाहायो त्यही पुग्ने कल्प वृक्षको ममताको छहारी

न - त्यहाँ छैन

तत्रास्ति - तत्र (त्यहाँ) + अस्ति (छ) - त्यहाँ त यस्तो छ 

यत्र - जहाँ

विश्रमते - विश्राम +ते - टेक्ने र विश्राम गर्ने (मानिसको लागि रहने भूमि छ) स्थान छ 

नर - मानिसलाइ  

यस्मिन् - त्यो भूमिको   

मार्गे - यात्राको मार्गमा

न - छैन

चान्नाद्यं - च (र) + अन्नाद्यं (खाने कुरा) - खाने कुरा (जीवन धान्न चाहिने आधारभूत खाने कुराहरू)

येन - जसले

प्राणान् - जीवन

समुद्धरेत् - सम् (आपसमा पुरै) + उद्धर (उद्धार - विना कर्म आफूलाई मिल्ने) + एत् (सकियोस्) - समानताको आधारमा कर्म बिना आफूलाई सहयोगमा मिल्ने  

न जलं दृश्यते क्वापि तृषितोऽतीव यः पिबेत्।

तप्यन्ते द्वादशादित्याः प्रलयान्ते यथा खग॥४॥

 

भावार्थ: अत्यन्त तिर्खाएको समयमा समेत पिउने पानीको जोहो अन्यले गरिदिएको हुँदैन। चुनौतीको रूपमा बाह्र सूर्यहरूले प्रलयको समयमा पृथ्वीलाई जलाउँदा देखिने उकुस उकुसमुकुस युक्त कर्मको ताप (Karmic Heat) को परिस्थिति बिच उसले गुज्रनु पर्दछ।

 

शब्दार्थ:

न - मिल्दैन

जलं - पानी

क्वापि - कतै पनि

तृषित - तिर्खाएकोले

अतीव - अत्यन्त धेरै

य - जो

पिबेत् - पिउँछ

तप्यन्ते - पिडामा जल्दछ 

द्वादश - बाह्र

आदित्या - सूर्यहरू

प्रलयान्ते - प्रलय (विनाशको) अन्त्यमा

यथा - जस्तै गरी

खग - गरुड (आत्माको वाहन - मनोवैज्ञानिक अनुभूतिको सन्दर्भमा आएको)

 

व्याख्या: बाह्र सूर्यहरूले प्रकाशका बाह्र दिव्य किरणहरूको सङ्केत गर्दछ। जसमा सृष्टि गर्ने वा जीवनलाई समर्थन गर्ने धाता; धर्म र सम्बन्धहरूको रक्षक अर्यमन्; मित्र वा सहयोगी मित्र, ब्रह्माण्डीय नियमको पालन गराउने जलका स्वामी वरुण; बाधा अवरोधमा विजय दिलाउने इन्द्र, प्रकाश र ज्ञान दिने विवस्वान्; जीवनलाई पोषण गर्ने पुषा; वर्षा र उर्वरता दिने पर्जन्य; चमक र औँरा निर्माण गर्ने अंशुमान; सृजनशीलता र नव प्रवर्तन दिने त्वष्टा र ब्रह्माण्डीय सन्तुलन मैत्री गरिदिने विष्णु ऊर्जाहरू पर्दछ।

 

बाह्र सूर्यहरूले ब्रह्माण्डीय चक्र, रूपान्तरणकारी शक्तिहरू र आध्यात्मिक सत्यको अस्तित्वलाई जनाउने गर्दछ। विगतका कर्महरूका कारण व्यक्तिको भोग्नु परिरहेको तत्कालीन जीवनका चुनौतीहरूलाई उसको "कर्मको ताप (Karmic Heat)" भन्ने गरिन्छ। मानव अनुभूतिको दृष्टिमा बाह्र सूर्यहरूले प्रलयको समयमा पृथ्वीलाई जलाउँदा परिस्थिति जस्तो उकुस उकुसमुकुस पूर्ण हुन्छ त्यस्तै व्यक्तिको जीवनमा गम्भीर चुनौती रुपी कर्मको ताप (Karmic Heat) व्यहोर्नु पर्ने हुन्छ।  विशेष गरी मानवता रुपी धर्ममा कायम रहेर आफूलाई नियमित आत्माको मुक्ति मार्गमा अविचलित राख्न कर्मको ताप रुपी चुनौती व्यक्तिले झेल्नु पर्ने गरी प्रकृतिले हरेक व्यक्तिको  जीवनको परिवेशको ईनर र सोसियल इञ्जिनियरिङ्ग गरेर पृथ्वीमा मानव जीवन रुपी स्वतन्त्र अस्तित्वमा पठाउने गर्दछ भन्ने वैदिक मान्यता छ।    

 

तस्मिन् गच्छति पापात्मा शीतवातेन पीडितः।

कण्टकैर्विध्यते क्वापि क्वचित्सर्महाविषैः॥५॥

 

भावार्थ: त्यस ठाउँमा रहेर प्रकृतिको नियम (मानवीय धर्मको परिपालन गर्न यमको बाटोमा हिँड्न) विपरीत अघि बढ्न चाहने वृति बोकेको व्यक्तिले जता ततै जटिल समस्या र कठिनाइले घेरिएको अप्रिय परिस्थितिको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ।   

 

शब्दार्थ:

तस्मिन् - त्यस ठाउँमा

गच्छति - जाँदा / रहँदा

पापात्मा - प्रकृति नियम विपरीत अघि बढ्न चाहने जाने वृतिका (पापी आत्मा) व्यक्तिले 

शीतवातेन - शीत + वात +एन् - ओसिलो चिसो हावाको -  अप्रिय परिस्थिति

पीडित - पीडित

कण्टकै - काँडाहरूले

विध्यते - कोतारिन्छ 

क्वापि - कुनै ठाउँमा 

क्वचित् - कतै

सर्महाविषै - सर् + महा + विष +ऐ - साथमा + अत्यन्त कडा + विष +को - जताततै जटिल समस्या र कठिनाइले  (प्रतीकात्मक) घेरिएको परिस्थिति 

 

सिंहैर्व्याघ्रैः श्वभिर्घोरैर्भक्ष्यते क्वापि पापकृत् ।

वृश्चिकैदश्यते क्वापि क्वचिद्दह्यति वह्निना॥६॥

 

भावार्थ: जहाँ प्राकृतिक नियम विपरीत (पाप) डर लाग्दा कर्महरू गरिन्छ त्यहाँ कर्मको फलको सिद्धान्त अनुरूप जस्तो कर्म गरिएको हो त्यही अनुसार दुःख, जलन, पिडा आदि दण्ड प्राप्त हुने व्यवस्था गरिएको हुन्छ। जो सिंह, बाघ, कुकुरहरूले जस्तै तामसी वृतिले जे पायो त्यही खाना खान्छन् तिनीहरू पेटको आन्तरिक जलनको सिकार बन्दछन्।          

 

शब्दार्थ:

सिंहैः - सिंहहरूले

व्याघ्रैः - बाघहरूले

श्वभिः - कुकुरहरूले

घोरैः - घोर + ऐ  - हिंसात्मक + वृतिले - तामसी वृतिले  

भक्ष्यते - भक्ष् +यते - उपलब्ध भएको खाने चिज + खाने - जे पायो त्यही खान्छन्

क्वापि - जुन स्थानमा 

पापकृत् -  प्राकृतिक नियम विपरीत कर्म गर्ने गरिन्छ 

वृश्चिकै: - बिच्छीहरूद्वारा (सन्दर्भ - कर्मको फलको सिद्धान्त अनुरूप)

दश्यते - टोकिन्छ (दण्ड प्राप्त हुन्छ)

क्वापि -  त्यही  

क्वचित् - त्यही स्थानमा 

दह्यति - दह् + यति - जल्नु + भित्र - आन्तरिक जलन 

वह्निना - वह्नि +  ना - पाचन रसको आगो +द्वारा

 

नोट: वैदिक दर्शनमा वृश्चिकै: शब्द कर्मफलको सिद्धान्त उल्लेख गर्न प्रयोग गरिन्छ। नराम्रो कर्म गरे पीडादायी फल प्राप्त हुन्छ। बिच्छीले टोकेजस्तै माया-मोहले हामीलाई दुःख दिन्छ। योगीहरूले बिच्छीका पीडा सहेरै ज्ञान प्राप्त गर्छन्। मानिसले मानसिक अशुद्धता हटाउनुपर्ने अन्यथा मृत्यु पूर्व र पश्चातको पीडा भोग्नुपर्ने सङ्केत दिन प्रयोग गरिन्छ। त्यसको आशय सांसारिक पीडा, कर्मको प्रभाव र आत्मसंयमको आवश्यकता झल्काउन केन्द्रित हुन्छ।

साथै प्रेम पूर्वक खाना तैयार गर्ने, स्वाद लिएर खाना खाने  र खाना प्रति धन्य भाव अर्पण गरी ग्रहण गर्ने वृति विना ग्रहण गरिएको भोजनले भोक मर्ने भएता पनि यो उत्तम शरीर मैत्री खाना बन्न सक्दैन।   

 

ततः क्वचिन्महाघोरमसिपत्रवनं महत् ।

योजनानां सहस्त्रे द्वे विस्तारायामतः स्मृतम्॥७॥

 

भावार्थ: अत्यन्त गम्भीर प्रकृतिको हजारौँ कष्ट र चुनौती युक्त परिस्थितिको बृहत् योजना लाई वास्तविक जीवनमा सामना गर्नुपर्ने गरी उसको व्यक्तित्वको परीक्षा लिने गरिन्छ। जीवनको परीक्षामय वातावरण भित्र व्यक्तिले लिने पाप र पुण्य वृतिको सम्पूर्ण विवरणहरू कार्मिक स्मृतिमा (कार्मिक छापको रूपमा) बृस्तृत रूपमा सञ्चय गर्ने गरिन्छ।   

 

शब्दार्थ:

ततः -  त्यसैले

क्वचित् - त्यहाँ 

महाघोरम् - महा +घोर + म् - अत्यन्त गम्भीर प्रकृतिको 

असिपत्रवनम् -  असि + पत्र +वन +  म् -  हतियार (जोगाउने नियतको खड्ग रुपी तलवार आदि) + पात + जङ्गल - बन जङ्गलको रक्षकको भूमिका - व्यक्तिको नियतको परीक्षामय समयको कष्ट र चुनौतीको जङ्गल 

महत् - बृहत्

योजनानाम् - योजनाहरूको (योजना बद्ध रूपको अर्थात् जानाजान गरिएका भन्ने अर्थमा) 

सहस्त्रे - सहस्र + त्रे  - हजार + मा वा भित्र - हजारौँ भित्र (सबैको भन्ने अर्थमा)

द्वे  - दुवै (पाप र पुण्य भन्ने अर्थमा)  

विस्तारायामतः - विस्तार  + आयाम + मतः - विस्तारको + आयाम + अनुसार - हरेक गतिविधि  बृस्तितमा 

स्मृतम् - स्मरण गरिन्छ (कार्मिक छापको स्मृतिमा सञ्चय गरिने कुरा गरिएको) 

 

नोट: वैदिक दर्शनमा व्यक्तिको नियत परीक्षण गर्न आध्यात्मिक मार्गमा योजना बद्ध रूप उसले सामना गर्नु पर्ने कष्ट र चुनौतीका कठिनाइहरू, विपत्तिहरू र बाधाहरू लाई जनाउन असिपत्रवन शब्द प्रयोग गरिन्छ। उक्त परीक्षामा खरो उत्रन सक्दा साधकले आत्मज्ञान प्राप्त गर्दै मोक्ष प्राप्त गर्ने मार्गमा आफूलाई लैजान सक्दछ।

 

काकोलूकवटगृध्रसरघादंशसंकुलम् ।

सदावाग्नि च तत्पत्रैश्छिन्नभिन्नः प्रजायते॥ ८॥

 

भावार्थ: सांसारिक जीवनमा व्यक्तिको परीक्षा लिन भौतिक विचलनहरू निम्त्याउने काग, लाटोकोसेरो, गिद्ध, बारुलो, मच्छर जस्ता जीवहरूले भरिएको स्थानमा उनीहरूको सह-अस्तित्व स्विकारेर आफ्नो विवेकको प्रयोग गरी रहने व्यवस्थाको सामाजिक इञ्जिनियरिङ्ग भएको छ। सांसारिक खेल मञ्चन हुने स्थानमा व्यक्तिलाई क्षणिक लाभको लागि  दुष्टता रोज्ने वा आफ्नै अन्तरात्माको आवाज सुनेर सत्यको साथ दिने बारे निश्चयमा पुग्न विवेकको प्रयोग गर्ने स्वतन्त्र विकल्प उपलब्ध हुने गर्दछ। भौतिक जीवनमा सबैभन्दा कम मूल्य र महत्वका देखिने जीवनका आठ पक्षहरू (काग, लाटोकोसेरो, गिद्ध, बारुलो, मच्छर, दुष्टता, आत्मबल, विवेक) मध्ये विवेक व्यक्तिको आफूलाई नियमित शुद्धीकरण र रूपान्तरण गर्ने दिव्य ऊर्जा हो। सांसारिक आशक्तिहरू, इच्छाहरू वा कर्मिक बन्धन लाई आफ्नो विवेक रुपी कहिल्यै ननिभ्ने मनको आगो रुपी आत्मा बलको उपयोग गरी जब व्यक्तिले जीवनका हरेक चुनौतीहरूलाई साना साना पत्रहरूमा काटी त्यसको दोष र गुणको परीक्षण गर्दछ, तव त्यस वाट प्राप्त हुने ज्ञानले व्यक्तिको भौतिक ऊर्जा आध्यात्मिक ऊर्जामा रूपान्तरित गरिदिने गर्दछ। जसलाई  व्यक्तिले आफूलाई सांसारिक आशक्तिहरू, इच्छाहरू र कर्मिक बन्धनहरू वाट मुक्त गरी शुद्धीकरण मार्फत नियमित रूपान्तरण गरेर मोक्ष (मुक्ति) मार्गमा लगाउन उपयोग गर्न सक्दछ। 

 

शब्दार्थ:

काकोलूकवटगृध्रसरघादंशसंकुलम्

काक (काग) + उलूक (लाटो कसेरो) + वट (सबैभन्दा कम मूल्य र महत्वका देखिने आठ टुक्रामध्ये एक, Pawn) + गृध्र (गिद्ध) + सरघा (बारुलो) + दंश (मच्छर)  + शङ्कु (दुष्टता) + {लम्} लमते (संसारिक खेल)

सदावाग्नि च : आत्मबल (कहिलै ननिभ्ने मनको आगो) ले 

तत्पत्रैश्छिन्नभिन्नः साना साना पत्रहरूमा बिभक्त गरिएर  

प्रजायते - नियमित उत्पन र परिचालन हुने व्यवस्था गरिएको

 

व्याख्या:  वैदिक दर्शनमा काग चरा अशुद्धता, लोभ र सांसारिक इच्छा वा मोहको प्रतीक हो। लाटोकोसेरोले अज्ञान वा अँध्यारोको सङ्केत गर्दछ। गिद्ध जीवनको मृत्यु, क्षय वा विनाशकारी पक्ष सङ्केत गर्न उपयोग गरिन्छ। बारुलो आक्रोश, दुःख र नकारात्मक कर्म छान्ने प्रवृत्ति जनाउन प्रयोग गरिन्छ। मच्छर जीवनका साना साना तर नियमित रूपमा चिडचिडाहट, झन्झट, शान्ति भङ्ग गर्ने, छोटा कष्टहरू दिने जस्ता जीवनमा आइ लाग्ने विचलनहरूको कारकहरू लाई सङ्केत गर्न प्रयोग गरिन्छ। संस्कृतको सङ्कुल (जस्ता जीवहरूले भरिएको) शब्द अव्यवस्था, भ्रम तथा माया बिच जेलिएको सांसारिक समग्र जीवन तर्फ सङ्केत गर्न प्रयोग गरिन्छ।

 

ऋचाको "तत्पत्रैश्छिन्नभिन्नः सदावाग्नि च" भाग को अर्थ हुन्छ शाश्वत अग्नि परिवर्तन र शुद्धीकरणको दिव्य ऊर्जा हो। सांसारिक आशक्तिहरू, इच्छाहरू वा कर्मिक बन्धनहरू जब विवेक रुपी कहिल्यै ननिभ्ने मनको आगो शक्तिको उपयोग गरी काटिन्छन् (छिन्न) र साना साना पत्रहरूमा विभाजित हुन्छन् (भिन्न:) तव तिनीहरू व्यक्तिको आध्यात्मिक ऊर्जामा रूपान्तरित हुने गर्दछ। अज्ञान (अविद्या) का कारण  जीवनमा देखिने अशुद्धिहरू र चुनौतीहरू व्यक्तिमा विचलन ल्याउने कारक बन्दछ। ज्ञान (विद्या) ले सांसारिक प्रभावहरूबाट मुक्त हुँदै व्यक्तिमा स्पष्टता, शुद्धता र आध्यात्मिक वृद्धिको विकास गर्दछ। मोक्ष (मुक्ति) प्राप्त गर्नका लागि जरुरी हुने आध्यात्मिक ज्ञानको प्राप्ति र अनुभूति गर्नको लागि व्यक्तिले भ्रम तथा मायामा जेलिएको सांसारिक जीवनको रहस्य बुझ्नु अनिवार्य हुने गर्दछ।

 

क्वचित् पतत्यन्धकूपे विकटात् पर्वतात् क्वचित् ।

गच्छते क्षुरधारासु शंकूनामुपरि क्वचित्॥ ९ ॥

 

भावार्थ: दुबिधा युक्त परिस्थिति बिचको यात्रामा उसले कहिले अज्ञानताको अन्धकारयुक्त कुवामा फसेर नैतिक विहीन पथ समात्ने गर्दछ भने  कुनै समय कहिले काहीँ मात्र हिँडिने गरेको उच्च नैतिकता को जरुरी पर्ने सत्यको कठिन यात्रा मार्ग (भयानक पर्वत) समात्ने गर्दछ । 

 

शब्दार्थ:

क्वचित् : कहिलेकाहीँ

पतति {पत्} : नैतिक विहीन

अन्धकूपे : अन्धकार युक्त अज्ञानताको कुवामा रहेर 

विकटात् : वि (अलग प्रकृतिको) + कट (आफ्नो लागि कठिन) + अत: (बाटो रोज्नु) 

पर्वतात् : पर्वत बाट (नैतिकता) 

क्वचित्: कहिलेकाहीँ

गच्छते : जान्छ 

क्षुरधारासु : छुराको धारमा

शंकूनाम् : दुबिधा युक्त परिस्थिति बिचमा (शङ्कु)

उपरि : माथि

क्वचित् : कहिलेकाहीँ

 

स्खलत्यन्धे तमस्युग्रे जले निपतति क्वचित् ।

क्वचित् पङ्कजलौकाढये क्वचित् संतप्तकर्दमे॥१०॥

 

भावार्थ: व्यापक अज्ञानताको अँध्यारोको चपेटामा फसेको व्यक्तिले दलदलयुक्त, अत्यन्त पापपूर्ण पृष्ठभूमिमा आधारित जीविकामा चिप्लनमा पुग्छन्।

 

शब्दार्थ:

स्खलत्यन्धे : स्खलति (चिप्लन्छ) + अन्धे (अन्धकारमा)

तमस्युग्रे: तमस ( ज्ञानको अन्धकार) + उग्रे (तीव्र) 

जले : पानीमा

निपतति : फसेर पतित बन्छ 

क्वचित् : कहिलेकाहीँ

क्वचित् : कहिलेकाहीँ

पङ्कजलौकाढये : पङ्क (दलदल युक्त माटो) +जल (पानी) +लोक (स्थान) + आढये (साहरा युक्त)

क्वचित् : कहिलेकाहीँ

संतप्तकर्दमे : संतप्त (गरम) + कर्दम (मलको फोहर) + ए (भित्र) 

 

व्यख्या: वैदिक दर्शनमा पङ्क लोक शब्द सांसारिक जीवनमा अज्ञानको कारण भोग्नु पर्ने कठिनता जनाउन प्रयोग हुन्छ। संतप्त कर्दम शब्दले आफ्नै कर्मको कारण आफ्नो जीवनमा भोग्नु परेको असोचनीय कष्ट र दुःखलाई सङ्केत गर्दछ। अज्ञानको अँध्यारोको कारण व्यक्तिमा पैदा हुने मानसिक अस्पष्टतालाई तमस जल भन्ने गरिन्छ।

 

संतप्तवालुकाकीर्णे ध्मातताम्रमये क्वचित् ।

क्वचिदङ्गारराशौ च महाधूमाकुले क्वचित्॥११॥

 

भावार्थ: अज्ञानताको अँध्यारो गाढा विस्तारित धुवाले ओगटिएको स्थान भित्र तातो अङ्गार र खानीको थुप्रोको राख माथि जलिरहेको तामा रङ्गको आगोको फिलिङ्गो रुपी पिडा र पश्चात्तापको कारक बन्ने गर्दछ।   

 

शब्दार्थ:

संतप्त - पिडा वा पश्चात्ताप 

वालुका -  राख (खरानी जस्तो)

कीर्णे - फैलिएर छरिएको 

ध्मात - ज्वलन्त पीडाको आगोको मुस्लो 

ताम्रमये - तामाको जस्तो रङ्गको

क्वचित् - कहिले कहीँ 

क्वचित् - कहिले भने 

अङ्गार - जलेको कोइलाको 

राशौ च -  रास तथा 

महाधूम - ठुलो बाक्लो धुवाले  

आकुले - ओगटेको 

क्वचित् - कहीँ कतै भने 

 

व्याख्या: वैदिक दर्शनमा संतप्त वालुका वाक्यले जीवनका कष्टहरू भोगेर आध्यात्मिक शुद्धिका प्रक्रियाहरू बारे ज्ञान लिनु लाई जनाउने गर्दछ। ताम्रमये ध्मात कीर्णे वाक्यले  रूपान्तरणको लागि तीव्र ऊर्जा (आत्मबलको) ग्रहण गर्नको लागि जरुरी पर्ने चुनौतीहरू लाई सङ्केत गर्दछ। राशौ अङ्गार वाक्य आशक्तिहरूको ज्वालाको प्रभावले व्यक्तिको कर्मलाई गरिदिने प्रभाव जनाउने गर्दछ। महाधूम आकुले वाक्य अज्ञानताको अँध्यारोले निर्माण गरिदिने  मानसिक सोच र नियत वृतिको सङ्केत गर्दछ ।

क्वचिदङ्गारवृष्टिश्च शिलावृष्टिः सवज्रका ।

रक्तवृष्टिः शस्त्रवृष्टिः क्वचिदुष्णाम्बुवर्षणम्॥१२॥

 

भावार्थ: प्रज्ञा अपराधका कारण व्यक्ति अङ्गार वृष्टि, शिला वृष्टि, सवज्रका, रक्त वृष्टि, शस्त्र वृष्टि र उष्ण अम्बु वर्षणम् जस्ता मनोवैज्ञानिक विकृतिको सिकार हुन पुग्दछ। 

 

शब्दार्थ:

क्वचित् - कतै 

अङ्गार वृष्टि - जलेको काठको वर्षा

च - र कतै 

शिला वृष्टि - पत्थरको वर्षा

सवज्रका - मेघ गर्जन सहित बिजुली चम्कने 

रक्त वृष्टि - रगतको वर्षा 

शस्त्र वृष्टि - हतियारको वर्षा

क्वचित् - त कतै 

उष्ण अम्बु वर्षणम् - तातो पानीको वर्षा हुन्छ  

 

व्यख्या: वैदिक अवधारणामा कठिन र चुनौतीपूर्ण परिस्थितिका  अवस्थाहरूमा प्रकृतिले लिने व्यक्तिको परीक्षाको क्रममा उसको मनले अनुभूति गर्ने दुःख, कष्ट र निराशा जस्ता कुराहरूको सङ्केत गर्न अङ्गार वृष्टि, शिला वृष्टि, सवज्रका, रक्त वृष्टि, शस्त्र वृष्टि र उष्ण अम्बु वर्षणम् जस्ता वाक्यहरू साङ्केतिक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। मानिसको विचलित मनको अवस्था लाई जनाउने वाक्य अङ्गार वृष्टिको अर्थ तीव्र क्रोध र भित्री द्वन्द्वको अवस्था,  शिला वृष्टिले कठोर र अडिग आशक्ति तथा अनुशासनहीनता, सवज्रकाले अचानकका नसोचिएको तीव्र भयको झट्काहरू,  रक्त वृष्टिले घातक हिंसा र  निर्दयी भावनाहरू, शस्त्र वृष्टिले आन्तरिक द्वन्द्व र मनोगत सङ्घर्षले जन्माउने आक्रमणात्मक विचार, र उष्ण अम्बु वर्षणम् ले तीव्र चिन्ताले विकास गरिदिने परेशानी बिचको असहनीय कष्टको मनोभावको सङ्केत गर्दछ।  

 

आधुनिक मेडिकल विज्ञानको दृष्टिले हेर्दा व्यक्तिमा हुने प्रज्ञा अपराध (अर्थात् आफ्नो कलुषित मनोविज्ञान कसरी आफ्नै स्वस्थ बिग्रन संग सम्बन्धित हुन्छ भन्ने आध्यात्मिक ज्ञान) को अभावका कारण पृथ्वीमा जीविकोपार्जन गर्ने क्रममा कोही  अङ्गार वृष्टि (Burning Coal Rain) भनिने आइईडि (Intermittent Explosive Disorder - IED) नामक क्रोध प्रबन्धन समस्याहरू ग्रसित भएर भावनात्मक असन्तुलन दिने चिन्ता वा डिप्रेसन जस्ता विकार वा विकृतिको सिकार बन्दछन्। कसैमा  शिला वृष्टि (Stone Rain) भनिने ओसीपीडि (Obsessive-Compulsive Personality Disorder - OCPD) जस्ता व्यक्तिमा परिवर्तन र नयाँ दृष्टिकोण स्विकार्न नसक्ने दृढ सोच बोकेको जङ्गली प्रवृत्तिहरू निर्माण गरिदिन्छ। कोही अचानक झट्काहरू र तीव्र भय भाव ग्रसित सवज्रका (Thunderbolt-Accompanied Rain) भनिने तीव्र चिन्ता र प्यानिक अट्याकहरू आउने पीटिएसडि (Post-traumatic stress disorder - PTSD) को सिकार बन्दछन्। कसैमा रक्त वृष्टि (Blood Rain) भनिने घातक हिंसा र निर्दयी भावनाहरू निर्माण हुने अनियन्त्रित विचारहरू (Intrusive Thoughts), बिपीडि (Borderline Personality Disorder - BPD) र आक्रामक स्वभाव दिने मनोवैज्ञानिक विकारको विकास गरिदिन्छ। त्यस्तै कतिपयमा भने तीव्र चिन्ताले ग्रसित बनेर असहनीय कष्ट भोग्नु पर्ने उष्ण अम्बु वर्षणम् (Hot Water Rain) भनिने जीएडि (Generalized Anxiety Disorder - GAD) ले दिने दीर्घकालीन तनाव (Chronic  Depression ) र आफू सम्पूर्ण रूपमा सकिएको अनुभूति गराउने  बर्नआउट सिन्ड्रोम (Burnout Syndrom ) रुपी निराशाको सिकार हुन पुग्दछन्।  

 

क्षारकर्दमवृष्टिश्च महानिम्नानि च क्वचित् ।

वप्रप्ररोहणं क्वापि कन्दरेषु प्रवेशनम्॥१३॥

 

भावार्थ: यसको कारण {प्रज्ञापराधका कारण व्यक्तिमा विकास हुने अधिक ईर्ष्या भाव (Zealousness) र चरम निराशा (Frustrations) जस्ता खराब सोचले विकास गर्ने चरम मनोवैज्ञानिक विकृतिको कारण  तर्फ सङ्केत गरिएको} व्यक्तिको पाचन पक्रिया क्षारीय बन्नु र उक्त क्षारीयता खानाको झोल सँगै आन्द्राको भित्ताहरू र अन्तर कुन्तरमा लुकेर रहने पेटको मस्तिष्क सम्म प्रवेश गरी सिञ्चित गर्नु हो।      

 

शब्दार्थ:

क्षार कर्दम वृष्टि च - अधिक क्षारीय गरिदिने + झोलिलो मल वा पचेको खानामा (कर्दम) + घुलेर (वृष्टि) + साथै (च)

महानिम्नानि च - महानिम्न (पेटको आन्द्रा अर्थात् पेटको मस्तिष्क Gut Brain) + आनि (हरू) + च (समेत मा)   

क्वचित् - एवं

वप्रप्ररोहणं - वप्र (भित्तामा रहेको - आन्द्राको भित्री पत्रमा) + प्ररोहणं (सिञ्चित हुन्छ) 

क्वापि - त्यस्तै परिस्थितिमा  

कन्दरेषु - अन्तर कुन्तरका भित्री भाग (आन्द्राको सिलिया हरुको कापा वा गुफाहरूमा)

प्रवेशनम् - प्रवेश गर्ने गर्दछ 

 

व्याख्या: आधुनिक चिकित्सा विज्ञान अनुसार आन्द्राको अम्ल-क्षार सन्तुलन (pH balance) व्यक्तिको समग्र स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। जब व्यक्तिमा अरूप्रति अधिक ईर्ष्या भाव (Zealous) राख्ने वा आफू अन्य भन्दा तल परेको वा जीवनमा अघि बढ्न नसकेको जस्ता चरम निराश (frustrated) युक्त मानसिक सोचले ग्रस्त हुन्छ त्यसले उसको आन्द्रा र मस्तिष्कबिचको सम्बन्ध सुमधुर राख्ने गट-ब्रेन एक्सिस (Gut-Brain Axis) लाई चाहिने भन्दा अधिक सक्रिय बनाई दिने गर्दछ। यो अवस्थामा उसको सिम्प्याथेटिक स्नायु प्रणाली (Sympathetic Nervous System) ले पटक पटक खाना खान मन लगाउने र त्यसलाई पाचन गर्ने क्रममा जरुरत भन्दा ज्यादा हाइड्रोक्लोरिक एसिड (HCl) पेटमा उत्पादन गर्ने  वृति लिन्छ। पेटको अधिक अम्लीयता (acidic) रोक्न अधिक क्षारीय रसको समेत निर्माण गर्नुपर्ने अवस्था जन्मन्छ। 

 

पचेको खानामा अत्यधिक एसिडिक बनेमा एसिड रिफ्लक्स, ग्यास्ट्रिक, अल्सर, अपच, र जलन निम्तन पुग्दछ। त्यसको निरन्तरता ले चिन्ता र तनाव निर्माण गर्ने कोर्टिसोल (Cortisol) हर्मोन निकालेर पाचन प्रक्रियालाई सुस्त गरिदिन्छ। जसको कारण खाना लामो समयसम्म पेटमा बस्न पुग्छ र ब्याक्टेरियल फर्मेन्टेसन (Bacterial Fermentation) को कारण ल्याक्टिक एसिड, एसिटिक एसिड, र व्यूटेरिक एसिड उत्पादन हुन पुगेर थप अम्लीय हुन्छ। यसले व्यक्तिमा दीर्घकालीन रूपमा ग्यास्ट्रिकका समस्याहरू निम्त्याउने गर्दछ। 

 

यो अवस्था आउँन नदिन वा नियन्त्रण गर्न शरीर संग अधिक क्षारीय पाचन रस निर्माण गर्ने विकल्प रहन्छ। त्यसो हुँदै गर्दा पाचन भएको खाना अधिक क्षारीय हुन पुग्ने जोखिम बढ्दछ। पचेको वा अपच भएर रहेको खानको झोल आन्द्रा भित्र अधिक क्षारीय भयो भने सेरोटोनिन र गाबा (GABA) को उत्पादन घट्न जाने हुँदा व्यक्तिमा चिन्ता (Anxiety), डिप्रेसन (Depression), अनिद्रा (Insomnia) तथा मुड स्विङ (Mood Swings) जस्ता मनोगत विकृतिको विकास हुन्छ। त्यसले जन्माउने डोपामिनको असन्तुलन ले मन चञ्चल गर्ने हुँदा व्यक्तिमा एडीएचडी (ADHD) तथा बाइपोलार डिसअर्डर (Bipolar Disorder) जस्ता लक्षण विकास गरिदिने जोखिम बढ्दछ। आन्द्राको खानको झोल अधिक क्षारीयता हुँदा आन्द्रामा हुने फायदाजनक ब्याक्टेरियाहरूको सङ्ख्या घट्दछ र हानिकारक ब्याक्टेरियाहरू बढ्दछ। एलपीएस (LPS - Lipopolysaccharides) जस्ता टक्सिनहरू उत्पादन हुने, ब्रेन फग (Brain Fog) भनिने कुराहरू सम्झन गाह्रो हुने,  थकान (Chronic Fatigue Syndrome) जस्ता लक्षण विकास हुने जोखिम बढ्दछ। अधिक क्षारीयताले विकास गरिदिने क्याल्सियम (Calcium) तथा म्याग्नेसियम (Magnesium) को असन्तुलनले स्नायु प्रणाली (Nervous System) को कार्यमा प्रभावित गर्दै मांसपेशी सङ्कुचन (Muscle Twitching), तनाव (Tension Headaches), तथा पार्किन्सन जस्तै कम्पन (Tremors) निम्त्याउने रोगको विकास गर्ने सम्भावना देखिन्छ।

 

उदाहरणको लागि मोरगानेला मोर्गानी (Morganella morganii) मानव आन्द्रामा आन्द्रामा पाइने विशेष प्रकारको ब्याक्टेरिया हो जुन दूषित खाना, पानी, कमजोर सरसफाइ, अत्यधिक एन्टिबायोटिक प्रयोग तथा प्रदूषित वातावरणको सम्पर्कले व्यक्तिको आन्द्रामा पुगेको हुन्छ। यो ब्याक्टेरिया सामान्य अवस्थामा व्यक्तिको आन्द्रामा रहे पनि खासै हानि पुर्‍याउन सकिरहेको हुँदैन। तर जब व्यक्तिको आन्द्राको जैविक सन्तुलन (gut microbiome) बिग्रन्छ, तब यसको अत्यधिक वृद्धि हुन गाई आन्द्राको इन्फ्ल्यामेसन हुने (gut inflammation), सङ्क्रमण (infection) का कारण मानसिक स्वास्थ्यमा असर (जस्तै, डिप्रेसन) र अटोइम्युन समस्या जन्माउन भूमिका खेल्न जिम्मेवार रहेको आधुनिक मेडिकल विज्ञानको अनुभव छ। यो ब्याक्टेरियाले उत्पादन गर्ने वातावरणीय प्रदूषक एक विशेष अणु डाइइथानोलामाइन (diethanolamine, DEA) ले शरीरको शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सक्रिय पार्ने इन्टरल्यूकिन-६ (IL-6) जस्ता   इन्फ्ल्यामेसन प्रोटिनहरूको उत्पादन गरेर त्यस्तो मानिसमा त्यस्तो असर दिने वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ।

 

गाढान्धकारस्तत्रास्ति दुःखारोहशिलाः क्वचित् ।

पूयशोणितपूर्णाश्च विष्ठापूर्णह्रदाः क्वचित्॥१४॥

 

भावार्थ: चेतनाको घना अँध्यारोले कहिले दुःखदायी जटिल पत्थरहरूको पहाड चढ्नु पर्ने त कहिले पाकेको दर्दहरूले भरिएको यात्रा वाट गुज्रनु पर्ने परिस्थितिले जीवनलाई नै अत्यन्त फोहरी ताल बिचको यात्रामा रूपान्तरण गरिदिन्छ।

 

शब्दार्थ:

गाढान्धकारस्तत्रास्ति - गाढ (गाढा / घना) + अन्धकार (चेतनाको अँध्यारो) + तत्रअस्ति (जहाँ रहन्छ)

दुःखारोहशिलाः - दुःख (दुःख, दर्द र अप्ठ्यारा) + आरोह (यात्रा आरोहण गर्ने) + शिलाः (कठोर पहरा)

क्वचित् - कतै 

पूय शोणित - पिप युक्त खुन (रगत) - पाकेको दर्द ग्रसित यात्रा  

पूर्णा च - भरिएको ले 

विष्ठा पूर्ण - फोहरले (मल) भरिएको 

ह्रदा - तालहरू 

क्वचित् - कहीँ कतै ।

मार्गमध्ये वहत्युग्रा घोरा वैतरणी नदी ।

सा दृष्ट्वा दुःखदा किं वा यस्या वार्ता भयावहा॥१५॥

शब्दार्थ:

मार्गमध्ये : यात्रा मार्गको बिचका हरेक (In the middle of the each path) - जीवनको यात्राको सन्दर्भको कुरा भएको
वहत्युग्रा : उग्रता पूर्ण रूपमा बगिरहेको (Fiercely flowing)
घोरा : घोर / भयानक (Dreadful/terrifying)
वैतरणी नदी: वैतरणी नदी (Vaitarani River)
सा: जस लाई / त्यसलाई (It/that river)
दृष्ट्वा: देखेर (Having seen)
दुःखदा: आत्तिने डराउने किसिमको दुःख उब्जने (Sorrowful/distressing)
किं वा: के वा (What to say?)
यस्या: यसको (Its/Her)
वार्ता : सामना गर्न (To face It)
भयावहा : मनमा भयङ्कर डरको विकाश गरिदिने (Terrifying)

भावार्थ:
हरेक यात्रा मार्गमा उग्रता पूर्ण रूपमा बगिरहेको भयानक वैतरणी नदी तर्नु पर्ने जस्तै परिस्थितिको सामना गर्नु पर्ने हुन्छ। त्यसलाई देख्दा दैनिक अत्यासलाग्दो र डरलाग्दो दुःख महसुस हुने गर्दछ।

व्याख्या:
वै (तत्कालको समस्या संग सम्बन्धित) + तरणी (पार गर्ने उपाय) जस्ता दुई शब्द मिलेर बनेको वैतरणी शब्दले तत्कालको समस्या वाट पार पाउन त्यसको समाधानको बारेको सोचलाई जनाउने गर्दछ। व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा हरेक दिन विभिन्न प्रकारका समस्याहरूलाई झेल्नको लागि उसको मनमा असङ्ख्य बिचारहरू उब्जने गर्दछ।

यसरी व्यक्तिको मनमा नियमित उब्जने सोचका नियमित प्रवाह लाई वैदिक साहित्यमा वैतरणी नदी भन्ने गरिन्छ। वैदिक अवधारणा अनुरूप "दैनिक रूपमा भयानक उग्रतामा बगिरहेको वैतरणी नदी तर्नु पर्ने परिस्थिति" भनेर हरेक व्यक्तिले आफ्नो जीवनमा अनिवार्य रूपमा भोगनै पर्ने निरन्तरको चुनौतीलाई सङ्केत गर्दछ।

जसले मूलतः आफ्नो अस्तित्वको लागि नियमित लड्नु पर्ने सङ्घर्ष, असहज परिस्थितिले दिने अप्रिय र गहन मानसिक द्वन्द्व जस्ता विषय आदि लाई सङ्केत गर्दछ। भयानक उग्ररूपको वैतरणी नदीले आध्यात्मिक, मानसिक र भावनात्मक अवरोधको प्रतिनिधित्व गर्दछ। जसलाई व्यक्तिले सन्तुलित भएर आफ्नो नियन्त्रणमा लिन नसक्दा व्यक्ति अप्रिय मनोवैज्ञानिक अवस्थाहरूले ग्रसित बन्ने बन्ने अवस्था विकास हुन सक्दछ।

जस्तै: दैनिक जीवनमा वैतरणी जस्तो अनिश्चितता जन्माउने सोचले निरन्तरको चिन्ता, भविष्यको डर, शारीरिक तनाव दिन्छ। जसका कारण व्यक्तिमा हृदयको धड्कन बढाउने, निद्राको नाश गर्ने प्रकृतिको सामान्यीकृत चिन्ता विकार (Generalized Anxiety Disorder - GAD) विकाश हुन्छ।

त्यसको उपचारको लागि नैतिक र मानसिक शुद्धताको जरुरत पर्दछ। जसलाई वेदमा पाप र पुण्यको सङ्क्रमणले जन्माएको वैतरणीको प्रभाव भनेर बुझिन्छ। जुन मूलतः व्यक्तिको "अशुद्ध" विचार वा कर्मले उत्पन्न गर्ने चिन्ताको प्रतीक हो।

जीवनको अर्थ, मृत्यु र आत्म-पहिचान वारेको बुझाइको सङ्कटमा जब व्यक्ति पर्दछ त्यसले उसको जीवनमा निस्सारता, निरर्थकता भाव विकाश गरिदिन्छ। यस्तो समयमा व्यक्तिमा आध्यात्मिक खोजीको भावना जागेको देखिन्छ।

त्यो समयमा व्यक्तिले आध्यात्मिकताको सहारा भेट्यो भने उसलाई कर्म, धर्म र मोक्षको चेतनाको प्राप्त मार्ग मिल्दछ।

त्यो समयमा व्यक्तिले आफ्ना दैनिक जीवनका भौतिक सुख सयल मार्फत त्यसको उपचार खोज्यो र आत्म-साक्षात्कारको मार्गको अभाव वाट गुज्रन पुग्दा उसले आफ्नो अस्तित्व नै सङ्कटमा परिरहेको (Existential Crisis) अनुभूति गर्न पुग्दछ।

भौतिक रूपको आरामदायी जीविका भित्र आफू जिउँदै हरेक दिन पटक पटक मरिरहेको अनुभूति गर्न पुग्दछ। जसलाई भौतिक जीवनमा जिउने रसको मृत्यु पछिको वैतरणी यात्रा भनेर बुझ्ने गरिन्छ।

यसै सन्दर्भमा, कहिले कहीँ अत्यन्त तीव्र अनियन्त्रित सोचको सिकार भएर व्यक्ति दुखित बनिरहेको हुन्छ। कतिपय सन्दर्भमा अतीतको दुःखद घटनाहरू (ट्रमा) का कारण व्यक्तिले आफ्नो तीव्र मानसिक असन्तुलनको अवस्था आफ्नो नियन्त्रणमा लिन (वैतरणी नदी तर्ने) सकिरहेको हुँदैन।

मस्तिष्कमा दिने प्राकृतिक नियम विपरीतको यस्तो असामान्यता अर्थात् पाप (Guilt) वा सर्मको बोझले व्यक्ति ट्रमा (Post-Traumatic Stress Disorder) को सिकार बन्न पुग्दछ।

नियमित जीवनमा आइपरेको त्यो वैतरणी नदी तर्न असमर्थ बनेको अनुभूतिले विकास गर्ने भावनाले व्यक्तिमा निराशा, ऊर्जाको अभाव, निरसता आदि पैदा गर्ने हुँदा उसलाइ आत्महत्या सम्मको विचार विकाश गरिदिने डिप्रेसन (Depression) सँग जोडिदिन सक्दछ।

यदि मैले वैतरणी नदी तर्न सकिन भने के होला? मेरो जीवन कस्तो होला भन्ने जस्ता अनियन्त्रित चिन्ता, बारम्बारको आन्तरिक सुरक्षाको चिन्ता जस्ता बाध्यता पूर्ण विचारले व्यक्ति ओसीडी (Obsessive-Compulsive Disorder), भविष्यको चिन्ता गर्ने (Anxiety) जस्ता मानोविकारहरू ग्रस्त बन्न सक्दछ।

जीवनका हरेक पलमा आइलाग्ने "वैतरणी नदी तर्नु पर्ने यथार्थ" नै "जीवन जिउने कला सिक्ने" सबै भन्दा प्रभवकारी व्यवहारिक उपाय हो। त्यसैको सामना गरेर नै अज्ञानताको खाडल वाट ज्ञान मार्गमा जाने सौभाग्य व्यक्तिले प्राप्त गर्दछ भन्ने महसुस गर्न नसक्दा व्यक्ति अन्तहीन दुःखमय र निरर्थक कर्मले भरिएको जीवनको प्रवाह वाट गुज्रन पुग्दछ।

जसले व्यक्तिलाई यथार्थमा दार्शनिक नैराश्य (Philosophical Pessimism) पूर्ण जीवनको गोरेटोमा पुर्‍याउने गर्दछ। उसको लागी उसको आफ्नै जीवन एक अत्यासलाग्दो र डरलाग्दो दुःख पूर्ण दैनिकी बन्न पुग्दछ। उसले आफू भौतिक जीवन जिउँदै गर्दाको जीवनको हरेक दिनको यात्रा मार्गमा उग्रता पूर्ण रूपमा बगिरहेको भयानक वैतरणी नदी तर्नु पर्ने परिस्थितिको सामना गर्नु पर्ने हुन्छ।

शतयोजनविस्तीर्णा पूयशोणितवाहिनी ।

अस्थिवृन्दतटा दुर्गा मांसशोणितकर्दमा॥१६॥

 

अगाधा दस्तरा पापैः केशशैवालदर्गमा ।

महाग्राहसमाकीर्णा घोरपक्षिशतैर्वता॥१७॥

 

आगतं पापिनं दृष्ट्वा ज्वालाधूमसमाकुला।

क्वथ्यते सा नदी तार्क्ष्य कटाहान्तघृतं यथा॥१८॥

 

कृमिभिः संकुला घोरैः सूचीवक्त्रैः समन्ततः।

वज्रतुण्डैर्महागृधैर्वायसैः परिवारिता॥ १९॥

 

शिशुमारैश्च मकरैर्जलौकामत्स्यकच्छपैः।

अन्यैर्जलस्थैर्जीवैश्च पूरिता मांसभेदकैः॥२०॥

 

पतितास्तत्प्रवाहे च क्रन्दन्ति बहुपापिनः।

हा भ्रातः पुत्र तातेति प्रलपन्ति मुहुर्मुहुः॥२१॥

 

क्षुधितास्तृषिताः पापाः पिबन्ति किल शोणितम् ।

सा सरिद्रुधिरापूरं वहन्ती फेनिलं बहु॥२२॥

 

महाघोरातिगर्जन्ती दुर्निरीक्ष्या भयावहा ।

तस्या दर्शनमात्रेण पापाः स्युर्गतचेतनाः॥२३॥

 

बहुवृश्चिकसंकीर्णा सेविता कृष्णपन्नगैः।

तन्मध्ये पतितानां च त्राता कोऽपि न विद्यते॥२४॥

 

आवर्तशतसाहस्त्रैः पाताले यान्ति पापिनः ।

क्षणं तिष्ठन्ति पाताले क्षणादुपरिवर्तिनः॥२५॥

 

पापिनां पतनायैव निर्मिता सा नदी खग ।

न पारं दृश्यते तस्या दुस्तरा बहुदुःखदा॥२६॥

 

एवं बहुविधक्लेशे यममार्गेऽतिदुःखदे ।

क्रोशन्तश्च रुदन्तश्च दुःखिता यान्ति पापिनः ॥२७॥

 

पाशेन यन्त्रिताः केचित् कृष्यमाणास्तथांकुशैः।

शस्त्राग्रैः पृष्ठतः प्रोतैर्नीयमानाश्च पापिनः॥२८॥

 

नासाग्रपाशकृष्टाश्च कर्णपाशैस्तथापरे ।

कालपाशैः कृष्यमाणाः काकैः कृष्यास्तथापरे॥२९॥

 

ग्रीवाबाहुषु पादेषु बद्धाः पृष्ठे च शृङ्खलैः ।

अयोभारचयं केचिद्वहन्तः पथि यान्ति ते॥३०॥

 

यमदूतैर्महाघोरैस्ताड्यमानाश्च मुद्गरैः।

वमन्तो रुधिरं वक्त्रात् तदेवाश्नन्ति ते पुनः॥३१॥

 

शोचन्तः स्वानि कर्माणि ग्लानिं गच्छन्ति जन्तवः ।

अतीव दुःखसम्पन्नाः प्रयान्ति यममन्दिरम्॥३२॥

 

तथापि स व्रजन् मार्गे पुत्र पौत्र इति ब्रुवन् ।

हा हेति प्ररुदन् नित्यमनुतप्यति मन्दधीः ॥३३॥

 

महता पुण्ययोगेन मानुषं जन्म लभ्यते ।

तत्प्राप्य न कृतो धर्मः कीदृशं हि मया कृतम्॥३४॥

 

मया न दत्तं न हुतं हुताशने तपो न तप्तं त्रिदशा न पूजिताः।

न तीर्थसेवा विहिता विधानतो देहिन् क्वचिन्निस्तर यत् त्वया कृतम्॥३५॥

 

न पूजिता विप्रगणाः सुरापगा न चाश्रिताः सत्पुरुषा न सेविताः।

परोपकारो न कृतः कदाचन देहिन् क्वचिन्निस्तर यत् त्वया कृतम्॥३६॥

 

जलाशयो नैव कृतो हि निर्जले मनुष्यहेतोः पशुपक्षिहेतवे ।

गोविप्रवृत्त्यर्थमकारि नाण्वपि देहिन् क्वचिन्निस्तर यत् त्वया कृतम्॥३७॥

 

न नित्यदानं न गवाह्निकं कृतं न वेदशास्त्रार्थवचः प्रमाणितम्।

श्रुतं पुराणं न च पूजितो ज्ञो देहिन् क्वचिन्निस्तर यत्त्वया कृतम्॥ ३८॥

 

भर्तुर्मया नैव कृतं हितं वचः पतिव्रतं नैव कदापि पालितम् ।

न गौरवं क्वापि कृतं गुरूचितं देहिन् क्वचिन्निस्तर यत् त्वया कृतम्॥३९॥

 

न धर्मबुद्ध्या पतिरेव सेवितो वह्निप्रवेशो न कृतो मृते पतौ।

वैधव्यमासाद्य तपो न सेवितं देहिन् क्वचिन्निस्तर यत् त्वया कृतम्॥४०॥

 

मासोपवासैर्न विशोषितं मया चान्द्रायणैर्वा नियमैः सविस्तरैः।

नारीशरीरं बहुदुःखभाजनं लब्धं मया पूर्वकृतैर्विकर्मभिः॥४१॥

 

एवं विलप्य बहुशो संस्मरन् पूर्वदैहिकम् ।

मानुषत्वं मम कुत इति क्रोशन् प्रसर्पति॥४२॥

 

दशसप्तदिनान्येको वायुवेगेन गच्छति।

अष्टादशे दिने तार्क्ष्य प्रेतः सौम्यपुरं व्रजेत्॥४३॥

 

तस्मिन् पुरवरे रम्ये प्रेतानां च गणो महान् ।

पुष्पभद्रा नदी तत्र न्यग्रोधः प्रियदर्शनः॥४४॥

 

पुरे तत्र स विश्रामं प्राप्यते यमकिङ्करैः।

दारपुत्रादिकं सौख्यं स्मरते तत्र दुःखितः॥४५॥

 

धनानि भत्यपौत्राणि सर्वं शोचति वै यदा।

तदा प्रेतास्त तत्रत्याः किराश्चेदमब्रवन॥४६॥

 

क्व धनं क्व सुतो जाया क्व सुहृत् क्व च बान्धवाः।

स्वकर्मोपार्जितं भोक्ता मूढ याहि चिरं पथि॥४७॥

 

जानासि संबलबलं बलमध्वगानां नो संबलाय यतसे परलोकपान्थ ।

गन्तव्यमस्ति तव निश्चितमेव तेन मार्गेण यत्र भवतः क्रयविक्रयौ न॥४८॥

 

आबालख्यातमार्गोऽयं नैव मर्त्य श्रुतस्त्वया ।

पुराणसम्भवं वाक्यं किं द्विजेभ्योऽपि न श्रुतम्॥४९॥

 

एवमुक्तस्ततो दूतैस्ताड्यमानश्च मुद्गरैः।

निपतन्नुत्पतन् धावन् पाशैराकृष्यते बला लात्॥५०॥

 

अत्र दत्तं सुतैः पौत्रैः स्नेहाद्वा कृपयाथवा ।

मासिकं पिण्डमश्नाति ततः सौरिपुरं व्रजेत्॥५१॥

 

तत्र नाम्नास्ति राजा वै जङ्गमः कालरूपधृक् ।

तदृष्ट्वा भयभीतोऽसौ विश्रामे कुरुते मतिम्॥५२॥

 

उदकं चान्नसंयुक्तं भुङ्क्ते तत्र पुरे गतः।

पाक्षिके वै यद्दत्तं स तत्पुरमतिक्रमेत्॥५३॥

 

ततो नगेन्द्रभवनं प्रेतो याति त्वरान्वितः।

वनानि तत्र रौद्राणि दृष्ट्वा क्रन्दति दुःखितः॥५४॥

 

निघृणैः कृष्यमाणस्तु रुदते च पुनः पुनः ।

मासद्वयावसाने तु तत्पुरं व्यथितो व्रजेत्॥५५॥

 

भुक्त्वा पिण्डं जलं वस्त्रं दत्तं यद्बान्धवैरिह ।

कृष्यमाणः पुनः पाशैर्नीयतेऽग्रे च किङ्करैः॥५६॥

 

मासे तृतीये सम्प्राप्ते प्राप्य गन्धर्वपत्तनम् ।

तृतीयमासिकं पिण्डं तत्र भुक्त्वा प्रसर्पति॥५७॥

 

शैलागमं चतुर्थे च मासि प्राप्नोति वै पुरम् ।

पाषाणास्तत्र वर्षन्ति प्रेतस्योपरि भूरिशः॥५८॥

 

चतुर्थमासिकं पिण्डं भुक्त्वा किञ्चित् सुखी भवेत् ।

ततो याति पुरं प्रेतः क्रौञ्चं मासेऽथ पञ्चमे॥५९॥

 

हस्तदत्तं तदा भुङ्क्ते प्रेतः क्रौञ्चपुरे स्थितः।

यत्पञ्चमासिकं पिण्डं भुक्त्वा क्रूरपुरं व्रजेत्॥६०॥

 

सार्धकैः पञ्चभिर्मासैयूँनषाण्मासिकं व्रजेत् ।

तत्र दत्तेन पिण्डेन घटेनाप्यायितः स्थितः॥६१॥

 

मुहूर्तार्धं तु विश्रम्य कम्पमानः सुदुःखितः।

तत्पुरं तु परित्यज्य तर्जितो यमकिङ्करैः॥६२॥

 

प्रयाति चित्रभवनं विचित्रो नाम पार्थिवः ।

यमस्यैवानुजो भ्राता यत्र राज्यं प्रशास्ति हि॥६३॥

 

तं विलोक्य महाकायं यदा भीतः पलायते ।

तदा सम्मुखमागत्य कैवर्ता इदमब्रुवन्॥६४॥

 

वयं ते तर्तुकामाय महावैतरणी नदीम् ।

नावमादाय सम्प्राप्ता यदि ते पुण्यमीदृशम्॥६५॥

 

दानं वितरणं प्रोक्तं मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ।

इयं सा तीर्यते यस्मात् तस्माद्वैतरणी स्मृता॥६६॥

 

यदि त्वया प्रदत्ता गौस्तदा नौरुपसर्पति ।

नाऽन्यथेति वचस्तेषां श्रुत्वा हा दैव भाषते॥६७॥

 

तं दृष्ट्वा क्वथते सा तु तां दृष्ट्वा सोऽतिक्रन्दते ।

अदत्तदानः पापात्मा तस्यामेव निमज्जति॥६८॥

 

तन्मुखे कण्टकं दत्त्वा दूतैराकाशसंस्थितैः।

बडिशेन यथा मत्स्यस्तथा पारं प्रणीयते॥६९॥

 

षाण्मासिकं च यत्पिण्डं तत्र भुक्त्वा प्रसर्पति ।

मार्गे स विलपन याति बुभुक्षापीडितो ह्यलम्॥७०॥

 

सप्तमे मासि सम्प्राप्ते पुरं बह्वापदं व्रजेत् ।

तत्र भुङ्क्ते प्रदत्तं तत् सप्तमे मासि पुत्रकैः॥७१॥

 

तत्पुरं तु व्यतिक्रम्य दुःखदं पुरमृच्छति ।

महहुःखमवाप्नोति खे गच्छन् खेचरेश्वर ॥७२॥

 

मास्यष्टमे प्रदत्तं यत्पिण्डं भुक्त्वा प्रसर्पति ।

नवमे मासि सम्पूर्णे नानाक्रन्दपुरं व्रजेत्॥७३॥

 

नानाक्रन्दगणान् दृष्ट्वा क्रन्दमानान् सुदारुणान् ।

स्वयं च शून्यहृदयः समाक्रन्दति दुःखितः॥७४॥

 

विहाय तत्पुरं प्रेतस्तर्जितो यमकिङ्करैः।

सुतप्तभवनं गच्छेद्दशमे मासि कृच्छ्रतः॥७५॥

 

पिण्डदानं जलं तत्र भुक्त्वाऽपि न सुखी भवेत् ।

मासि चैकादशे पूर्णे पुरं रौद्रं स गच्छति॥७६॥

 

दशैकमासिकं तत्र भुङ्क्ते दत्तं सुतादिभिः।

सार्धे चैकादशे मासि पयोवर्षणमृच्छति॥७७॥

 

मेघास्तत्र प्रवर्षन्ति प्रेतानां दुःखदायकाः।

न्यूनाब्दिकं च यच्छ्राद्धं तत्र भुङ्क्ते स दुःखितः ॥ ७८॥

 

सम्पूर्णे तु ततो वर्षे शीताढ्यं नगरं व्रजेत् ।

हिमाच्छतगुणं तत्र महाशीतं तपत्यपि॥७९॥

 

शीतार्तः क्षुधितः सोऽपि वीक्षते हि दिशो दश।

तिष्ठते बान्धवः कोऽपि यो मे दुःखं व्यपोहति॥८०॥

 

किङ्करास्ते वदन्त्यत्र क्व ते पुण्यं हि तादृशम् ।

भुक्त्वा च वार्षिकं पिण्डं धैर्यमालम्बते पुनः॥८१॥

 

ततः संवत्सरस्यान्ते प्रत्यासन्ने यमालये।

बहुभीतिपुरे गत्वा हस्तमात्रं समुत्सृजेत्॥८२॥

 

अङ्गुष्ठमात्रो वायुश्च कर्मभोगाय खेचर।

यातनादेहमासाद्य सह याम्यैः प्रयाति च॥८३॥

 

औवंदैहिकदानानि यैर्न दत्तानि काश्यप ।

कष्टेन ते पुरं यान्ति गृहीत्वा दृढबन्धनैः॥८४।

 

धर्मराजपुरे सन्ति चतुर्दाराणि खेचर ।

यत्रायं दक्षिणद्वारमार्गस्ते परिकीर्तितः॥८५॥

 

अस्मिन् पथि महाघोरे क्षुत्तृषाश्रमपीडिताः ।

यथा यान्ति तथा प्रोक्तं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥८६॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे यममार्गनिरूपणं नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ३ : यमयातनानिरूपण

 

गरुड उवाच

 

यममार्गमतिक्रम्य गत्वा पापी यमालये ।

कीदृशीं यातनां भुङ्क्ते तन्मे कथय केशव॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच आद्यन्तं च प्रवक्ष्यामि शृणुष्व विनतात्मज।

कथ्यमानेऽपि नरके त्वं भविष्यसि कम्पितः॥२॥

 

चत्वारिंशद्योजनानि चतुर्युक्तानि काश्यप ।

बहुभीतिपुरादग्रे धर्मराजपुरं महत्॥३॥

 

हाहाकारसमायुक्तं दृष्ट्वा क्रन्दति पातकी ।

तत्क्रन्दनं समाकर्ण्य यमस्य पुरचारिणः॥४॥

 

गत्वा च तत्र ते सर्वे प्रतीहारं वदन्ति हि ।

धर्मध्वजः प्रतीहारस्तत्र तिष्ठति सर्वदा॥५॥

 

स गत्वा चित्रगुप्ताय ब्रूते तस्य शुभाशुभम् ।

ततस्तं चित्रगुप्तोऽपि धर्मराजं निवेदयेत्॥६॥

 

नास्तिका ये नरास्ताय महापापरताः सदा ।

तांश्च सर्वान् यथायोग्यं सम्यग्जानाति धर्मराट्॥७॥

 

तथापि चित्रगुप्ताय तेषां पापं स पृच्छति ।

चित्रगुप्तोऽपि सर्वज्ञः श्रवणान् परिपृच्छति॥८॥

 

श्रवणा ब्रह्मणः पुत्राः स्वर्भूपातालचारिणः।

दूरश्रवणविज्ञाना दूरदर्शनचक्षुषः॥९॥

 

तेषां पत्न्यस्तथाभूताः श्रवण्यः पृथगाह्वयाः ।

स्त्रीणां विचेष्टितं सर्वं तां विजानन्ति तत्त्वतः॥१०॥

 

नरैः प्रच्छन्नं प्रत्यक्षं यत्प्रोक्तं च कृतं च यत् ।

सर्वमावेदयन्त्येव चित्रगुप्ताय ते च ताः॥११॥

 

चारास्ते धर्मराजस्य मनुष्याणां शुभाशुभम् ।

मनोवाक्कायजं कर्म सर्वं जानन्ति तत्त्वतः॥१२॥

 

एवं तेषां शक्तिरस्ति मामांधिकारिणाम् ।

कथयन्ति नृणां कर्म श्रवणाः सत्यवादिनः॥१३॥

 

व्रतैर्दानैश्च सत्योक्त्या यस्तोषयति तान्नरः ।

भवन्ति तस्य ते सौम्याः स्वर्गमोक्षप्रदायिनः॥१४॥

 

पापिनां पापकर्माणि ज्ञात्वा ते सत्यवादिनः।

धर्मराजपुरः प्रोक्ता जायन्ते दुःखदायिनः॥१५॥

 

आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च।

अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम्॥१६॥

 

धर्मराजश्चित्रगुप्तः श्रवणा भास्करादयः।

कायस्थं तत्र पश्यन्ति पापं पुण्यं च सर्वशः॥१७॥

 

एवं सुनिश्चयं कृत्वा पापिनां पातकं यमः।

आहूय तन्निजं रूपं दर्शयत्यति भीषणम्॥१८॥

 

पापिष्ठास्ते प्रपश्यन्ति यमरूपं भयङ्करम् ।

दण्डहस्तं महाकायं महिषोपरिसंस्थितम्॥ १९॥

 

प्रलयाम्बुदनिर्घोषकज्जलाचलसन्निभम् ।

विद्युत्प्रभायुधैर्भीमं द्वात्रिंशद्भुजसंयुतम्॥२०॥

 

योजनत्रयविस्तारं वापीतुल्यविलोचनम् ।

दंष्ट्राकरालवदनं रक्ताक्षं दीर्घनासिकम्॥२१॥

 

मृत्युज्वरादिभिर्युक्तश्चित्रगुप्तोऽपि भीषणः ।

सर्वे दूताश्च गर्जन्ति यमतुल्यास्तदन्तिके॥२२॥

 

तं दृष्ट्वा भयभीतस्तु हा हेति वदते खलः ।

अदत्तदानः पापात्मा कम्पते क्रन्दते पुनः॥२३॥

 

ततो वदति तान्सर्वान् क्रन्दमानांश्च पापिनः।

शोचन्तः स्वानि कर्माणि चित्रगुप्तो यमाज्ञया॥२४॥

 

भो भोः पापा दुराचारा अहङ्कारप्रदूषिताः।

किमर्थमर्जितं पापं युष्माभिरविवेकिभिः॥२५॥

 

कामक्रोधाद्युत्पन्नं सङ्गमेन च पापिनाम् ।

तत्पापं दुःखदं मूढाः किमर्थं चरितं जनाः॥२६॥

 

कृतवन्तः पुरा यूयं पापान्यत्यन्तहर्षिताः।

तथैव यातना भोग्याः किमिदानीं पराङ्मुखाः॥२७॥

 

कृतानि यानि पापानि युष्माभिः सुबहून्यपि ।

तानि पापानि दुःखस्य कारणं न वयं जनाः॥२८॥

 

मूर्खेऽपि पण्डिते वापि दरिद्रे वा श्रियान्विते ।

सबले निर्बले वापि समवर्ती यमः स्मृतः॥२९॥

 

चित्रगुप्तस्येति वाक्यं श्रुत्वा ते पापिनस्तदा।

शोचन्तः स्वानि कर्माणि तूष्णीं तिष्ठन्ति निश्चलाः॥३०॥

 

धर्मराजोऽपि तान् दृष्ट्वा चोरवन्निश्चलान् स्थितान्।

आज्ञापयति पापानांशास्ति चैव यथोचितम्॥३१॥

 

ततस्ते निर्दया दूतास्ताडयित्वा वदन्ति च ।

गच्छ पापिन् महाघोरान् नरकानतिभीषणान्॥३२॥

 

यमाज्ञाकारिणो दूताः प्रचण्डचण्डकादयः।

एकपाशेन तान् बद्ध्वा नयन्ति नरकान् प्रति॥३३॥

 

तत्र वृक्षो महानेको ज्वलदग्निसमप्रभः ।

पञ्चयोजनविस्तीर्ण एकयोजनमुच्छ्रितः॥ ३४॥

 

तवृक्षे श्रृङ्खलैर्बद्ध्वाऽधोमुखं ताडयन्ति ते ।

रुदन्ति ज्वलितास्तत्र तेषां त्राता न विद्यते॥ ३५॥

 

तस्मिन्नेव शाल्मलीवृक्षे लम्बन्तेऽनेकपापिनः ।

क्षुत्पिपासापरिश्रान्ता यमदूतैश्च ताडिताः॥३६॥

 

क्षमध्वं भोऽपराधं मे कृताञ्जलिपुटा इति ।

विज्ञापयन्ति तान् दूतान् पापिष्ठास्ते निराश्रयाः॥ ३७॥

 

पुनः पुनश्च ते दूतैर्हन्यन्ते लौहयष्टिभिः।

मुद्गरैस्तोमरैः कुन्तैर्गदाभिर्मुसलै शम्॥ ३८॥

 

ताडनाच्चैव निश्चेष्टा मूछिताश्च भवन्ति ते ।

तथा निश्चेष्टितान् दृष्ट्वा किङ्करास्ते वदन्ति हि॥३९॥

 

भो भोः पापा दुराचाराः किमर्थं दुष्टचेष्टितम् ।

सुलभानि न दत्तानि जलान्यन्नान्यपि क्वचित्॥४०॥

 

ग्रासार्द्धमपि नो दत्तं न श्ववायसयोर्बलिम् ।

नमस्कृता नातिथयो न कृतं पितृतर्पणम्॥४१॥

 

यमस्य चित्रगुप्तस्य न कृतं ध्यानमुत्तमम् ।

न जप्तश्च तयोर्मन्त्रो न भवेद्येन यातना॥४२॥

 

नापि किञ्चित्कृतं तीर्थं पूजिता नैव देवताः।

गृहाश्रमस्थितेनापि हन्तकारोऽपि नोद्धृतः॥४३॥

 

शुश्रूषिताश्च नो सन्तो भुक्ष्व पापफलं स्वयम् ।

यतस्त्वं धर्महीनोऽसि ततः संताड्यसे भृशम्॥४४॥

 

क्षमापराधं करुते भगवान हरिरीश्वरः।

वयं त सापराधानां दण्डदा हि तदाज्ञया॥४५॥

 

एवमुक्त्वा च ते दूता निर्दयं ताडयन्ति तान्।

ज्वलदङ्गारसदृशाः पतितास्ताडनादधः॥४६॥

 

पतनात्तस्य पत्रैश्च गात्रच्छेदो भवेत्ततः।

तानधः पतिताश्वानो भक्षयन्ति रुदन्ति ते॥४७॥

 

रुदन्तस्ते ततो दूतैर्मुखमापूर्य रेणुभिः।

निबद्धय विविधैः पाशैर्हन्यन्ते केऽपि मुद्गरैः॥४८॥

 

पापिन: केऽपि भिद्यन्ते क्रकचैः काष्ठवद्विधा ।

क्षिप्त्वा चाऽन्ये धरापृष्ठे कुठारैः खण्डशः कृताः॥४९॥

 

अर्धं खात्वाऽवटे केचिद्भिद्यन्ते मूनि सायकैः।

अपरे यन्त्रमध्यस्थाः पीड्यन्ते चेक्षुदण्डवत्॥५०॥

 

केचित् प्रज्वलमानैस्तु साङ्गारैः परितो भृशम् ।

उल्मुकैर्वेष्टयित्वा च ध्मायन्ते लौहपिण्डवत्॥५१॥

 

केचिघृतमये पाके तैलपाके तथाऽपरे ।

कटाहे क्षिप्तवटवत्प्रक्षिप्यन्ते यतस्ततः॥५२॥

 

केचिन्मत्तगजेन्द्राणां क्षिप्यन्ते पुरतः पथि।

बद्ध्वा हस्तौ च पादौ च क्रियन्ते केऽप्यधोमुखाः॥५३॥

 

क्षिप्यन्ते केऽपि कूपेषु पात्यन्ते केऽपि पर्वतात् ।

निमग्नाः कृमिकुण्डेषु तुद्यन्ते कृमिभिः परे॥५४॥

 

वज्रतुण्डैर्महाकाकैयूँधैरामिषगृनुभिः ।

निष्कृष्यन्ते शिरोदेशे नेत्रे वास्ये च चञ्चुभिः॥५५॥

 

ऋणं वै प्रार्थयन्त्यन्ये देहि देहि धनं मम ।

यमलोके मया दृष्टो धनं मे भक्षितं त्वया॥५६॥

 

एवं विवदमानानां पापिनां नरकालये।

छित्त्वा संदंशकै ता मांसखण्डान् ददन्ति च ॥५७॥

 

एवं संताड्य तान् दूताः संकृष्य यमशासनात् ।

तामिस्रादिषु घोरेषु क्षिपन्ति नरकेषु च॥५८॥

 

नरका दुःखबहुलास्तत्र वृक्षसमीपतः।

तेष्वस्ति यन्महदुःखं तद्वाचामप्यगोचरम्॥५९॥

 

चतुरशीतिलक्षाणि नरकाः सन्ति खेचर ।

तेषां मध्ये घोरतमा धौरेयास्त्वेकविंशतिः॥६०॥

 

तामिस्रो लोहशंकुश्च महारौरवशाल्मली।

रौरवः कुड्मलः कालसूत्रकः पूतिमृत्तिकः॥६१॥

 

संघातो लोहितोदश्च सविषः संप्रतापनः।

महानिरयकाकोलौ सञ्जीवनमहापथौ॥६२॥

 

अवीचिरन्धतामित्रः कुम्भीपाकस्तथैव च । सम्प्रतापननामैकस्तपनस्त्वेकविंशतिः ॥६३॥

 

नानापीडामयाः सर्वे नानाभेदैः प्रकल्पिताः ।

नानापापविपाकाश्च किङ्करौधैरधिष्ठिताः॥६४॥

 

एतेषु पतिता मूढाः पापिष्ठा धर्मवर्जिताः।

यत्र भुञ्जन्ति कल्पान्तः तास्ता नरकयातनाः॥६५॥

 

यास्तामिस्त्रान्धतामित्ररौरवाद्याश्च यातनाः ।

भुङ्क्ते नरो वा नारी वा मिथः सङ्गेन निर्मिताः॥६६॥

 

एवं कुटुम्बं बिभ्राण उदरम्भर एव वा ।

विसृज्येहोभयं प्रेत्यभुङ्क्ते तत्फलमीदृशम्॥६७॥

 

एकः प्रपद्यते ध्वान्तं हित्वेदं स्वकलेवरम् ।

कुशलेतरपाथेयो भूतद्रोहेण यद्धृतम्॥६८॥

 

दैवेनासादितं तस्य शमले निरये पुमान् ।

भुङ्क्ते कुटुम्बपोषस्य हृतद्रव्य इवातुरः॥६९॥

 

केवलेन ह्यधर्मेण कुटुम्बभरणोत्सुकः।

याति जीवोऽन्धतामित्रं चरमं तमसः पदम्॥७०॥

 

अधस्तान्नरलोकस्य यावतीर्यातनादयः ।

क्रमशः समनुक्रम्य पुनरत्रा व्रजेच्छुचिः॥७१॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे यमयातनानिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः॥३॥

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ४ : प्रेतकल्प

 

गरुड उवाच

 

कैर्गच्छन्ति महामार्गे वैतरण्यां पतन्ति कैः।

कैः पापैर्नरके यान्ति तन्मे कथय केशव॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच सदैवाकर्मनिरताः शुभकर्मपराङ्मुखाः ।

नरकान्नरकं यान्ति दुःखाहुःखं भयाद्भयम्॥२॥

 

धर्मराजपुरे यान्ति त्रिभिरैस्तु धार्मिकाः।

पापास्तु दक्षिणद्वारमार्गेणैव व्रजन्ति तत्॥३॥

 

अस्मिन्नेव महादुःखे मार्गे वैतरणी नदी।

तत्र ये पापिनो यान्ति तानहं कथयामि ते॥४॥

 

ब्रह्मनाश्च सुरापाश्च गोना वा बालघातकाः ।

स्त्रीघाती गर्भपाती च ये च प्रच्छन्नपापिनः॥५॥

 

ये हरन्ति गुरोर्द्रव्यं देवद्रव्यं द्विजस्य वा। स्त्री

द्रव्यहारिणो ये च बालद्रव्यहराश्च ये॥ ६ ॥

 

ये ऋणं न प्रयच्छन्ति ये वै न्यासापहारकाः।

विश्वासघातका ये च सविषान्नेन मारकाः॥ ७ ॥

 

दोषग्राही गुणाश्लाघी गुणवत्सु समत्सराः।

नीचानुरागिणो मूढाः सत्सङ्गतिपराङ्मुखाः॥ ८ ॥

 

तीर्थसज्जनसत्कर्मगुरुदेवविनिन्दकाः ।

पुराणवेदमीमांसान्यायवेदान्तदूषकाः ॥९॥

 

हर्षिता दुःखितं दृष्ट्वा हर्षिते दुःखदायकाः।

दुष्टवाक्यस्य वक्तारो दुष्टचित्ताश्च ये सदा॥ १०॥

 

न शृण्वन्ति हितं वाक्यं शास्त्रवार्ता कदापि न ।

आत्मसम्भाविताः स्तब्धा मूढाः पण्डितमानिनः॥११॥

 

एते चान्ये च बहवः पापिष्ठा धर्मवर्जिताः।

गच्छन्ति यममार्गे हि रोदमाना दिवानिशम्॥१२॥

 

यमदूतैस्ताड्यमाना यान्ति वैतरणी प्रति ।

तस्यां पतन्ति ये पापास्तानहं कथयामि ते॥१३॥

 

मातरं येऽवमन्यन्ते पितरं गुरुमेव च ।

आचार्यं चापि पूज्यं च तस्यां मज्जन्ति ते नराः॥१४॥

 

पतिव्रतां साधुशीला कुलीनां विनयान्विताम् ।

स्त्रियं त्यजन्ति ये द्वेषाद्वैतरण्यां पतन्ति ते॥१५॥

 

सतां गुणसहस्त्रेषु दोषानारोपयन्ति ये ।

तेष्ववज्ञां च कुर्वन्ति वैतरण्यां पतन्ति ते॥१६॥

 

ब्राह्मणाय प्रतिश्रुत्य यथार्थं न ददाति यः।

आहूय नास्ति यो ब्रूयात्तयोर्वासश्च सन्ततम्॥१७॥

 

स्वयं दत्ताऽपहर्ता च दानं दत्त्वाऽनुतापकः।

परवृत्तिहरश्चैव दाने दत्ते निवारकः॥१८॥

 

यज्ञविध्वंसकश्चैव कथाभङ्गकरश्च यः।

क्षेत्रसीमाहरश्चैव यश्च गोचरकर्षकः॥१९॥

 

ब्राह्मणो रसविक्रेता यदि स्याद् वृषलीपतिः।

वेदोक्तयज्ञादन्यत्र स्वात्मार्थं पशुमारकः॥२०॥

 

ब्रह्मकर्मपरिभ्रष्टो मांसभोक्ता च मद्यपः ।

उच्छृङ्खलस्वभावो यः शास्त्राध्ययनवर्जितः॥२१॥

 

वेदाक्षरं पठेच्छूद्रः कापिलं यः पयः पिबेत् ।

धारयेद् ब्रह्मसूत्रं च भवेद्वा ब्राह्मणीपतिः॥२२॥

 

राजभार्याऽभिलाषी च परदारापहारकः।

कन्यायां कामुकश्चैव सतीनां दूषकश्च यः॥२३॥

 

एते चाऽन्ये च बहवो निषिद्धाचरणोत्सुकाः।

विहितत्यागिनो मूढा वैतरण्यां पतन्ति ते॥२४॥

 

सर्वं मार्गमतिक्रम्य यान्ति पापा यमालये।

पुनर्यमाज्ञयाऽऽगत्य दूतास्तस्यां क्षिपन्ति तान्॥२५॥

 

या वै धुरन्धरा सर्वधौरेयाणां खगाधिप ।

अतस्तस्यां प्रक्षिपन्ति वैतरण्यां च पापिनः॥२६॥

 

कृष्णा गौर्यदि नो दत्ता नौचंदेहक्रियाकृताः।

तस्यां भुक्त्वा महदुःखं यान्ति वृक्षं तटोद्भवम्॥२७॥

 

कूटसाक्ष्यप्रदातारः कूटधर्मपरायणाः।

छलेनार्जनसंसक्ताश्चौर्यवृत्त्या च जीविनः॥२८॥

 

छेदयन्त्यतिवृक्षांश्च वनारामविभञ्जकाः।

व्रतं तीर्थं परित्यज्य विधवाशीलनाशकाः॥२९॥

 

भर्तारं दूषयेन्नारी परं मनसि धारयेत् ।

इत्याद्याः शाल्मलीवृक्षे भुञ्जन्ते बहुताडनम्॥३०॥

 

ताडनात् पतितान् दूताः क्षिपन्ति नरकेषु तान्।

पतन्ति तेषु ये पापास्तानहं कथयामि ते॥३१॥

 

नास्तिका भिन्नमर्यादाः कदर्या विषयात्मकाः।

दाम्भिकाश्च कृतजाश्च ते वै नरकगामिनः॥३२॥

 

कूपानां च तडागानां वापीनां देवसद्मनाम् ।

प्रजागृहाणां भेत्तारस्ते वै नरकगामिनः॥३३॥

 

विसृज्याश्नन्ति ये दाराञ्छिशून् भृत्यांस्तथा गुरून्।

उत्सृज्य पितृदेवेज्यां ते वै नरकगामिनः॥३४॥

 

शंकुभिः सेतुभिः काष्ठैः पाषाणैः कण्टकैस्तथा।

ये मार्गमुपरुन्धन्ति ते वै नरकगामिनः॥ ३५॥

 

शिवं शिवां हरिं सूर्यं गणेशं सद्गुरुं बुधम् ।

न पूजयन्ति ये मन्दास्ते वै नरकगामिनः॥३६॥

 

आरोग्य दासीं शयने विप्रो गच्छेदधोगतिम् ।

प्रजामुत्पाद्य शूद्रायां ब्राह्मण्यादेव हीयते॥३७॥

 

न नमस्कारयोग्यो हि स कदापि द्विजोऽधमः ।

तं पूजयन्ति ये मूढास्ते वै नरकगामिनः॥३८॥

 

ब्राह्मणानां च कलहं गोयुद्धं कलहप्रियाः।

न वर्जन्त्यनुमोदन्ते ते वै नरकगामिनः॥३९॥

 

अनन्यशरणस्त्रीणां ऋतुकालव्यतिक्रमम् ।

ये प्रकुर्वन्ति विद्वेषात्ते वै नरकगामिनः॥४०॥

 

येऽपि गच्छन्ति कामान्धा नरा नारी रजस्वलाम् ।

पर्वस्वप्सु दिवा श्राद्धे ते वै नरकगामिनः॥४१॥

 

ये शारीरं मलं वह्नौ प्रक्षिपन्ति जलेऽपि च ।

आरामे पथि गोष्ठे वा ते वै नरकगामिनः॥४२॥

 

शस्त्राणां ये च कर्तारः शराणां धनुषां तथा ।

विक्रेतारश्च ये तेषां ते वै नरकगामिनः॥४३॥

 

चर्मविक्रयिणो वैश्याः केशविक्रेयकाः स्त्रियः।

विषविक्रयिणः सर्वे ते वै नरकगामिनः॥४४॥

 

अनाथं नाऽनुकम्पन्ति ये सतां द्वेषकारकाः।

विनाऽपराधं दण्डन्ति ते वै नरकगामिनः॥४५॥

 

आशया समनुप्राप्तान् ब्राह्मणानर्थिनो गृहे ।

न भोजयन्ति पाकेऽपि ते वै नरकगामिनः॥४६॥

 

सर्वभूतेष्वविश्वस्तास्तथा तेषु विनिर्दयाः।

सर्वभूतेषु जिह्मा ये ते वै नरकगामिनः॥४७॥

 

नियमान्समुपादाय ये पश्चादजितेन्द्रियाः।

विग्लापयन्ति तान् भूयस्ते वै नरकगामिनः॥४८॥

 

अध्यात्मविद्यादातारं नैव मन्यन्ति ये गुरुम् ।

तथा पुराणवक्तारं ते वै नरकगामिनः ॥४९॥

 

मित्रद्रोहकरा ये च प्रीतिच्छेदकराश्च ये ।

आशाच्छेदकरा ये च ते वै नरकगामिनः॥५०॥

 

विवाहं देवयात्रां च तीर्थसार्थान्विलुम्पति ।

स वसेन्नरके घोरे तस्मान्नावर्तनं पुनः॥५१॥

 

अग्निं दद्यान्महापापी गृहे ग्रामे तथा वने।

स नीतो यमदूतैश्च वह्निकुण्डेषु पच्यते॥५२॥

 

अग्निना दग्धगात्रोऽसौ यदा छायां प्रयाचते।

नीयते च तदा दूतैरसिपत्रवनान्तरे॥५३॥

 

खड्गतीक्ष्णैश्च तत्पत्रैर्गावच्छेदो यदा भवेत् ।

तदोचुः शीतलच्छाये सुखनिद्रां कुरुष्व भो॥५४॥

 

पानीयं पातुमिच्छन्वै तृषार्तो यदि याचते ।

पानार्थं तैलमत्युष्णं तदा दूतैः प्रदीयते॥५५॥

 

पीयतां भुज्यतां पानमन्नमूचुस्तदेति ते।

पीतमात्रेण तेनैव दग्धान्त्रा निपतन्ति ते॥५६॥

 

कथञ्चित्पुनरुत्थाय प्रलपन्ति सुदीनवत्।

विवशा उच्छ्वसन्तश्च ते वक्तुमपि नाशकन्॥ ५७॥

 

इत्येवं बहुशस्तार्थ्य यातनाः पापिनां स्मृताः।

किमेतैर्विस्तरात्प्रोक्तैः सर्वशास्त्रेषु भाषितैः॥५८॥

 

एवं वै क्लिश्यमानास्ते नरा नार्यः सहस्रशः ।

पच्यन्ते नरके घोरे यावदाभूतसम्प्लवम्॥५९॥

 

तस्याक्षयं फलं भुक्त्वा तत्रैवोत्पद्यते पुनः।

यमाज्ञया महीं प्राप्य भवन्ति स्थावरादयः॥६०॥

 

वृक्षगुल्मलतावल्लीगिरयश्च तृणानि च।

स्थावरा इति विख्याता महामोहतमावृताः॥६१॥

 

कीटाश्च पशवश्चैव पक्षिणश्च जलेचराः।

चतुरशीतिलक्षेषु कथिता देवयोनयः॥६२॥

 

एताः सर्वाः परिभ्रम्य ततो यान्ति मनुष्यताम्।

मानुषेऽपि श्वपाकेषु जायन्ते नरकागताः।

तत्रापि पापचिह्नस्ते भवन्ति बहुदुःखिताः ॥६३॥

 

गलत्कुष्ठाश्च जन्मान्धा महारोगसमाकुलाः।

भवन्त्येवं नरा नार्यः पापचिह्नोपलक्षिताः॥६४॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे नरकप्रदपापचिह्ननिरूपणं नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ५ : पापचिह्ननिरुपण

 

गरुड उवाच

 

येन येन च पापेन यद्यच्चिह्न प्रजायते ।

यां यां योनिं च गच्छन्ति तन्मे कथय केशव॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच यैः पापैर्यान्ति यां योनिं पापिनो नरकागताः।

येन पापेन यच्चि जायते मम तच्छृणु॥२॥

 

ब्रह्महा क्षयरोगी स्याद् गोघ्नः स्यात्कुब्जको जडः ।

कन्याघाती भवेत्कुष्ठी त्रयश्चाण्डालयोनिषु॥३॥

 

स्त्रीघाती गर्भपाती च पुलिन्दो रोगवान् भवेत् ।

अगम्यागमनात्षण्ढो दुश्चर्मा गुरुतल्पगः॥४॥

 

मांसभोक्ताऽतिरक्ताङ्गः श्यावदन्तस्तु मद्यपः।

अभक्ष्यभक्षको लौल्याद् ब्राह्मणः स्यान्महोदरः॥५॥

 

अदत्त्वा मिष्टमश्नाति स भवेद्गलगण्डवान् ।

श्राद्धेऽन्नमशुचिं दत्त्वा श्वित्रकुष्ठी प्रजायते॥६॥

 

गुरोर्गर्वेणावमानादपस्मारी भवेन्नरः।

निन्दको वेदशास्त्राणां पाण्डुरोगी भवेद् ध्रुवम्॥७॥

 

कूटसाक्षी भवेन्मूकः काणः स्यात्पंक्तिभेदकः।

अनोष्ठः स्याद्विवाहनो जन्मान्धः पुस्तकं हरेत्॥८॥

 

गोब्राह्मणपदाघातात्खञ्जः पॉश्च जायते ।

गद्गदोऽनृतवादी स्यात्तच्छ्रोता बधिरो भवेत्॥९॥

 

गरदः स्याज्जडोन्मत्तः खल्वाटोऽग्निप्रदायकः।

दुर्भगः पलविक्रेता रोगवान् परमांसभुक्॥१०॥

 

हीनजातौ प्रजायेत रत्नानामपहारकः।

कुनखी स्वर्णहर्ता स्याद्धातुमात्रहरोऽधनः॥११॥

 

अन्नहर्ता भवेदाखुः शलभो धान्यहारकः।

चातको जलहर्ता स्याद्विषहर्ता च वृश्चिकः॥१२॥

 

शाकं पत्रं शिखी हृत्वा गन्धांश्छुच्छुन्दरी शुभान् ।

मधुदंशः पलं गृध्रो लवणं च पिपीलिका॥१३॥

 

ताम्बूलफलपुष्पादिहर्ता स्याद्वानरो वने ।

उपानत्तृणकार्पासहर्ता स्यान्मेषयोनिषु॥१४॥

 

यश्च रौद्रोपजीवी च मार्गे सार्थान्विलुम्पति ।

मृगयाव्यसनीयस्तु छागः स्याद्वधिके गृहे ॥१५॥

 

 

यो मृतो विषपानेन कृष्णसर्पो भवेद् गिरौ ।

निरंकुशस्वभावः स्यात् कुञ्जरो निर्जने वने॥१६॥

 

वैश्वदेवमकर्तारः सर्वभक्षाश्च ये द्विजाः।

अपरीक्षितभोक्तारो व्याघ्राः स्युर्निर्जने वने॥१७॥

 

गायत्रीं न स्मरेद्यस्तु यो न सन्ध्यामुपासते ।

अन्तर्दुष्टो बहिः साधुः स भवेद् ब्राह्मणो बकः॥१८॥

 

अयाज्ययाजको विप्रः स भवेद् ग्रामसूकरः।

खरो वै बहुयाजित्वात्काको निमन्त्रभोजनात्॥१९॥

 

पात्रे विद्यामदाता च बलीवर्दो भवेद् द्विजः ।

गुरुसेवामकर्ता च शिष्यः स्याद् गोखर: पशुः॥२०॥

 

गुरुं हुंकृत्य तुंकृत्य विप्रं निर्जित्य वादतः ।

अरण्ये निर्जले देशे जायते ब्रह्मराक्षसः॥ २१॥

 

प्रतिश्रुतं द्विजे दानमदत्त्वा जम्बुको भवेत् ।

सतामसत्कारकरः फेत्कारोऽग्निमुखो भवेत्॥२२॥

 

मित्रधुग्गिरिगृध्रः स्यादुलूकः क्रयवञ्चनात् ।

वर्णाश्रमपरीवादात्कपोतो जायते वने॥२३॥

 

आशाच्छेदकरो यस्तु स्नेहच्छेदकरस्तु यः।

यो द्वेषात् स्त्रीपरित्यागी चक्रवाकश्चिरं भवेत्॥ २४॥

 

मातृपितृगुरुद्वेषी भगिनीभ्रातृवैरकृत् ।

गर्भे योनौ विनष्टः स्याद्यावद्योनिसहस्रशः॥२५॥

 

श्वश्रोऽपशब्ददा नारी नित्यं कलहकारिणी ।

सा जलौका च यूका स्याद्भर्तारं भर्त्सते च या॥२६॥

 

स्वपतिं च परित्यज्य परपुंसानुवर्तिनी ।

वल्गुनी गृहगोधा स्याद् द्विमुखी वाऽथ सर्पिणी॥ २७॥

 

यः स्वगोत्रोपघाती च स्वगोत्रस्त्रीनिषेवणात् ।

तरक्षः शल्लको भूत्वा ऋक्षयोनिषु जायते॥२८॥

 

तापसीगमनात् कामी भवेन्मरुपिशाचकः ।

अप्राप्तयौवनासंगाद् भवेदजगरो वने॥२९॥

 

गुरुदाराभिलाषी च कृकलासो भवेन्नरः।

राज्ञीं गत्वा भवेदुष्ट्रो मित्रपत्नीं च गर्दभः॥३०॥

 

गुदगो विड्वराहः स्याद् वृषः स्याद् वृषलीपतिः ।

महाकामी भवेद् यस्तु स्यादश्वः कामलम्पटः॥३१॥

 

मृतस्यैकादशाहं तु भुञ्जानः श्वा विजायते ।

लभेद्देवलको विप्रो योनिं कुक्कुटसंज्ञकाम्॥३२॥

 

 

द्रव्यार्थं देवतापूजां यः करोति द्विजाधमः।

स वै देवलको नाम हव्यकव्येषु गर्हितः॥३३॥

 

महापातकजान् घोरान्नरकान् प्राप्य दारुणान् ।

कर्मक्षये प्रजायन्ते महापातकिनस्त्विह ॥ ३४॥

 

खरोष्ट्रमहिषीणां हि ब्रह्महा योनिमृच्छति ।

वृकश्वानशृगालानां सुरापा यान्ति योनिषु॥ ३५॥

 

कृमिकीटपतङ्गत्वं स्वर्णस्तेयी समाप्नुयात् ।

तृणगुल्मलतात्वं च क्रमशो गुरुतल्पगः॥३६॥

 

परस्य योषितं हृत्वा न्यासापहरणेन च ।

ब्रह्मस्वहरणाच्चैव जायते ब्रह्मराक्षसः॥३७॥

 

ब्रह्मस्वं प्रणयाद्भुक्तं दहत्यासप्तमं कुलम् ।

बलात्कारेण चौर्येण दहत्याचन्द्रतारकम्॥३८॥

 

लौहचूर्णाश्मचूर्णे च विषं च जरयेन्नरः।

ब्रह्मस्वं त्रिषु लोकेषु कः पुमाञ्जरयिष्यति॥३९॥

 

ब्रह्मस्वरसपुष्टानि वाहनानि बलानि च ।

युद्धकाले विशीर्यन्ते सैकताः सेतवो यथा॥४०॥

 

देवद्रव्योपभोगेन ब्रह्मस्वहरणेन च ।

कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च॥४१॥

 

स्वमाश्रितं परित्यज्य वेदशास्त्रपरायणम् ।

अन्येभ्यो दीयते दानं कथ्यतेऽयमतिक्रमः॥४२॥

 

ब्राह्मणातिक्रमो नास्ति विप्रे वेदविवर्जिते ।

ज्वलन्तमग्निमुत्सृज्य न हि भस्मनि हूयते॥४३॥

 

अतिक्रमे कृते तार्क्ष्य भुक्त्वा च नरकान् क्रमात् ।

जन्मान्धः सन्दरिद्रः स्यान्न दाता किंतु याचकः॥४४॥

 

स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेच्च वसुन्धराम् ।

षष्टिवर्षसहस्राणि विष्ठायां जायते कृमिः॥४५॥

 

स्वयमेव च यो दत्त्वा स्वयमेवापकर्षति।

स पापी नरकं याति यावदाभूतसम्प्लवम्॥४६॥

 

दत्त्वा वृत्तिं भूमिदानं यत्नतः परिपालयेत् ।

न रक्षति हरेद्यस्तु स पगुः श्वाऽभिजायते॥४७॥

 

विप्रस्य वृत्तिकरणे लक्षधेनुफलं भवेत् ।

विप्रस्य वृत्तिहरणान्मर्कटः श्वा कपिर्भवेत्॥४८॥

 

एवमादीनि चिह्नानि योनयश्च खगेश्वर ।

स्वकर्मविहिता लोके दृश्यन्तेऽत्र शरीरिणाम्॥४९॥

 

 

एवं दुष्कर्मकर्तारो भुक्त्वा निरययातनाम् ।

जायन्ते पापशेषेण प्रोक्तास्वेतासु योनिषु॥५०॥

 

ततो जन्मसहस्त्रेषु प्राप्य तिर्यक्शरीरताम् ।

दुःखानि भारवहनोद्भवादीनि लभन्ति ते॥५१॥

 

पक्षिदुःखं ततो भुक्त्वा वृष्टिशीतातपोद्भवम् ।

मानुषं लभते पश्चात् समीभूते शुभाशुभे॥५२॥

 

स्त्रीपुंसोऽस्तु प्रसङ्गेन भूत्वा गर्भे क्रमादसौ ।

गर्भादिमरणान्तं च प्राप्य दुःखं म्रियेत्पुनः॥५३॥

 

समुत्पत्तिर्विनाशश्च जायते सर्वदेहिनाम् ।

एवं प्रवर्तितं चक्रं भूतग्रामे चतुर्विधे॥५४॥

 

घटीयन्त्रं यथा मा भ्रमन्ति मम मायया।

भूमौ कदाचिन्नरके कर्मपाशसमावृताः॥५५॥

 

अदत्तदानाच्च भवेद् दरिद्रो दरिद्रभावाच्च करोति पापम्।

पापप्रभावान्नरके प्रयाति पुनर्दरिद्रः पुनरेव पापी॥५६॥

 

अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ।

नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि॥५७॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे पापचिह्ननिरूपणं नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ६ : पापजन्मादिदु:खनिरुपण

 

गरुड उवाच

 

कथमुत्पद्यते मातुर्जठरे नरकागतः।

गर्भादिदुःखं यद्भुङ्क्ते तन्मे कथय केशव॥१॥

 

विष्णुरुवाच स्त्रीपुंसोस्तु प्रसङ्गेन निरुद्ध शुक्रशोणिते ।

यथाऽयं जायते मर्त्यस्तथा वक्ष्याम्यहं तव॥२॥

 

ऋतुमध्ये हि पापानां देहोत्पत्तिः प्रजायते ।

इन्द्रस्य ब्रह्महत्याऽस्ति यस्मिन् तस्मिन् दिनत्रये॥३॥

 

प्रथमेऽहनि चाण्डाली द्वितीये ब्रह्मघातिनी ।

तृतीये रजकी ह्येता नरकागतमातरः॥४॥

 

कर्मणा दैवनेत्रेण जन्तुर्देहोपपत्तये ।

स्त्रियाः प्रविष्ट उदरं पुंसो रेतः कणाश्रयः॥५॥

 

कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुबुदम् ।

दशाहेन तु कर्कन्धूः पेश्यण्डं वा ततः परम्॥६॥

 

 

मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्गाद्यङ्गविग्रहः ।

नखलोमास्थिचर्माणि लिङ्गच्छिद्रोद्भवस्त्रिभिः॥७॥

 

चतुर्भिर्धातवः सप्त पञ्चभिः क्षुत्तृडुद्भवः ।

षड्भिर्जरायुणा वीतः कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे॥ ८ ॥

 

मातुर्जग्धान्नपानाद्यैरेधद्धातुरसम्मते।

शेते विण्मूत्रयोर्गर्ते स जन्तुर्जन्तुसम्भवे ॥ ९ ॥

 

कृमिभिः क्षतसर्वाङ्गः सौकुमार्यात् प्रतिक्षणम् ।

मूर्छामाजोत्युरुक्लेशस्तत्रत्यैः क्षुधितैर्मुहुः॥१०॥

 

कटतीक्ष्णोष्णलवणरूलाम्लादिभिरुल्बणैः।।

मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्वाङ्गोत्थितवेदनः।

उल्बेन संवृतस्तस्मिन्नन्त्रैश्च बहिरावृतः॥११॥

 

आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधरः।

अकल्पः स्वाङ्गचेष्टायां शकुन्त इव पञ्जरे॥१२॥

 

तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात् कर्म जन्मशतोद्भवम् ।

स्मरन् दीर्घमनुच्छ्वासं शर्म किं नाम विन्दते॥१३॥

 

नाथमान ऋषिर्भीतः सप्तवधिः कृताञ्जलिः ।

स्तुवीत तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पितः॥१४॥

 

 

आरभ्य सप्तमान्मासाल्लब्धबोधोऽपि वेपितः ।

नैकत्रास्ते सूतिवातैर्विष्ठाभूरिव सोदरः॥१५॥

 

जीव उवाच श्रीपतिं जगदाधारमशुभक्षयकारकम् ।

व्रजामि शरणं विष्णुं शरणागतवत्सलम्॥१६॥

 

त्वन्मायामोहितो देहे तथा पुत्रकलत्रके ।

अहं ममाभिमानेन गतोऽहं नाथ संसृतिम्॥१७॥

 

कृतं परिजनस्यार्थे मया कर्म शुभाशुभम् ।

एकाकी तेन दग्धोऽहं गतास्ते फलभागिनः॥१८॥

 

यदि योन्याः प्रमुच्येऽहं तत् स्मरिष्ये पदं तव ।

तमुपायं करिष्यामि येन मुक्तिं व्रजाम्यहम्॥१९॥

 

विण्मूत्रकूपे पतितो दग्धोऽहं जठराग्निना ।

इच्छन्नितो विवसितुं कदा निर्यास्यते बहिः॥२०॥

 

येनेदृशं मे विज्ञानं दत्तं दीनदयालुना ।

तमेव शरणं यामि पुनर्ने माऽस्तु संसृतिः॥२१॥

 

न च निर्गन्तमिच्छामि बहिर्गर्भात्कदाचन ।

यत्र यातस्य मे पापकर्मणा दर्गतिर्भवेत॥२२॥

 

तस्मादत्र महहुःखे स्थितोऽपि विगतक्लमः ।

उद्धरिष्यामि संसारादात्मानं ते पदाश्रयः॥२३॥

 

श्रीभगवानुवाच एवं कृतमतिर्गर्भे दशमास्यः स्तुवन्नृषिः ।

सद्यः क्षिपत्यवाचीनं प्रसूत्यै सूतिमारुतः॥२४॥

 

तेनावसृष्टः सहसा कृत्वाऽवाक्शिर आतुरः ।

विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छ्वासो हतस्मृतिः॥२५॥

 

पतितो भुवि विण्मूत्रे विष्ठाभूरिव चेष्टते ।

रोरूयति गते ज्ञाने विपरीतां गतिं गतः॥२६॥

 

गर्भे व्याधौ श्मशाने च पुराणे या मतिर्भवेत् ।

सा यदि स्थिरतां याति को न मुच्येत बन्धनात्॥२७॥

 

यदा गर्भाद् बहिर्याति कर्मभोगादनन्तरम् ।

तदैव वैष्णवी माया मोहयत्येव पूरुषम्॥२८॥

 

स तदा मायया स्पृष्टो न किञ्चिद्वदतेऽवशः।

शैशवादिभवं दुःखं पराधीनतयाऽश्नुते॥२९॥

 

परच्छन्दं न विदुषा पुष्यमाणो जनेन सः।

अनभिप्रेतमापन्नः प्रत्याख्या तु मनीश्वरः॥३०॥

 

शायितोऽशुचिपर्यङ्के जन्तुस्वेदजदूषिते ।

नेशः कण्डूयनेऽङ्गानामासनोत्थानचेष्टने॥३१॥

 

 

तुदन्त्यामत्वचं दंशा मशका मत्कुणादयः ।

रुदन्तं विगतज्ञानं कृमयः कृमिकं यथा॥३२॥

 

इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दुःखं पौगण्डमेव च ।

ततो यौवनमासाद्य याति सम्पदमासुरीम्॥३३॥

 

तदा दुर्व्यसनासक्तो नीचसङ्गपरायणः ।

शास्त्रसत्पुरुषाणां च द्वेष्टा स्यात्कामलम्पटः॥ ३४॥

 

दृष्ट्वा स्त्रियं देवमायां तद्भावैरजितेन्द्रियः।

प्रलोभितः पतत्यन्धे तमस्यग्नौ पतङ्गवत्॥३५॥

 

कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्गमीना हताः पञ्चभिरेव पञ्च ।

एकः प्रमादी स कथं न हन्यते यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च ॥३६॥

 

अलब्धाभीप्सितोऽज्ञानादिद्धमन्युः शुचार्पितः।

सह देहेन मानेन वर्द्धमानेन मन्युना॥३७॥

 

करोति विग्रहं कामी कामिष्वन्ताय चात्मनः।

बलाधिकैः स हन्येत गजैरन्यैर्गजो यथा॥३८॥

 

एवं यो विषयासक्त्या नरत्वमतिदुर्लभम् ।

वृथा नाशयते मूढस्तस्मात् पापतरो हि कः॥३९॥

 

 

 

जातीशतेषु लभते भुवि मानुषत्वं तत्रापि दुर्लभतरं खलु भो द्विजत्वम् ।

यस्तन्न पालयति लालयतीन्द्रियाणि तस्यामृतं क्षरति हस्तगतं प्रमादात्॥ ४०॥

 

ततस्तां वृद्धतां प्राप्य महाव्याधिसमाकुलः।

मृत्युं प्राप्य महदुःखं नरकं याति पूर्ववत्॥४१॥

 

एवं गताऽगतैः कर्मपाशैर्बद्धाश्च पापिनः ।

कदापि न विरज्यन्ते मम मायाविमोहिताः॥४२॥

 

इति ते कथिता तार्क्ष्य पापिनां नारकीगतिः।

अन्त्येष्टिकर्महीनानां किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥४३॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे पापजन्मादिदुःखनिरूपणं नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ७ : आतुरदाननिरूपण

 

सूत उवाच

 

इति श्रुत्वा तु गरुडः कम्पितोऽश्वत्थपत्रवत् ।

जनानामुपकारार्थं पुनः पप्रच्छ केशवम्॥१॥

 

 

गरुड उवाच कृत्वा पापानि मनुजाः प्रमादाद् बुद्धितोऽपि वा ।

न यान्ति यातना याम्याः केनोपायेन कथ्यताम्॥२॥

 

संसारार्णवमग्नानां नराणां दीनचेतसाम् ।

पापोपहतबुद्धीनां विषयोपहतात्मनाम् ॥३॥

 

उद्धारार्थं वद स्वामिन् पुराणार्थं विनिश्चयम् ।

उपायं येन मनुजाः सद्गतिं यान्ति माधव॥४॥

 

श्रीभगवानुवाच । साधु पृष्टं त्वया तार्क्ष्य मानुषाणां हिताय वै । शृणुष्वावहितो भूत्वा सर्वं ते कथयाम्यहम् ॥५॥

 

दुर्गतिः कथिता पूर्वमपुत्राणां च पापिनाम् ।

पुत्रिणां धार्मिकाणां तु न कदाचित्खगेश्वर॥६॥

 

पुत्रजन्मनिरोधः स्याद्यदि केनापि कर्मणा ।

तदा कश्चिदुपायेन पुत्रोत्पत्तिं प्रसाधयेत्॥७॥

 

हरिवंशकथां श्रुत्वा शतचण्डीविधानतः।

भक्त्या श्रीशिवमाराध्य पुत्रमुत्पादयेत्सुधीः॥८॥

 

पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः।

तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा॥ ९ ॥

 

एकोऽपि पुत्रो धर्मात्मा सर्वं तारयते कुलम् ।

पुत्रेण लोकाञ्जयति श्रुतिरेषा सनातनी॥१०॥

 

इति वेदैरपि प्रोक्तं पुत्रमाहात्म्यमुत्तमम् ।

तस्मात्पुत्रमुखं दृष्ट्वा मुच्यते पैतृकादृणात्॥११॥

 

पौत्रस्य स्पर्शनान्मो मुच्यते च ऋणत्रयात् ।

लोकानत्येद्दिवः प्राप्तिः पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः॥१२॥

 

ब्राह्मोढापुत्रोन्नयति संगृहीतस्त्वधो नयेत् ।

एवं ज्ञात्वा खगश्रेष्ठ हीनजातिसुतांस्त्यजेत्॥१३॥

 

सवर्णेभ्यः सवर्णासु ये पुत्रा औरसाः खग ।

त एव श्राद्धदानेन पितॄणां स्वर्गहेतवः॥१४॥

 

श्राद्धेन पुत्रदत्तेन स्वर्यातीति किमुच्यते ।

प्रेतोऽपि परदत्तेन गतः स्वर्गमथो शृणु॥१५॥

 

अत्रैवोदाहरिष्येऽहमितिहासं पुरातनम् ।

और्ध्वदैहिकदानस्य परं माहात्म्यसूचकम्॥१६॥

 

पुरा त्रेतायुगे तार्क्ष्य राजाऽऽसीद् बभ्रुवाहनः ।

महोदये पुरे रम्ये धर्मनिष्ठो महाबलः॥१७॥

 

यज्वा दानपतिः श्रीमान् ब्रह्मण्यः साधुवत्सलः।

शीलाचारगुणोपेतो दयादाक्षिण्यसंयुतः॥१८॥

 

पालयामास धर्मेण प्रजाः पुत्रानिवौरसान् । क्ष

त्रधर्मरतो नित्यं स दण्ड्यान् दण्डयन्नृपः॥१९॥

 

स कदाचिन्महाबाहुः ससैन्यो मृगयां गतः।

वनं विवेश गहनं नानावृक्षसमन्वितम्॥२०॥

 

नानामृगगणाकीर्णं नानापक्षिनिनादितम् ।

वनमध्ये तदा राजा मृगं दूरादपश्यत॥२१॥

 

तेन विद्धो मृगोऽतीव बाणेन सुदृढेन च ।

बाणमादाय स तस्य वनेऽदर्शनमेयिवान्॥२२॥

 

कक्षेण रुधिराद्रेण स राजाऽनुजगाम तम् ।

ततो मृगप्रसंगेन वनमन्यद्विवेश सः॥२३॥

 

क्षुत्क्षामकण्ठो नृपतिः श्रमसन्तापमूच्छितः।

जलाशयं समासाद्य साश्व एव व्यगाहत॥२४॥

 

पपौ तदुदकं शीतं पद्मगन्धादिवासितम् ।

ततोऽवतीर्य सलिलाद्विश्रमो बभ्रुवाहनः॥२५॥

 

ददर्श न्यग्रोधतरुं शीतच्छायं मनोहरम् ।

महाविटपविस्तीर्णं पक्षिसंघनिनादितम्॥२६॥

 

वनस्य तस्य सर्वस्य महाकेतुमिव स्थितम् ।

मूलं तस्य समासाद्य निषसाद महीपतिः॥२७॥

 

अथ प्रेतं ददर्शासौ क्षुत्तृड्भ्यां व्याकुलेन्द्रियम् ।

उत्कचं मलिनं कुब्जं निर्मांसं भीमदर्शनम्॥२८॥

 

तं दृष्ट्वा विकृतं घोरं विस्मितो बभ्रुवाहनः ।

प्रेतोऽपि दृष्ट्वा तं घोरामटवीमागतं नृपम्॥२९॥

 

समुत्सुकमना भूत्वा तस्यान्तिकमुपागतः।

अब्रवीत् स तदा तार्क्ष्य प्रेतराजो नृपं वचः॥३०॥

 

प्रेतभावो मया त्यक्तः प्राप्तोऽस्मि परमां गतिम् ।

त्वत्संयोगान्महाबाहो जातो धन्यतरोऽस्म्यहम्॥३१॥

 

राजोवाच कृष्णवर्ण करालस्य प्रेतत्वं घोरदर्शनम् ।

केन कर्मविपाकेन प्राप्तं ते बह्वमङ्गलम्॥३२॥

 

प्रेतत्वकारणं तात ब्रूहि सर्वमशेषतः।

कोऽसि त्वं केन दानेन प्रेतत्वं ते विनश्यति॥३३॥

 

प्रेत उवाच कथयामि नृपश्रेष्ठ सर्वमेवादितस्तव ।

प्रेतत्वकारणं श्रुत्वा दयां कर्तुं त्वमर्हसि ॥ ३४॥

 

वैदिशं नाम नगरं सर्वसम्पत्समन्वितम् ।

नानाजनपदाकीर्णं नानारत्नसमाकुलम् ॥ ३५॥

 

हर्म्यप्रासादशोभाढ्यं नानाधर्मसमन्वितम् ।

तत्राऽहं न्यवसं तात देवार्चनरतः सदा॥३६॥

 

वैश्यो जात्या सुदेवोऽहं नाम्ना विदितमस्तु ते ।

हव्येन तर्पिता देवाः कव्येन पितरस्तथा ॥३७॥

 

विविधैर्दानयोगैश्च विप्राः सन्तर्पिता मया ।

दीनान्धकृपणेभ्यश्च दत्तमन्नमनेकधा॥ ३८॥

 

तत्सर्वं निष्फलं राजन् मम दैवादुपागतम् ।

यथा मे निष्फलं जातं सुकृतं तद् वदामि ते॥३९॥

 

ममैव सन्ततिर्नास्ति न सुहृन्न च बान्धवः ।

न च मित्रं हि मे तादृक् यः कुर्यादौर्ध्वदैहिकम्॥४०॥

 

यस्य न स्यान्महाराज श्राद्धं मासिकषोडशम् । प्रे

तत्वं सुस्थिरं तस्य दत्तैः श्राद्धशतैरपि॥४१॥

 

त्वमौवंदैहिकं कृत्वा मामुद्धर महीपते ।

वर्णानां चैव सर्वेषां राजा बन्धुरिहोच्यते॥४२॥

 

तन्मां तारय राजेन्द्र मणिरत्नं ददामि ते ।

यथा मे सद्गतिर्भूयात् प्रेतयोनिश्च गच्छति॥४३॥

 

यथा कार्यं त्वया वीर मम चेदिच्छसि प्रियम् ।

क्षुधातृषादिभिर्दुःखैः प्रेतत्वं दुःसहं मम॥४४॥

 

 

स्वादूदकं फलं चास्ति वनेऽस्मिञ्छीतलं शिवम् ।

न प्राप्नोमि क्षुधार्तोऽहं तृषार्तो न जलं क्वचित्॥४५॥

 

यदि मे हि भवेद्राजन् विधिर्नारायणो महान् ।

तदने वेदमन्त्रैश्च क्रिया सर्वोदैहिकी॥४६॥

 

तदा नश्यति मे नूनं प्रेतत्वं नाऽत्र संशयः ।

वेदमन्त्रास्तपोदानं दया सर्वत्र जन्तुषु॥४७॥

 

सच्छास्त्रश्रवणं विष्णोः पूजा सज्जनसंगतिः। प्रे

तयोनिविनाशाय भवन्तीति मया श्रुतम्॥४८॥

 

अतो वक्ष्यामि ते विष्णुपूजां प्रेतत्वनाशिनीम्।

सुवर्णद्वयमानीय सुवर्णं न्यायसंचितम् ।

तस्य नारायणस्यैकां प्रतिमां भूप कल्पयेत्॥४९॥

 

पीतवस्त्रयुगच्छन्नां सर्वाभरणभूषिताम् ।

स्नापितां विविधैस्तोयैरधिवास्य यजेत्ततः॥५०॥

 

पूर्वे तु श्रीधरं तस्य दक्षिणे मधुसूदनम् ।

पश्चिमे वामनं देवमुत्तरे च गदाधरम्॥५१॥

 

मध्ये पितामहं चैव तथा देवं महेश्वरम् ।

पूजयेच्च विधानेन गन्धपुष्पादिभिः पृथक्॥५२॥

 

ततः प्रदक्षिणीकृत्य वह्नौ सन्तर्प्य देवताः।

घृतेन दना क्षीरेण विश्वेदेवांश्च तर्पयेत्॥५३॥

 

ततः स्नातो विनीतात्मा यजमानः समाहितः।

नारायणाग्रे विधिवत्स्वां क्रियामौर्ध्वदैहिकीम्॥५४॥

 

आरभेत यथाशास्त्रं क्रोधलोभविवर्जितः ।

कुर्याच्छ्राद्धानि सर्वाणि वृषस्योत्सर्जनं तथा॥५५॥

 

ततः पदानि विप्रेभ्यो दद्याच्चैव त्रयोदश ।

शय्यादानं प्रदत्त्वा च घटं प्रेतस्य निर्वपेत्॥५६॥

 

राजोवाच कथं प्रेतघटं कुर्याद् दद्यात् केन विधानतः।

ब्रूहि सर्वानुकम्पार्थं घटं प्रेतविमुक्तिदम्॥५७॥

 

प्रेत उवाच साधु पृष्टं महाराज कथयामि निबोध ते ।

प्रेतत्वं न भवेद्येन दानेन सुदृढेन च॥५८॥

 

दानं प्रेतघटं नाम सर्वाऽशभविनाशकम् ।

दुर्लभं सर्वलोकानां दुर्गतिक्षयकारकम्॥५९॥

 

सन्तप्तहाटकमयं तु घटं विधाय ब्रह्मेशकेशवयुतं सह लोकपालैः।

क्षीराज्यपूर्णविवरं प्रणिपत्य भक्त्या विप्राय देहि तव दानशतैः किमन्यैः॥६०॥

 

ब्रह्मा मध्ये तथा विष्णुः शङ्करः शङ्करोऽव्ययः।

प्राच्यादिषु च तत्कण्ठे लोकपालान् क्रमेण तु॥६१॥

 

सम्पूज्य विधिवद् राजन् धूपैः कुसुमचन्दनैः।

ततो दुग्धाऽऽज्यसहितं घटं देयं हिरण्मयम्॥६२॥

 

सर्वदानाधिकं चैतन्महापातकनाशनम् ।

कर्तव्यं श्रद्धया राजन् प्रेतत्वविनिवृत्तये॥६३॥

 

श्रीभगवानुवाच एवं संजल्पतस्तस्य प्रेतेन सह काश्यप।

सेनाऽऽजगामानुपदं हस्त्यश्वरथसंकुला॥६४॥

 

ततो बले समायाते दत्त्वा राज्ञे महामणिम् ।

नमस्कृत्य पुनः प्रार्थ्य प्रेतोऽदर्शनमेयिवान्॥६५॥

 

तस्माद् वनाद् विनिष्क्रम्य राजापि स्वपुरं ययौ ।

स्वपुरं च समासाद्य तत्सर्वं प्रेतभाषितम्॥६६॥

 

चकार विधिवत् पक्षिन्नौदैहिकजं विधिम् ।

तस्य पुण्यप्रदानेन प्रेतो मुक्तो दिवं ययौ॥६७॥

 

श्राद्धेन परदत्तेन गतः प्रेतोऽपि सद्गतिम् ।

किं पुनः पुत्रदत्तेन पिता यातीति चाद्भुतम्॥६८॥

 

इतिहासमिमं पुण्यं शृणोति श्रावयेच्च यः।

न तौ प्रेतत्वमायातः पापाचारयुतावपि॥६९॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे बभ्रुवाहनप्रेतसंस्कारो नाम सप्तमोऽध्यायः॥७॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ८ : आतुरदाननिरूपण

 

गरुड उवाच आमुष्मिकी क्रियां सर्वां वद सुकृतिनां मम ।

कर्तव्या सा यथा पुत्रैस्तथा च कथय प्रभो॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच साधु पृष्टं त्वया तार्क्ष्य मानुषाणां हिताय वै ।

धार्मिकार्ह च यत्कृत्यं तत्सर्वं कथयामि ते॥२॥

 

सुकृती वार्धके दृष्ट्वा शरीरं व्याधिसंयुतम् ।

प्रतिकूलान् ग्रहांश्चैव प्राणघोषस्य चाश्रुतिम्॥३॥

 

तदा स्वमरणं ज्ञात्वा निर्भयः स्यादतन्द्रितः।

अज्ञातज्ञातपापानां प्रायश्चित्तं समाचरेत्॥४॥

 

यदा स्यादातुरः कालस्तदा स्नानं समारभेत् ।

पूजनं कारयेद्विष्णोः शालग्रामस्वरूपिणः॥५॥

 

अर्चयेद्गन्धपुष्पैश्च कुंकुमैस्तुलसीदलैः।

धूपैर्दीपैश्च नैवेद्यैर्बहुभिर्मोदकादिभिः॥६॥

 

दत्त्वा च दक्षिणां विप्रान्नैवेद्यादेव भोजयेत् ।

अष्टाक्षरं जपेन्मन्त्रं द्वादशाक्षरमेव च॥७॥

 

संस्मरेच्छृणुयाच्चैव विष्णोर्नाम शिवस्य च ।

हरेर्नाम हरेत् पापं नृणां श्रवणगोचरम्॥८॥

 

रोगिणोऽन्तिकमासाद्य शोचनीयं न बान्धवैः।

स्मरणीयं पवित्रं मे नामधेयं मुहुर्मुहुः॥९॥

 

मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहश्च वामनः ।

रामो रामश्च कृष्णश्च बुद्धः कल्की तथैव च॥१०॥

 

एतानि दश नामानि स्मर्तव्यानि सदा बुधैः ।

समीपे रोगिणो ब्रूयुर्बान्धवास्ते प्रकीर्तिताः॥११॥

 

कृष्णेति मङ्गलं नाम यस्य वाचि प्रवर्तते ।

तस्य भस्मीभवन्त्याशु महापातककोटयः॥१२॥

 

म्रियमाणो हरेर्नाम गृणन् पुत्रोपचारितम् ।

अजामिलोऽप्यगाद्धाम किं पुनः श्रद्धया गृणन्॥१३॥

 

हरिहरति पापानि दुष्टचित्तैरपि स्मृतः ।

अनिच्छयापि संस्पृष्टो दहत्येव हि पावकः॥१४॥

 

हरेर्नाम्नि च या शक्तिः पापनिर्हरणे द्विज ।

तावत्कर्तुं समर्थो न पातकं पातकी जनः॥१५॥

 

 

किङ्करेभ्यो यमः प्राह नयध्वं नास्तिकं जनम् ।

नैवानयत भो दूता हरिनामस्मरं नरम्॥१६॥

 

अच्युतं केशवं रामनारायणं कृष्णदामोदरं वासुदेवं हरिम्।

श्रीधरं माधवं गोपिकावल्लभं जानकीनायकं रामचन्द्रं भजे ॥१७॥

 

कमलनयन वासुदेव विष्णो धरणिधराच्युत शंखचक्रपाणे।

भव शरणमितीरयन्ति ये वै त्यज भट दूरतरेण तानपापान्॥१८॥

 

तानानयध्वमसतो विमुखान्मुकुन्दपादारविन्दमकरन्दरसादजस्त्रम्।

निष्किञ्चनैः परमहंसकुलै रसज्ञैर्जुष्टाद्गृहे निरयवर्त्मनि बद्धतृष्णान्॥१९॥

 

जिह्वा न वक्ति भगवद्गुणनामधेयं चेतश्च न स्मरति तच्चरणारविन्दम्।

कृष्णाय नो नमति यच्छिर एकदापि  तानानयध्वमसतोऽकृतविष्णुकृत्यान्॥२०॥

 

तस्मात् संकीर्तनं विष्णोर्जगन्मङ्गलमंहसाम् ।

महतामपि पक्षीन्द्र विद्ध्यैकान्तिकनिष्कृतिम्॥ २१॥

 

प्रायश्चित्तानि चीर्णानि नारायणपराङ्मुखम् ।

न निष्पुनन्ति दुर्बुद्धिं सुराकुम्भमिवापगाः॥२२॥

 

कृष्णनाम्ना न नरकं पश्यन्ति गतकिल्बिषाः।

यमं च तद्भटांश्चैव स्वप्नेऽपि न कदाचन ॥२३॥

 

 

मांसास्थिरक्तवत्काये वैतरण्यां पतेन्न सः।

योऽन्ते दद्याद् द्विजेभ्यश्च नन्दनन्दनगामिति॥२४॥

 

अतः स्मरेन्महाविष्णोर्नाम पापौघनाशनम् ।

गीतासहस्रनामानि पठेद्वा शृणुयादपि ॥२५॥

 

एकादशीव्रतं गीता गङ्गाम्बु तुलसीदलम् ।

विष्णोः पादाम्बुनामानि मरणे मुक्तिदानि च ॥२६॥

 

ततः संकल्पयेदनं सघृतं च सकाञ्चनम् ।

सवत्सा धेनवो देयाः श्रोत्रियाय द्विजातये॥२७॥

 

अन्ते जनो यद्ददाति स्वल्पं वा यदि वा बहु ।

तदक्षयं भवेत् तार्क्ष्य यत्पुत्रश्चानुमोदते॥२८॥

 

अन्तकाले तु सत्पुत्रः सर्वदानानि दापयेत् ।

एतदर्थं सुतो लोके प्रार्थ्यते धर्मकोविदैः॥२९॥

 

भूमिष्ठं पितरं दृष्ट्वा अर्धोन्मीलितलोचनम् ।

पुत्रैस्तृष्णा न कर्तव्या तद्धने पूर्वसंचिते॥३०॥

 

स तद्ददाति सत्पुत्रो यावज्जीवत्यसौ चिरम् ।

अतिवाहस्तु तन्मार्गे दुःखं न लभते यतः॥३१॥

 

आतुरे चोपरागे च द्वयं दानं विशिष्यते ।

अतोऽवश्यं प्रदातव्यमष्टदानं तिलादिकम्॥३२॥

 

तिला लोहं हिरण्यं च कार्पासो लवणं तथा ।

सप्तधान्यं क्षितिर्गावो ह्येकैकं पावनं स्मृतम्॥३३॥

 

एतदष्टमहादानं महापातकनाशनम् ।

अन्तकाले प्रदातव्यं शृणु तस्य च सत्फलम्॥३४॥

 

मम स्वेदसमुद्भूताः पवित्रास्त्रिविधास्तिलाः।

असुरा दानवा दैत्यास्तृप्यन्ति तिलदानतः॥३५॥

 

तिलाः श्वेतास्तथा कृष्णा दानेन कपिलास्तिलाः।

संहरन्ति त्रिधा पापं वाङ्मनःकायसंचितम्॥३६॥

 

लौहदानं च दातव्यं भूमियुक्तेन पाणिना ।

यमसीमां न चाजोति न इच्छेत् तस्य वर्त्मनि॥३७॥

 

कुठारो मुसलो दण्डः खड्गश्च छुरिका तथा ।

शस्त्राणि यमहस्ते च निग्रहे पापकर्मणाम्॥३८॥

 

यमायुधानां संतुष्ट्यै दानमेतदुदाहृतम् ।

तस्माद्दद्याल्लोहदानं यमलोके सुखावहम्॥ ३९॥

 

उरणः श्यामसूत्रश्च शण्डामर्कोऽप्यदुम्बरः।

शेषम्बलो महादूता लोहदानात् सुखप्रदाः॥४०॥

 

शृणु तार्क्ष्य परं गुह्यं दानानां दानमुत्तमम् ।

दत्तेन तेन तुष्यन्ति भूर्भुवःस्वर्गवासिनः॥४१॥

 

ब्रह्माद्या ऋषयो देवा धर्मराजसभासदाः।

स्वर्णदानेन संतुष्टा भवन्ति वरदायकाः॥४२॥

 

तस्माद् देयं स्वर्णदानं प्रेतोद्धरणहेतवे ।

न याति यमलोकं स स्वर्गतिं तात गच्छति॥४३॥

 

चिरं वसेत् सत्यलोके ततो राजा भवेदिह ।

रूपवान् धार्मिको वाग्मी श्रीमानतुलविक्रमः॥४४॥

 

कार्पासस्य च दानेन दूतेभ्यो न भयं भवेत् ।

लवणं दीयते यच्च तेन नैव भयं यमात्॥४५॥

 

अयोलवणकार्पासतिलकाञ्चनदानतः ।

चित्रगुप्तादयस्तुष्टा यमस्य पुरवासिनः॥४६॥

 

सप्तधान्यप्रदानेन प्रीतो धर्मध्वजो भवेत् ।

तुष्टा भवन्ति येऽन्येऽपि त्रिषु द्वारेष्वधिष्ठिताः॥४७॥

 

व्रीहयो यवगोधमा मदगा माषा: प्रियङ्गवः।

चणकाः सप्तमा ज्ञेयाः सप्तधान्यमदाहृतम्॥४८॥

 

गोचर्ममानं वसुधा दत्ता पात्रे विधानतः।

पुनाति ब्रह्महत्याया दृष्टमेतन्मुनीश्वरैः॥४९॥

 

न व्रतेभ्यो न तीर्थेभ्यो नान्यदानाद् विनश्यति ।

राज्ये कृतं महापापं भूमिदानाद्विलीयते॥५०॥

 

पृथिवीं सस्यसम्पूर्णां यो ददाति द्विजातये ।

स प्रयातीन्द्रभुवने पूज्यमानः सुरासुरैः॥५१॥

 

अत्यल्पफलदानि स्युरन्यदानानि काश्यप ।

पृथिवीदानजं पुण्यमहन्यहनि वर्धते॥५२॥

 

यो भूत्वा भूमिपो भूमिं नो ददाति द्विजातये ।

स नाप्नोति कुटी ग्रामे दरिद्री स्याद्भवे भवे॥५३॥

 

अदानाद्भूमिदानस्य भूपतित्वाभिमानतः।

निवसेन्नरके यावच्छेषो धारयते धराम्॥५४॥

 

तस्माद्भूमीश्वरो भूमिदानमेव प्रदापयेत् ।

अन्येषां भूमिदानार्थं गोदानं कथितं मया॥५५॥

 

ततोऽन्तधेनुर्दातव्या रुद्रधेनुं प्रदापयेत् ।

ऋणधेनुं ततो दत्त्वा मोक्षधेनुं प्रदापयेत्॥५६॥

 

दद्याद्वैतरणीं धेनुं विशेषविधिना खग ।

तारयन्ति नरं गावस्त्रिविधाच्चैव पातकात्॥५७॥

 

बालत्वे यच्च कौमारे यत्पापं यौवने कृतम् ।

वयःपरिणतौ यच्च यच्च जन्मान्तरेष्वपि॥५८॥

 

यन्निशायां तथा प्रातर्यन्मध्याह्नापराह्नयोः।

सन्ध्ययोर्यत्कृतं पापं कायेन मनसा गिरा॥५९॥

 

दत्त्वा धेनुं सकृद्वापि कपिलां क्षीरसंयुताम् ।

सोपस्करां सवत्सां च तपोवृत्तसमन्विते॥६०॥

 

ब्राह्मणे वेदविदुषे सर्वपापैः प्रमुच्यते ।

उद्धरेदन्तकाले सा दातारं पापसंचयात्॥६१॥

 

एका गौः स्वस्थचित्तस्य ह्यातुरस्य च गोः शतम् ।

सहस्रं म्रियमाणस्य दत्तं चित्तविवर्जितम्॥६२॥

 

मृतस्यैतत् पुनर्लक्षं विधिपूतं च तत्समम् ।

तीर्थपात्रसमोपेतं दानमेकं च लक्षधा॥६३॥

 

पात्रे दत्तं च यद्दानं तल्लक्षगुणितं भवेत् ।

दातुः फलमनन्तं स्यान्न पात्रस्य प्रतिग्रहः॥६४॥

 

स्वाध्यायहोमसंयुक्तः परपाकविवर्जितः।

रत्नपूर्णामपि महीं प्रतिगृह्य न लिप्यते॥६५॥

 

विषशीतापही मन्त्रवती किं दोषभागिनौ ।

अपात्रे सा च गौर्दत्ता दातारं नरकं नयेत्॥६६॥

 

 

कुलैकशतसंयुक्तं गृहीतारं तु पातयेत् ।

नापात्रे विदुषा देया ह्यात्मनः श्रेय इच्छता॥६७॥

 

एका टेकस्य दातव्या बहूनां न कदाचन।

सा विक्रीता विभक्ता वा दहत्यासप्तमं कुलम्॥६८॥

 

कथिता या मया पूर्वं तव वैतरणी नदी ।

तस्या युद्धरणोपायं गोदानं कथयामि ते ॥६९॥

 

कृष्णां वा पाटलां वाऽपि धेनुं कुर्यादलंकृताम् ।

स्वर्णशृङ्गी रौप्यखुरीं कांस्यपात्रोपदोहिनीम्॥७०॥

 

कृष्णवस्त्रयुगच्छन्नां कण्ठघण्टासमन्विताम् ।

कार्पासोपरि संस्थाप्य ताम्रपात्रं सचैलकम्॥७१॥

 

यमं हैमं न्यसेत् तत्र लौहदण्डसमन्वितम् ।

कांस्यपात्रे घृतं कृत्वा सर्वं तस्योपरि न्यसेत्॥७२॥

 

नावमिक्षुमयीं कृत्वा पट्टसूत्रेण वेष्टयेत् ।

गर्तं विधाय सजलं कृत्वा तस्मिन् क्षिपेत्तरीम्॥७३॥

 

तस्योपरि स्थितां कृत्वा सूर्यदेहसमुद्भवाम् ।

धेनुं संकल्पयेत् तत्र यथाशास्त्रविधानतः॥७४॥

 

सालङ्काराणि वस्त्राणि ब्राह्मणाय प्रकल्पयेत् ।

पूजां कुर्याद्विधानेन गन्धपुष्पाक्षतादिभिः॥७५॥

 

पुच्छं संगृह्य धेनोस्तु नावमाश्रित्य पादतः।

पुरस्कृत्य ततो विप्रमिमं मन्त्रमुदीरयेत्॥७६॥

 

भवसागरमग्नानां शोकतापोर्मिदुःखिनाम् ।

त्राता त्वं हि जगन्नाथ शरणागतवत्सल॥७७॥

 

विष्णुरूप द्विजश्रेष्ठ मामुद्धर महीसुर ।

सदक्षिणां मया दत्तां तुभ्यं वैतरणी नमः॥७८॥

 

यममार्गे महाघोरे तां नदीं शतयोजनाम् ।

ततुकामो ददाम्येतां तुभ्यं वैतरणी नमः॥७९॥

 

धेनुके मां प्रतीक्षस्व यमद्वारमहापथे ।

उत्तारणार्थं देवेशि वैतरण्ये नमोऽस्तु ते॥८०॥

 

गावो मे अग्रतः सन्तु गावो मे सन्तु पृष्ठतः।

गावो मे हृदये सन्तु गवां मध्ये वसाम्यहम्॥८१॥

 

या लक्ष्मीः सर्वभूतानां या च देवे प्रतिष्ठिता ।

धेनुरूपेण सा देवी मम पापं व्यपोहतु॥८२॥

 

इति मन्त्रैश्च सम्प्रार्थ्य साञ्जलिर्धेनुकां यमम् ।

सर्वं प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्मणाय निवेदयेत्॥८३॥

 

 

एवं दद्याद्विधानेन यो गां वैतरणी खग।

स याति धर्ममार्गेण धर्मराजसभान्तरे॥८४॥

 

स्वस्थावस्थशरीरे तु वैतरण्यां व्रतं चरेत् ।

देया च विदुषा धेनुस्तां नदी तर्तुमिच्छता॥८५॥

 

सा नायाति महामार्गे गोदानेन नदी खग।

तस्मादवश्यं दातव्यं पुण्यकालेषु सर्वदा॥८६॥

 

गङ्गादिसर्वतीर्थेषु ब्राह्मणावसथेषु च ।

चन्द्रसूर्योपरागेषु संक्रान्तौ दर्शवासरे॥८७॥

 

अयने विषुवे चैव व्यतीपाते युगादिषु ।

अन्येषु पुण्यकालेषु दद्याद्गोदानमुत्तमम्॥८८॥

 

यदैव जायते श्रद्धा पात्रं सम्प्राप्यते यदा ।

स एव पुण्यकालः स्याद्यतः सम्पत्तिरस्थिरा॥८९॥

 

अस्थिराणि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः।

नित्यं संनिहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्मसंचयः॥९०॥

 

आत्मवित्तानुसारेण तत्र दानमनन्तकम् ।

देयं विप्राय विदुषे स्वात्मनः श्रेय इच्छता॥९१॥

 

अल्पेनापि हि वित्तेन स्वहस्तेनात्मने कृतम् ।

तदक्षय्यं भवेद्दानं तत्कालं चोपतिष्ठति ॥ ९२॥

 

गृहीतदानपाथेयः सुखं याति महाध्वनि।

अन्यथा क्लिश्यते जन्तुः पाथेयरहितः पथि॥ ९३॥

 

यानि यानि च दानानि दत्तानि भुवि मानवैः।

यमलोकपथे तानि घुपतिष्ठन्ति चाग्रतः॥९४॥

 

महापुण्यप्रभावेण मानुषं जन्म लभ्यते ।

यस्तत्प्राप्य चरेद्धर्मं स याति परमां गतिम्॥९५॥

 

अविज्ञाय नरो धर्मं दुःखमायाति याति च ।

मनुष्यजन्मसाफल्यं केवलं धर्मसेवनम्॥९६॥

 

धनपुत्रकलत्रादि शरीरमपि बान्धवाः ।

अनित्यं सर्वमेवेदं तस्माद्धर्मं समाचरेत्॥९७॥

 

तावबन्धुः पिता तावद्यावज्जीवति मानवः।

मृतानामन्तरं ज्ञात्वा क्षणात् स्नेहो निवर्तते॥९८॥

 

आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरिति विद्यान्मुहुर्मुहुः।

जीवन्नपीति संचिन्त्य मृतानां कः प्रदास्यति॥९९॥

 

एवं जानन्निदं सर्वं स्वहस्तेनैव दीयताम् ।

अनित्यं जीवितं यस्मात् पश्चात् कोऽपि न दास्यति॥१००॥

 

 

मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ ।

विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति॥१०१॥

 

गृहादर्था निवर्तन्ते श्मशानात्सर्वबान्धवाः।

शुभाशुभं कृतं कर्म गच्छन्तमनुगच्छति॥१०२॥

 

शरीरं वह्निना दग्धं कृतं कर्म सहस्थितम् ।

पुण्यं वा यदि वा पापं भुङ्क्ते सर्वत्र मानवः ॥१०३॥

 

न कोऽपि कस्यचिद्वन्धुः संसारे दुःखसागरे ।

आयाति कर्मसम्बन्धाद्याति कर्मक्षये पुनः॥१०४॥

 

मातृपितृसुतभ्रातृबन्धुदारादिसङ्गमः ।

प्रपायामिव जन्तूनां नद्यां काष्ठौघवच्चलः॥१०५॥

 

कस्य पुत्राश्च पौत्राश्च कस्य भार्या धनं च वा ।

संसारे नास्ति कः कस्य स्वयं तस्मात् प्रदीयताम्॥१०६॥

 

आत्मायत्तं धनं यावत् तावद्विप्रं समर्पयेत् ।

पराधीने धने जाते न किंचिद्वक्तुमुत्सहेत्॥१०७॥

 

पूर्वजन्मकृताद्दानादत्र लब्धं धनं बहु ।

तस्मादेवं परिज्ञाय धर्मार्थं दीयतां धनम्॥१०८॥

 

धर्मात् प्रजायतेऽर्थश्च धर्मात् कामोऽभिजायते ।

धर्म एवापवर्गाय तस्माद्धर्मं समाचरेत्॥१०९॥

 

श्रद्धया धार्यते धर्मो बहुभिर्नार्थराशिभिः।

निष्किञ्चना हि मुनयः श्रद्धावन्तो दिवंगताः॥११०॥

 

पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।

तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रियमात्मनः॥१११॥

 

तस्मादवश्यं दातव्यं तदा दानं विधानतः।

अल्पं वा बहु वेतीमां गणनां नैव कारयेत्॥११२॥

 

धर्मात्मा च स पुत्रो वै दैवतैरपि पूज्यते ।

दापयेद्यस्तु दानानि पितरं ह्यातुरं भुवि॥११३॥

 

पित्रोर्निमित्तं यद्वित्तं पुत्रैः पात्रे समर्पितम् ।

आत्मापि पावितस्तेन पुत्रपौत्रप्रपौत्रकैः॥११४॥

 

पितुः शतगुणं पुण्यं सहस्रं मातुरेव च ।

भगिनीदशसाहस्रं सोदरे दत्तमक्षयम् ॥ ११५॥

 

न चैवोपद्रवा दातुर्न वा नरकयातनाः ।

मृत्युकाले न च भयं यमदूतसमुद्भवम्॥११६॥

 

यदि लोभान्न यच्छन्ति काले ह्यातुरसंज्ञके।

मृताः शोचन्ति ते सर्वे कदर्याः पापिनः खग॥११७॥

 

 

पुत्राः पौत्राः सहभ्राता सगोत्राः सुहृदस्तु ये ।

यच्छन्ति नातुरे दानं ब्रह्मजास्ते न संशयः॥११८॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे आतुरदाननिरूपणो नामाष्टमोऽध्यायः॥८॥

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ९:

 

गरुड उवाच

 

कथितं भवता सम्यग्दानमातुरकालिकम् ।

म्रियमाणस्य यत्कृत्यं तदिदानीं वद प्रभो॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच शृणु तार्थ्य प्रवक्ष्यामि देहत्यागस्य तद्विधिम् ।

मृता येन विधानेन सद्गतिं यान्ति मानवाः॥२॥

 

कर्मयोगाद्यदा देही मुञ्चत्यत्र निजं वपुः।

तुलसीसंनिधौ कुर्यान्मण्डलं गोमयेन तु॥३॥

 

तिलांश्चैव विकीर्याथ दर्भांश्चैव विनिक्षिपेत् ।

स्थापयेदासने शुभ्रे शालग्रामशिलां तदा॥४॥

 

शालग्रामशिला यत्र पापदोषभयापहा ।

तत्संनिधानमरणान्मुक्तिर्जन्तोः सुनिश्चिता ॥५॥

 

तुलसीविटपच्छाया यत्रास्ति भवतापहा ।

तत्रैव मरणान्मुक्तिः सर्वदा दानदुर्लभा॥६॥

 

तुलसीविटपस्थानं गृहे यस्यावतिष्ठते ।

तद्गृहं तीर्थरूपं हि न यान्ति यमकिङ्कराः॥७॥

 

तुलसीमञ्जरीयुक्तो यस्तु प्राणान्विमुञ्चति ।

यमस्तं नेक्षितुं शक्तो युक्तं पापशतैरपि॥८॥

 

तस्या दलं मुखे कृत्वा तिलदर्भासने मृतः।

नरो विष्णुपुरं याति पुत्रहीनोऽप्यसंशयः॥९॥

 

तिलाः पवित्रास्त्रिविधा दर्भाश्च तुलसीरपि ।

नरं निवारयन्त्येते दुर्गतिं यान्तमातुरम्॥१०॥

 

मम स्वेदसमुद्भूता यतस्ते पावनास्तिलाः ।

असुरा दानवा दैत्या विद्रवन्ति तिलैस्ततः॥११॥

 

दर्भा विभूतिर्मे तार्क्ष्य मम रोमसमुद्भवाः।

अतस्तत्स्पर्शनादेव स्वर्गं गच्छन्ति मानवाः॥१२॥

 

कुशमूले स्थितो ब्रह्मा कुशमध्ये जनार्दनः ।

कुशाग्रे शङ्करो देवस्त्रयो देवाः कुशे स्थिताः॥१३॥

 

अतः कुशा वह्निमन्त्रतुलसीविप्रधेनवः ।

नैते निर्माल्यतां यान्ति क्रियमाणाः पुनः पुनः॥१४॥

 

दर्भाः पिण्डेषु निर्माल्या ब्राह्मणाः प्रेतभोजने ।

मन्त्रा गौस्तुलसी नीचे चितायां च हुताशनः॥१५॥

 

गोमयेनोपलिप्ते तु दर्भास्तरणसंस्कृते ।

भूतले ह्यातुरं कुर्यादन्तरिक्षं विवर्जयेत्॥१६॥

 

ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च सर्वे देवा हुताशनः ।

मण्डलोपरि तिष्ठन्ति तस्मात्कुर्वीत मण्डलम्॥१७॥

 

सर्वत्र वसुधा पूता लेपो यत्र न विद्यते ।

यत्र लेपः कृतस्तत्र पुनर्लेपेन शुद्ध्यति॥१८॥

 

राक्षसाश्च पिशाचाश्च भूताः प्रेता यमानुगाः ।

अलिप्तदेशे खट्वायामन्तरिक्षे विशन्ति च॥१९॥

 

अतोऽग्निहोत्रं श्राद्धं च ब्रह्मभोज्यं सुरार्चनम् ।

मण्डलेन विना भूम्यामातुरं नैव कारयेत्॥२०॥

 

लिप्तभूम्यामतः कृत्वा स्वर्णरत्नं मुखे क्षिपेत् ।

विष्णोः पादोदकं दद्याच्छालग्रामस्वरूपिणः॥२१॥

 

 

शालग्रामशिलातोयं यः पिबेद् बिन्दुमात्रकम् ।

स सर्वपापनिर्मुक्तो वैकुण्ठभुवनं व्रजेत्॥ २२॥

 

ततो गङ्गाजलं दद्यान्महापातकनाशनम् ।

सर्वतीर्थकृतस्नानदानपुण्यफलप्रदम् ॥२३॥

 

चान्द्रायणं चरेद्यस्तु सहस्रं कायशोधनम् ।

पिबेद्यश्चैव गङ्गाम्भः समौ स्यातामुभावपि॥२४॥

 

अग्निं प्राप्य यथा तार्क्ष्य तूलराशिविनश्यति ।

तथा गङ्गाम्बुपानेन पातकं भस्मसाद्भवेत्॥ २५॥

 

यस्तु सूर्यांशुसन्तप्तं गङ्गायाः सलिलं पिबेत् ।

स सर्वयोनिनिर्मुक्तः प्रयाति सदनं हरेः॥२६॥

 

नद्यो जलावगाहेन पावयन्तीतराञ्जनान् ।

दर्शनात्स्पर्शनात्पानात्तथा गङ्गेति कीर्तनात्॥२७॥

 

पुनात्यपुण्यान्पुरुषान् शतशोऽथ सहस्रशः।

गङ्गा तस्मात् पिबेत्तस्य जलं संसारतारकम्॥२८॥

 

गङ्गा गङ्गेति यो ब्रूयात्प्राणैः कण्ठगतैरपि ।

मृतो विष्णुपुरं याति न पुनर्जायते भुवि॥२९॥

 

उत्क्रामद्भिश्च यः प्राणैः पुरुषः श्रद्धयाऽन्वितः।

चिन्तयेन्मनसा गङ्गां सोऽपि याति परां गतिम्॥३०॥

 

अतो ध्यायेन्नमेद् गङ्गां संस्मरेत्तज्जलं पिबेत् ।

ततो भागवतं किञ्चिच्छृणुयान्मोक्षदायकम्॥३१॥

 

श्लोकं श्लोकार्धपादं वा योऽन्ते भागवतं पठेत् ।

न तस्य पुनरावृत्तिर्ब्रह्मलोकात्कदाचन॥३२॥

 

वेदोपनिषदां पाठाच्छिवविष्णुस्तवादपि ।

ब्राह्मणक्षत्रियविशां मरणं मुक्तिदायकम्॥३३॥

 

प्राणप्रयाणसमये कुर्यादनशनं खग ।

दद्यादातुरसंन्यासं विरक्तस्य द्विजन्मनः॥३४॥

 

संन्यस्तमिति यो ब्रूयात्प्राणैः कण्ठगतैरपि ।

मृतो विष्णुपुरं याति न पुनर्जायते भुवि॥३५॥

 

एवं जातविधानस्य धार्मिकस्य तदा खग ।

ऊर्ध्वच्छिद्रेण गच्छन्ति प्राणास्तस्य सुखेन हि॥३६॥

 

मुखं च चक्षुषी नासे कर्णों द्वाराणि सप्त च ।

एभ्यः सुकृतिनो यान्ति योगिनस्तालुरन्ध्रतः॥ ३७॥

 

अपानान्मिलितप्राणौ यदा हि भवतः पृथक् ।

सूक्ष्मीभूत्वा तदा वायुर्विनिष्क्रामति पुत्तलात्॥ ३८॥

 

 

शरीरं पतते पश्चान्निर्गते मरुतीश्वरे ।

कालाहतं पतत्येवं निराधारो यथा द्रुमः॥३९॥

 

निर्विचेष्टं शरीरं तु प्राणैर्मुक्तं जुगुप्सितम् ।

अस्पृश्यं जायते सद्यो दुर्गन्धं सर्वनिन्दितम्॥४०॥

 

त्रिधावस्था शरीरस्य कृमिविड्भस्मरूपतः।

किं गर्वः क्रियते देहे क्षणविध्वंसिभिर्नरैः॥४१॥

 

पृथिव्यां लीयते पृथ्वी आपश्चैव तथा जले ।

तेजस्तेजसि लीयेत समीरस्तु समीरणे॥४२॥

 

आकाशश्च तथाऽऽकाशे सर्वव्यापी च शङ्करः ।

नित्यमुक्तो जगत्साक्षी आत्मा देहेष्वजोऽमरः॥४३॥

 

सर्वेन्द्रिययुतो जीवः शब्दादिविषयैर्वृतः।

कामरागादिभिर्युक्तः कर्मकोशसमन्वितः॥४४॥

 

पुण्यवासनया युक्तो निर्मिते स्वेन कर्मणा ।

प्रविशेत्स नवे देहे गृहे दग्धे यथा गृही॥४५॥

 

तदा विमानमादाय किंकिणीजालमालि यत् ।

आयान्ति देवदूताश्च लसच्चामरशोभिताः॥४६॥

 

धर्मतत्त्वविदः प्राज्ञाः सदा धार्मिकवल्लभाः।

तदैनं कृतकृत्यं स्वर्विमानेन नयन्ति ते॥४७॥

 

सुदिव्यदेहो विरजाम्बरस्त्रक् सुवर्णरत्नाभरणैरुपेतः।

दानप्रभावात्स महानुभावः प्राप्नोति नाकं सुरपूज्यमानः॥४८॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे म्रियमाणकृत्यनिरूपणं नाम नवमोऽध्यायः॥९॥

 

 

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १०: दाहास्थिसंचयकर्मनिरुपण

 

 

देहदाहविधानं च वद सुकृतिनां विभो ।

सती यदि भवेत्पत्नी तस्याश्च महिमां वद॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच

 

श्रृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्यामि सर्वमेवौवंदैहिकम् ।

यत्कृत्वा पुत्रपौत्राश्च मुच्यन्ते पैतृकादृणात्॥२॥

 

किं दत्तैर्बहुभिर्दानैः पित्रोरन्त्येष्टिमाचरेत् ।

तेनाग्निष्टोमसदृशं पुत्रः फलमवाप्नुयात्॥३॥

 

 

तदा शोकं परित्यज्य कारयेन्मुण्डनं सुतः।

समस्तबान्धवैर्युक्तः सर्वपापविमुक्तये॥४॥

 

मातापित्रोर्मृतौ येन कारितं मुण्डनं न हि ।

आत्मजः स कथं ज्ञेयः संसारार्णवतारकः ॥५॥

 

अतो मुण्डनमावश्यं नखकक्षविवर्जितम् ।

ततः सबान्धवः स्नात्वा धौतवस्त्राणि धारयेत्॥६॥

 

सद्यो जलं समानीय ततस्तं स्नापयेच्छवम् ।

मण्डयेच्चन्दनैः स्त्रग्भिर्गङ्गामृत्तिकयाऽथवा॥७॥

 

नवीनवस्त्रैः सञ्च्छाद्य तदा पिण्डं सदक्षिणम् ।

नामगोत्रं समुच्चार्य सङ्कल्पेनापसव्यतः॥८॥

 

मृत्युस्थाने शवो नाम तस्य नाम्ना प्रदापयेत् ।

तेन भूमिर्भवेत्तुष्टा तदधिष्ठातृदेवता॥९॥

 

द्वारदेशे भवेत्पान्थस्तस्य नाम्ना प्रदापयेत् ।

तेन नैवोपघाताय भूतकोटिषु दुर्गताः॥१०॥

 

ततः प्रदक्षिणां कृत्वा पूजनीयः स्नुषादिभिः ।

स्कन्धः पुत्रेण दातव्यस्तदाऽन्यैर्बान्धवैः सह॥११॥

 

धृत्वा स्कन्धे स्वपितरं यः श्मशानाय गच्छति ।

सोऽश्वमेधफलं पुत्रो लभते च पदे पदे॥१२॥

 

नीत्वा स्कन्धे स्वपृष्ठे वा सदा तातेन लालितः।

तदैव तदणान्मुच्येन्मृतं स्वपितरं वहेत्॥१३॥

 

ततोऽर्धमार्गे विश्रामं सम्मार्ज्याभ्युक्ष्य कारयेत् ।

संस्नाप्य भूतसंज्ञाय तस्मै तेन प्रदापयेत्॥१४॥

 

पिशाचा राक्षसा यक्षा ये चान्ये दिक्षु संस्थिताः।

तस्य होतव्यदेहस्य नैवायोग्यत्वकारकाः॥१५॥

 

ततो नीत्वा श्मशानेषु स्थापयेदुत्तरामुखम् ।

तत्र देहस्य दाहार्थं स्थलं संशोधयेद्यथा॥१६॥

 

सम्मार्ज्या भूमिं संलिप्योल्लिख्योद्धृत्य च वेदिकाम् ।

अभ्युक्ष्योपसमाधाय वह्नि तत्र विधानतः॥१७॥

 

पुष्पाक्षतैरथाभ्यर्च्य देवं क्रव्यादसंज्ञकम् ।

लोमभ्यस्त्वनुवाकेन होमं कुर्याद्यथाविधि॥१८॥

 

त्वं भूतभृज्जगद्योनिस्त्वं भूतपरिपालकः।

मृतः सांसारिकस्तस्मादेनं त्वं स्वर्गतिं नय॥१९॥

 

इति सम्प्रार्थयित्वाऽग्निं चितां तत्रैव कारयेत् ।

श्रीखण्डतुलसीकाष्ठैः पलाशाश्वत्थदारुभिः॥२०॥

 

 

चितामारोप्य तं प्रेतं पिण्डौ द्वौ तत्र दापयेत्।

चितायां शवहस्ते च प्रेतनाम्ना खगेश्वर ।

चितामोक्षप्रभृतिकं प्रेतत्वमुपजायते॥२१॥

 

केऽपि तं साधकं प्राहुः प्रेतकल्पविदो जनाः।

चितायां तेन नाम्ना वा प्रेतनाम्नाऽथवा करे॥२२॥

 

इत्येवं पञ्चभिः पिण्डैः शवस्याहुतियोग्यता ।

अन्यथा चोपघाताय पूर्वोक्तास्ते भवन्ति हि॥२३॥

 

प्रेते दत्त्वा पञ्च पिण्डान् हुतमादाय तं तृणैः।

अग्निं पुत्रस्तदा दद्यान्न भवेत्पञ्चकं यदि॥ २४॥

 

पञ्चकेषु मृतो यस्तु न गतिं लभते नरः।

दाहस्तत्र न कर्तव्यः कृतेऽन्यमरणं भवेत्॥२५॥

 

आदौ कृत्वा धनिष्ठार्धमेतन्नक्षत्रपञ्चकम् ।

रेवत्यन्तं न दाहेऽहं दाहे च न शुभं भवेत्॥२६॥

 

गृहे हानिर्भवेत्तस्य ऋक्षेष्वेषु मृतो हि यः।

पुत्राणां गोत्रिणां चापि कश्चिद्विघ्न: प्रजायते॥२७॥

 

अथवा ऋक्षमध्ये हि दाहः स्याद्विधिपूर्वकः ।

तद्विधिं ते प्रवक्ष्यामि सर्वदोषप्रशान्तये॥२८॥

 

 

शवस्य निकटे ताशें निक्षिपेत् पुत्तलास्तदा ।

दर्भमयांश्च चतुर ऋक्षमन्त्राभिमन्त्रितान्॥ २९॥

 

तप्तहेमं प्रकर्तव्यं वहन्ति ऋक्षनामभिः।

‘प्रेताजयत’ मन्त्रेण पुनर्होमस्तु सम्पुटैः॥३०॥

 

ततो दाहः प्रकर्तव्यस्तैश्च पुत्तलकैः सह ।

सपिण्डनदिने कुर्यात्तस्य शान्तिविधिं सुतः॥३१॥

 

तिलपात्रं हिरण्यं च रूप्यं रत्नं यथाक्रमम् ।

घृतपूर्णं कांस्यपात्रं दद्याद्दोषप्रशान्तये ॥३२॥

 

एवं शान्तिविधानं तु कृत्वा दाहं करोति यः।

न तस्य विनो जायेत प्रेतो याति परां गतिम्॥३३॥

 

एवं पञ्चकदाहः स्यात् तद्विना केवलं दहेत् ।

सती यदि भवेत्पत्नी तया सह विनिर्दहेत्॥३४॥

 

पतिव्रता यदा नारी भर्तुः प्रियहिते रता ।

इच्छेत्सहैव गमनं तदा स्नानं समाचरेत् ॥ ३५॥

 

कुंकुमाञ्जनसद्वस्त्रभूषणैर्भूषितां तनुम् ।

दानं दद्याद् द्विजातिभ्यो बन्धुवर्गेभ्य एव च ॥३६॥

 

गुरुं नमस्कृत्य तदा निर्गच्छेन्मन्दिराबहिः।

ततो देवालयं गत्वा भक्त्या तं प्रणमेद्धरिम्॥३७॥

 

समाभरणं तत्र श्रीफलं परिगृह्य च ।

लज्जां मोहं परित्यज्य श्मशानभवनं व्रजेत्॥ ३८॥

 

तत्र सूर्यं नमस्कृत्य परिक्रम्य चितां तदा ।

पुष्पशय्यां तदाऽऽरोहेन्निजाङ्के स्वापयेत्पतिम्॥३९॥

 

सखिभ्यः श्रीफलं दद्याद्दाहमाज्ञापयेत्ततः।

गङ्गास्नानसमं ज्ञात्वा शरीरं परिदाहयेत्॥४०॥

 

न दहेद् गर्भिणी नारी शरीरं पतिना सह ।

जनयित्वा प्रसूतिं च बालं पोष्य सती भवेत्॥४१॥

 

नारी भर्तारमासाद्य शरीरं दहते यदि ।

अग्निर्दहति गात्राणि नैवात्मानं प्रपीडयेत्॥४२॥

 

दह्यते ध्मायमानानां धातूनां च यथा मलः।

तथा नारी दहेत्पापं हुताशे ह्यमृतोपमे॥४३॥

 

दिव्यादौ सत्ययुक्तश्च शुद्धो धर्मयुतो नरः।

यथा न दह्यते तप्तलौहपिण्डेन कर्हिचित्॥४४॥

 

तथा सा पतिसंयुक्ता दह्यते न कदाचन ।

अन्तरात्मात्मना भर्तुर्मृतस्यैकत्वमाप्नुयात्॥४५॥

 

 

यावच्चाग्नौ मृते पत्यौ स्त्री नात्मानं प्रदाहयेत् ।

तावन्न मुच्यते सा हि स्त्री शरीरात्कथञ्चन॥४६॥

 

तस्मात्सर्वप्रयत्नेन स्वपतिं सेवयेत्सदा।

कर्मणा मनसा वाचा मृते जीवति तद्गता॥४७॥

 

मृते भर्तरि या नारी समारोहेद्भुताशनम् ।

साऽरुन्धतीसमा भूत्वा स्वर्गलोके महीयते ॥४८॥

 

तत्र सा भर्तृपरमा स्तूयमानाऽप्सरोगणैः ।

रमते पतिना सार्धं यावदिन्द्राश्चतुर्दश॥४९॥

 

मातृकं पैतृकं चैव यत्र सा च प्रदीयते ।

कुलत्रयं पुनात्यत्र भर्तारं याऽनुगच्छति॥५०॥

 

तित्रः कोट्योऽर्द्धकोटी च यानि रोमाणि मानुषे ।

तावत्कालं वसेत्स्वर्गे पतिना सह मोदते॥५१॥

 

विमाने सूर्यसंकाशे क्रीडते रमणेन सा ।

यावदादित्यचन्द्रौ च भर्तृलोके चिरं वसेत्॥५२॥

 

पुनश्चिरायुः सा भूत्वा जायते विमले कुले ।

पतिव्रता तु या नारी तमेव लभते पतिम्॥५३॥

 

या क्षणं दाहदुःखेन सुखमेतादृशं त्यजेत् ।

सा मूढा जन्मपर्यन्तं दह्यते विरहाग्निना॥५४॥

 

तस्मात् पतिं शिवं ज्ञात्वा सह तेन दहेत्तनुम् ।

यदि न स्यात्सती तार्क्ष्य तमेव प्रदहेत्तदा॥५५॥

 

अर्धे दग्धेऽथवा पूर्णे स्फोटयेत्तस्य मस्तकम् ।

गृहस्थानां तु काष्ठेन यतीनां श्रीफलेन च॥५६॥

 

प्राप्तये पितृलोकानां भित्त्वा तद्ब्रह्मरन्ध्रकम् ।

आज्याहुतिं ततो दद्यान्मन्त्रेणानेन तत्सुतः॥५७॥

 

अस्मात्त्वमभिजातोऽसि त्वदयं जायतां पुनः।

असौ स्वर्गाय लोकाय स्वाहा ज्वलतु पावक ॥५८॥

 

एवमाज्याहुतिं दत्त्वा तिलमिश्रां समन्त्रकाम् ।

रोदितव्यं ततो गाढं येन तस्य सुखं भवेत्॥५९॥

 

दाहादनन्तरं कार्यं स्त्रीभिः स्नानं ततः सुतैः।

तिलोदकं ततो दद्यान्नामगोत्रोपकल्पितम्॥६०॥

 

प्राशयेन्निम्बपत्राणि मृतकस्य गुणान् वदेत् ।

स्त्रीजनोऽग्रे गृहं गच्छेत्पृष्ठतो नरसञ्चयः॥६१॥

 

गृहे स्नानं पुनः कृत्वा गोग्रासं च प्रदापयेत् ।

पत्रावल्यां च भुञ्जीयाद् गृहान्नं नैव भक्षयेत्॥६२॥

 

 

मृतकस्थानमालिप्य दक्षिणाभिमुखं ततः।

द्वादशाहकपर्यन्तं दीपं कुर्यादहर्निशम्॥६३॥

 

सूर्येऽस्तमागते ताशें श्मशाने वा चतुष्पथे।

दुग्धं च मृण्मये पात्रे तोयं दद्याद् दिनत्रयम्॥६४॥

 

अपक्वमृण्मयं पात्रं क्षीरनीरप्रपूरितम् ।

काष्ठत्रयं गुणैर्बद्धं धृत्वा मन्त्रं पठेदिमम्॥६५॥

 

श्मशानानलदग्धोऽसि परित्यक्तोऽसि बान्धवैः।

इदं नीरमिदं क्षीरमत्र स्नाहि इदं पिब॥६६॥

 

चतुर्थे सञ्चयः कार्यः साग्निकैश्च निरग्निकैः।

तृतीयेऽह्नि द्वितीये वा कर्तव्यश्चाविरोधतः॥६७॥

 

गत्वा श्मशानभूमिं च स्नानं कृत्वा शुचिर्भवेत् ।

ऊर्णासूत्रं वेष्टयित्वा पवित्री परिधाय च॥६८॥

 

दद्याच्छ्मशानवासिभ्यस्ततो माषबलिं सुतः।

यमाय त्वेतिमन्त्रेण तिस्रः कुर्यात्परिक्रमाः॥६९॥

 

ततो दुग्धेन चाभ्युक्ष्य चितास्थानं खगेश्वर ।

जलेन सेचयेत्पश्चादुद्धरेदस्थिवृन्दकम्॥७०॥

 

कृत्वा पलाशपत्रेषु क्षालयेहुग्धवारिभिः ।

संस्थाप्य मृण्मये पात्रे श्राद्धं कुर्याद्यथाविधि॥७१॥

 

त्रिकोणं स्थण्डिलं कृत्वा गोमयेनोपलेपितम् ।

दक्षिणाभिमुखो दिक्षु दद्यात्पिण्डत्रयं त्रिषु॥७२॥

 

पुजीकृत्य चिताभस्म तत्र धृत्वा त्रिपादुकाम् ।

स्थापयेत्तत्र सजलमनाच्छाद्य मुखं घटम्॥७३॥

 

ततस्तण्डुलपाकेन दधिघृतसमन्वितम् ।

बलिं प्रेताय सजलं दद्यान्मिष्टं यथाविधि॥७४॥

 

पदानि दश पञ्चैव चोत्तरस्यां दिशि व्रजेत् ।

गर्तं विधाय तत्रास्थिपात्रं संस्थापयेत्खग॥७५॥

 

तस्योपरि ततो दद्यात्पिण्डं दाहार्तिनाशनम् ।

गर्तादुद्धृत्य तत्पात्रं नीत्वा गच्छेजलाशयम्॥७६॥

 

तत्र प्रक्षालयेद्दुग्धजलादस्थि पुनः पुनः।

चर्चयेच्चन्दनेनाथ कुंकुमेन विशेषतः॥७७॥

 

धृत्वा सम्पुटके तानि कृत्वा च हृदि मस्तके ।

परिक्रम्य नमस्कृत्य गङ्गामध्ये विनिक्षिपेत्॥७८॥

 

अन्तर्दशाहं यस्यास्थि गङ्गातोये निमज्जति ।

न तस्य पुनरावृत्तिर्ब्रह्मलोकात्कदाचन ॥७९॥

 

 

यावदस्थि मनुष्यस्य गङ्गातोयेषु तिष्ठति ।

तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते॥८०॥

 

गङ्गाजलोर्मि संस्पृश्य मृतकं पवनो यदा ।

स्पृशते पातकं तस्य सद्य एव विनश्यति॥८१॥

 

आराध्य तपसोग्रेण गङ्गादेवीं भगीरथः ।

उद्धारार्थं पूर्वजानां आनयद् ब्रह्मलोकतः॥८२॥

 

त्रिषु लोकेषु विख्यातं गङ्गायाः पावनं यशः ।

या पुत्रान्सगरस्यैतान्भस्माख्याननयद्दिवम्॥८३॥

 

पूर्वे वयसि पापानि ये कृत्त्वा मानवा गताः ।

गङ्गायामस्थिपतनात्स्वर्गलोकं प्रयान्ति ते॥८४॥

 

कश्चिद् व्याधो महारण्ये सर्वप्राणिविहिंसकः।

सिंहेन निहतो यावत्प्रयाति नरकालये॥ ८५॥

 

तावत्कालेन तस्यास्थि गङ्गायां पतितं तदा ।

दिव्यं विमानमारुह्य स गतो देवमन्दिरम्॥८६॥

 

अतः स्वयं हि सत्पुत्रो गङ्गायामस्थि पातयेत् ।

अस्थिसञ्चयनादूर्ध्वं दशगात्रं समाचरेत्॥८७॥

 

अथ कश्चिद्विदेशे वा वने चौरभये मृतः।

न लब्धस्तस्य देहश्चेच्छृणुयाद्यद्दिने तदा॥८८॥

 

दर्भपुत्तलकं कृत्वा पूर्ववत्केवलं दहेत् ।

तस्य भस्म समादाय गङ्गातोये विनिक्षिपेत्॥८९॥

 

दशगात्रादिकं कर्म तद्दिनादेव कारयेत् ।

स एव दिवसो ग्राह्यः श्राद्धे सांवत्सरादिके॥९०॥

 

पूर्णे गर्भे मृता नारी विदार्य जठरं तदा।

बालं निष्कास्य निक्षिप्य भूमौ तामेव दाहयेत्॥९१॥

 

गङ्गातीरे मृतं बालं गङ्गायामेव पातयेत् ।

अन्य देशे क्षिपेद् भूमौ सप्तविंशतिमासजम्॥९२॥

 

अतः परं दहेत्तस्य गङ्गायामस्थि निक्षिपेत् ।

जलकुम्भश्च दातव्यं बालानामेव भोजनम्॥९३॥

 

गर्भे नष्टे क्रिया नास्ति दुग्धं देयं मृते शिशौ ।

घटं च पायसं भोज्यं दद्याद्बालविपत्तिषु॥९४॥

 

कुमारे च मृते बालान् कुमारानेव भोजयेत् ।

सबालान्भोजयेद्विप्रान्यौगण्डे सव्रते मृते॥९५॥

 

मृतश्च पञ्चमादूर्ध्वमव्रतः सव्रतोऽपि वा।

पायसेन गुडेनापि पिण्डान्दद्याद्दश क्रमात्॥९६॥

 

 

एकादशं द्वादशं च वृषोत्सर्गविधिं विना ।

महादानविहीनं च पौगण्डे कृत्यमाचरेत् ॥९७॥

 

जीवमाने च पितरि न पौगण्डे सपिण्डनम् ।

अतस्तस्य द्वादशाहन्येकोद्दिष्टं समाचरेत् ॥९८॥

 

स्त्रीशूद्राणां विवाहस्तु व्रतस्थाने प्रकीर्तितः।

व्रतात्प्राक्सर्ववर्णानां वयस्तुल्या क्रिया भवेत् ॥ ९९ ॥

 

स्वल्पात्कर्मप्रसाच्च स्वल्पाद विषयबन्धनात ।

स्वल्पे वयसि देहे च क्रियां स्वल्पामपीच्छति॥१००॥

 

किशोरे तरुणे कुर्याच्छय्यावृषमखादिकम् ।

पददानं महादानं गोदानमपि दापयेत्॥१०१॥

 

यतीनां चैव सर्वेषां न दाहो नोदकक्रिया।

दशगात्रादिकं तेषां न कर्तव्यं सुतादिभिः॥१०२॥

 

दण्डग्रहणमात्रेण नरो नारायणो भवेत् ।

त्रिदण्डग्रहणात्तेषां प्रेतत्वं नैव जायते॥१०३॥

 

ज्ञानिनस्तु सदा मुक्ताः स्वरूपानुभवेन हि ।

अतस्तेतु प्रदत्तानां पिण्डानांनैव काक्षिणः॥१०४॥

 

तस्मात्पिण्डादिकं तेषां नैव नोदकमाचरेत् ।

तीर्थश्राद्धं गयाश्राद्धं पितृभक्त्या समाचरेत्॥१०५॥

 

हंसं परमहंसं च कुटीचकबहूदकौ।

एतान् संन्यासिनस्तार्क्ष्य पृथिव्यां स्थापयेन्मृतान्॥१०६॥

 

गङ्गादीनामभावे हि पृथिव्यां स्थापनं स्मृतम् ।

यत्र सन्ति महानद्यस्तदा तास्वेव निक्षिपेत्॥१०७॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे दाहास्थिसंचयकर्मनिरूपणं नाम दशमोऽध्यायः॥१०॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय ११ : दशगात्रविधिनिरुपण

 

गरुड उवाच दशगात्रविधिं ब्रूहि कृते किं सुकृतं भवेत् ।

पुत्राभावे तु कः कुर्यादिति मे वद केशव॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच शृणु तार्थ्य प्रवक्ष्यामि दशगात्रविधिं तव ।

यद्विधाय च सत्पुत्रो मुच्यते पैतृकादृणात्॥२॥

 

पुत्रः शोकं परित्यज्य धृतिमास्थाय सात्त्विकीम् ।

पितुः पिण्डादिकं कुर्यादश्रुपातं न कारयेत्॥३॥

 

श्लेष्माश्रु बान्धवैर्मुक्तं प्रेतो भुङ्क्ते यतोऽवशः ।

अतो न रोदितव्यं हि तदा शोकान्निरर्थकात्॥४॥

 

यदि वर्षसहस्राणि शोचतेऽहर्निशं नरः।

तथापि नैव निधनं गतो दृश्येत कर्हिचित् ॥५॥

 

जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु वं जन्म मृतस्य च ।

तस्मादपरिहार्येऽर्थे न शोकं कारयेद् बुधः॥६॥

 

न हि कश्चिदुपायोऽस्ति दैवो वा मानुषोऽपि वा ।

यो हि मृत्युवशं प्राप्तो जन्तुः पुनरिहाव्रजेत्॥७॥

 

अवश्यं भाविभावानां प्रतीकारो भवेद्यदि ।

तदा दुःखैर्न युज्येरन् नलरामयुधिष्ठिराः॥८॥

 

नायमत्यन्तसंवासः कस्यचित् केनचित् सह ।

अपि स्वस्य शरीरेण किमुतान्यैः पृथग्जनैः॥९॥

 

यथा हि पथिकः कश्चिच्छायामाश्रित्य विश्रमेत् ।

विश्रम्य च पुनर्गच्छेत् तद्वद्भूतसमागमः॥१०॥

 

यत्प्रातः संस्कृतं भोज्यं सायं तच्च विनश्यति ।

तदन्नरससम्पुष्टे काये का नाम नित्यता॥११॥

 

भैषज्यमेतद्दुःखस्य विचारं परिचिन्त्य च ।

अज्ञानप्रभवं शोकं त्यक्त्वा कुर्यात् क्रियां सुतः॥१२॥

 

 

पुत्राभावे वधूः कुर्याद्भार्याभावे च सोदरः।

शिष्यो वा ब्राह्मणस्यैव सपिण्डो वा समाचरेत्॥१३॥

 

ज्येष्ठस्य वा कनिष्ठस्य भ्रातुः पुत्रैश्च पौत्रकैः ।

दशगात्रादिकं कार्यं पुत्रहीने नरे खग॥१४॥

 

भ्रातृणामेकजातानामेकश्चेत् पुत्रवान् भवेत् ।

सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत्॥१५॥

 

पत्न्यश्च बह्वय एकस्य चैका पुत्रवती भवेत् ।

सर्वास्ताः पुत्रवत्यः स्युस्तेनैकेन सुतेन हि॥१६॥

 

सर्वेषां पुत्रहीनानां मित्रं पिण्डं प्रदापयेत् ।

क्रियालोपो न कर्तव्यः सर्वाभावे पुरोहितः॥१७॥

 

स्त्री वाऽथ पुरुषः कश्चिदिष्टस्य कुरुते क्रियाम् ।

अनाथप्रेतसंस्कारात् कोटियज्ञफलं लभेत्॥१८॥

 

पितुः पुत्रेण कर्तव्यं दशगात्रादिकं खग।

मृते ज्येष्ठेऽप्यतिस्नेहान्न कुर्वीत पिता सुते॥१९॥

 

बहवोऽपि यदा पुत्रा विधिमेकः समाचरेत् ।

दशगात्रं सपिण्डत्वं श्राद्धान्यन्यानि षोडश॥२०॥

 

एकेनैव तु कार्याणि संविभक्तधनेष्वपि ।

विभक्तैस्तु पृथक्कार्यं श्राद्धं सांवत्सरादिकम्॥२१॥

 

तस्माज्ज्येष्ठः सुतो भक्त्या दशगात्रं समाचरेत् ।

एकभोजी भूमिशायी भूत्वा ब्रह्मपरः शुचिः॥२२॥

 

सप्तवारं परिक्रम्य धरणीं यत्फलं लभेत् ।

क्रियां कृत्वा पितुर्मातुस्तत्फलं लभते सुतः॥२३॥

 

आरभ्य दशगात्रं च यावद्वै वार्षिकं भवेत् ।

तावत् पुत्रः क्रियां कुर्वन् गयाश्राद्धफलं लभेत् ॥ २४॥

 

कूपे तडागे वाऽऽरामे तीर्थे देवालयेऽपि वा ।

गत्वा मध्यमयामे तु स्नानं कुर्यादमन्त्रकम्॥२५॥

 

शुचिर्भूत्वा वृक्षमूले दक्षिणाभिमुखः स्थितः ।

कुर्याच्च वेदिकां तत्र गोमयेनोपलिप्यताम्॥२६॥

 

तस्यां पर्णे दर्भमयं स्थापयेत् कौशिकं द्विजम् ।

तं पाद्यादिभिरभ्यर्च्य प्रणमेदतसीति च॥२७॥

 

तदने च ततो दत्त्वा पिण्डार्थं कौशमासनम् ।

तस्योपरि ततः पिण्डं नामगोत्रोपकल्पितम्॥२८॥

 

दद्यात् तण्डुलपाकेन यवपिष्टेन वा सुतः।

उशीरं चन्दनं भृङ्गराजपुष्पं निवेदयेत् ।

धूपं दीपं च नैवेद्यं मुखवासं च दक्षिणाम्॥२९॥

 

काकान्नं पयसोः पात्रे वर्धमानजलाञ्जलीन् ।

प्रेतायामुकनाम्ने च मद्दत्तमुपतिष्ठतु ॥३०॥

 

अन्नं वस्त्रं जलं द्रव्यमन्यद्वा दीयते च यत् ।

प्रेतशब्देन यद्दत्तं मृतस्यानन्त्यदायकम्॥३१॥

 

तस्मादादिदिनादूर्ध्वं प्राक्सपिण्डीविधानतः।

योषितः पुरुषस्यापि प्रेतशब्दं समुच्चरेत्॥ ३२॥

 

प्रथमेऽहनि यत्पिण्डो दीयते विधिपूर्वकम् ।

तेनैव विधिनान्नेन नव पिण्डान् प्रदापयेत्॥३३॥

 

नवमे दिवसे चैव सपिण्डैः सकलैर्जनैः ।

तैलाभ्यङ्गः प्रकर्तव्यो मृतकस्वर्गकाम्यया॥३४॥

 

बहिः स्नात्वा गृहीत्वा च दूर्वा लाजासमन्विताः ।

अग्रतः प्रमदां कृत्वा समागच्छेन्मृतालयम्॥३५॥

 

दूर्वावत् कुलवृद्धिस्ते लाजा इव विकासिता ।

एवमुक्त्वा त्यजेद् गेहेलाजान्दूर्वासमन्वितान्॥ ३६॥

 

दशमेऽहनि मांसेन पिण्डं दद्यात् खगेश्वर ।

माषेण तन्निषेधाज्ञा कलौ न पलपैतृकम्॥३७॥

 

दशमे दिवसे क्षौरं बान्धवानां च मुण्डनम् ।

क्रियाकर्तुः सुतस्यापि पुनर्मुण्डनमाचरेत्॥३८॥

 

मिष्टान्नैर्भोजयेदेकं दिनेषु दशसु द्विजम् ।

प्रार्थयेत् प्रेतमुक्तिं च हरिं ध्यात्वा कृताञ्जलिः॥३९॥

 

अतसीपुष्पसंकाशं पीतवाससमच्युतम् ।

ये नमस्यन्ति गोविन्दं न तेषां विद्यते भयम्॥४०॥

 

अनादिनिधनो देवः शंखचक्रगदाधरः ।

अक्षय्यः पुण्डरीकाक्ष प्रेतमोक्षप्रदो भव॥४१॥

 

इति सम्प्रार्थनामन्त्रं श्राद्धान्ते प्रत्यहं पठेत् ।

स्नात्वा गत्वा गृहे दत्वा गोग्रासं भोजनं चरेत्॥४२॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे दशगात्रविधिनिरूपणं नाम एकादशोऽध्यायः॥११॥

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १२: एकादशाहविधिनिरूपण

 

गरुड उवाच

 

एकादशदिनस्यापि विधिं ब्रूहि सुरेश्वर ।

वृषोत्सर्गविधानं च वद मे जगदीश्वर॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच

 

एकादशेऽह्नि गन्तव्यं प्रातरेव जलाशये ।

और्ध्वदेहिक्रिया सर्वा करणीया प्रयत्नतः॥२॥

 

निमन्त्रयेद् ब्राह्मणांश्च वेदशास्त्रपरायणान् ।

प्रार्थयेत् प्रेतमुक्तिं च नमस्कृत्य कृताञ्जलिः॥३॥

 

स्नानसंध्यादिकं कृत्वा ह्याचार्योऽपि शुचिर्भवेत् ।

विधानं विधिवत् कुर्यादेकादशदिनोचितम्॥ ४ ॥

 

अमन्त्रं कारयेच्छ्राद्धं दशाहं नाम गोत्रतः।

एकादशेऽह्नि प्रेतस्य दद्यात् पिण्डं समन्त्रकम्॥ ५ ॥

 

सौवर्णं कारयेद् विष्णुं ब्रह्माणं रौप्यकं तथा ।

रुद्रस्ताम्रमयः कार्यो यमो लोहमयः खग॥ ६ ॥

 

पश्चिमे विष्णुकलशं गङ्गोदकसमन्वितम् ।

तस्योपरि न्यसेद्विष्णुं पीतवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ७ ॥

 

पूर्वे तु ब्रह्मकलशं क्षीरोदकसमन्वितम् ।

ब्रह्माणं स्थापयेत् तत्र श्वेतवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ८ ॥

 

उत्तरस्यां रुद्रकुम्भं पूरितं मधुसर्पिषा ।

श्रीरुद्रं स्थापयेत् तत्र रक्तवस्त्रेण वेष्टितम्॥ ९ ॥

 

 

दक्षिणस्यां यमघटमिन्द्रोदकसमन्वितम् ।

कृष्णवस्त्रेण संवेष्ट्य तस्योपरि यमं न्यसेत्॥१०॥

 

मध्ये तु मण्डलं कृत्वा स्थापयेत् कौशिकं सुतः।

दक्षिणाभिमुखो भूत्वाऽपसव्येन च तर्पयेत्॥११॥

 

विष्णुं विधिं शिवं धर्मं वेदमन्त्रैश्च तर्पयेत् ।

होमं कृत्वा चरेत् पश्चाच्छ्राद्धं दशघटादिकम्॥१२॥

 

गोदानं च ततो दद्यात् पितॄणां तारणाय वै ।

गौरेषा हि मया दत्ता प्रीतये तेऽस्तु माधव ॥१३॥

 

उपभुक्तं तु तस्यासीद्वस्त्रभूषणवाहनम् ।

घृतपूर्णं कांस्यपात्रं सप्तधान्यं तदीप्सितम्॥१४॥

 

तिलाद्यष्टमहादानमन्तकाले न चेत् कृतम् ।

शय्यासमीपे धृत्वैतद्दानं तस्याः प्रदापयेत्॥१५॥

 

प्रक्षाल्य विप्रचरणौ पूजयेदम्बरादिभिः।

सिद्धानं तस्य दातव्यं मोदकाऽपूपकाः पयः॥१६॥

 

स्थापयेत् पुरुषं हैमं शय्योपरि तदा सुतः।

पूजयित्वा प्रदातव्या मृतशय्या यथोदिता॥१७॥

 

प्रेतस्य प्रतिमायुक्ता सर्वोपकरणैर्वृता ।

प्रेतशय्या मया ह्येषा तुभ्यं विप्र निवेदिता॥१८॥

 

इत्याचार्याय दातव्या ब्राह्मणाय कुटुम्बिने ।

ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणिपत्य विसर्जयेत्॥१९॥

 

एवं शय्याप्रदानेन श्राद्धेन नवकादिना ।

वृषोत्सर्गविधानेन प्रेतो याति परां गतिम्॥२०॥

 

एकादशेऽह्नि विधिना वृषोत्सर्ग समाचरेत् ।

हीनाङ्गरोगिणं बालं त्यक्त्वा कुर्यात्सलक्षणम्॥२१॥

 

रक्ताक्षः पिङ्गलो यस्तु रक्तः शृङ्गे गले खुरे ।

श्वेतोदरः कृष्णपृष्ठो ब्राह्मणस्य विधीयते॥२२॥

 

सुस्निग्धवर्णो यो रक्तः क्षत्रियस्य विधीयते ।

पीतवर्णश्च वैश्यस्य कृष्णः शूद्रस्य शस्यते॥२३॥

 

यस्तु सर्वाङ्गपिङ्गः स्याच्छ्वेतः पुच्छे पदेषु च।

सपिङ्गो वृष इत्याहुः पितृणां प्रीतिवर्धनः॥२४॥

 

चरणास्तु मुखं पुच्छं यस्य श्वेतानि गोपतेः।

लाक्षारससवर्णो यः स नील इति कीर्तितः॥२५॥

 

लोहितो यस्तु वर्णेन मुखपुच्छे च पाण्डुरः।

पिङ्गः खुरविषाणाभ्यां रक्तनीलो निगद्यते॥२६॥

 

 

सर्वाङ्गेष्वेकवर्णो यः पिङ्गः पुच्छे खुरेषु यः।

तं नीलपिङ्गमित्याहुः पूर्वजोद्धारकारकम्॥ २७॥

 

पारावतसवर्णस्तु ललाटे तिलकान्वितः ।

तं बभ्रुनीलमित्याहुः पूर्णं सर्वाङ्गशोभनम्॥२८॥

 

नीलः सर्वशरीरेषु रक्तश्च नयनद्वये ।

तमप्याहुमहानीलं नीलः पञ्चविधः स्मृतः॥२९॥

 

अवश्यमेव मोक्तव्यो न स धार्यो गृहे भवेत् ।

तदर्थमेषा चरति लोके गाथा पुरातनी॥३०॥

 

एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् ।

गौरी विवाहयेत् कन्यां नीलं वा वृषमुत्सृजेत्॥३१॥

 

स एव पुत्रो मन्तव्यो वृषोत्सर्गं तु यश्चरेत् ।

गयायां श्राद्धदाता च योऽन्यो विष्ठासमः किल ॥ ३२॥

 

रौरवादिषु ये केचित् पच्यन्ते यस्य पूर्वजाः।

वृषोत्सर्गेण तान् सर्वांस्तारयेदेकविंशतिम्॥३३॥

 

वृषोत्सर्ग किलेच्छन्ति पितरः स्वर्गता अपि ।

अस्मद्वंशे सुतः कोऽपि वृषोत्सर्ग करिष्यति॥३४॥

 

तदुत्सर्गाद्वयं सर्वे यास्यामः परमां गतिम् ।

सर्वयज्ञेषु चास्माकं वृषयज्ञो हि मुक्तिदः॥३५॥

 

तस्मात् पितृविमुक्त्यर्थं वृषयज्ञं समाचरेत् ।

यथोक्तेन विधानेन कुर्यात् सर्वं प्रयत्नतः॥ ३६॥

 

ग्रहाणां स्थापनं कृत्वा तत्तन्मन्त्रैश्च पूजनम् ।

होमं कुर्याद् यथाशास्त्रं पूजयेद्वेषमातरः॥३७॥

 

वत्सं वत्सीं समानाय्य बध्नीयात् कंकणं तयोः।

वैवाह्येन विधानेन स्तम्भमारोपयेत् तदा ॥ ३८॥

 

स्नापयेच्च वृषं वत्सीं रुद्रकुम्भोदकेन च ।

गन्धमाल्यैश्च सम्पूज्य कारयेच्च प्रदक्षिणाम्॥३९॥

 

त्रिशूलं दक्षिणे पार्वे वामे चक्रं प्रदापयेत् ।

तं विमुच्याञ्जलिं बद्ध्वा पठेन्मन्त्रमिमं सुतः॥४०॥

 

धर्मस्त्वं वृषरूपेण ब्रह्मणा निर्मितः पुरा ।

तवोत्सर्गप्रदानेन तारयस्व भवार्णवात्॥४१॥

 

इति मन्त्रान्नमस्कृत्य वत्सं वत्सीं समुत्सृजेत् ।

वरदोऽहं सदा तस्य प्रेतमोक्षं ददामि च॥४२॥

 

तस्मादेष प्रकर्तव्यस्तत्फलं जीवतो भवेत् ।

अपुत्रस्तु स्वयं कृत्वा सुखं याति परां गतिम्॥४३॥

 

 

कार्तिकादौ शुभे मासे चोत्तरायणगे रवौ ।

शुक्लपक्षेऽथवा कृष्णे द्वादश्यादि तिथौ तथा॥४४॥

 

ग्रहणद्वितये चैव पुण्यतीर्थेऽयनद्वये ।

विषुवद्वितये चापि वृषोत्सर्गं समाचरेत्॥ ४५ ॥

 

शुभे लग्ने मुहूर्ते च शुचौ देशे समाहितः।

ब्राह्मणं तु समाहूय विधिज्ञं शुभलक्षणम्॥४६॥

 

जपैर्लोमैस्तथा दानैः प्रकुर्याद्देहशोधनम् ।

पूर्ववत् सकलं कृत्यं कुर्याद्धोमादिलक्षणम्॥४७॥

 

शालग्रामं च संस्थाप्य वैष्णवं श्राद्धमाचरेत् ।

आत्मश्राद्धं ततः कुर्याद्दद्यादानं द्विजन्मने॥४८॥

 

एवं यः कुरुते पक्षिन्नपुत्रस्यापि पुत्रवान् ।

सर्वकामफलं तस्य वृषोत्सर्गात् प्रजायते॥४९॥

 

अग्निहोत्रादिभिर्यज्ञैर्दानैश्च विविधैरपि ।

न तां गतिमवाप्नोति वृषोत्सर्गेण यां लभेत्॥५०॥

 

बाल्ये कौमारे पौगण्डे यौवने वार्धके कृतम् ।

यत्पापं तद्विनश्येत वृषोत्सर्गान्न संशयः॥५१॥

 

मित्रद्रोही कृतघ्नश्च सुरापी गुरुतल्पगः ।

ब्रह्महा हेमहारी च वृषोत्सर्गात् प्रमुच्यते॥५२॥

 

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वृषयज्ञं समाचरेत् ।

वृषोत्सर्गसमं पुण्यं नास्ति तार्क्ष्य जगत्त्रये॥५३॥

 

पतिपुत्रवती नारी द्वयोरने मृता यदि ।

वृषोत्सर्गं नैव कुर्याद्दद्याद् गां च पयस्विनीम्॥५४॥

 

वृषभं वाहयेद्यस्तु स्कन्धे पृष्ठे च खेचर ।

स पतेन्नरके घोरे यावदाभूतसम्प्लवम्॥५५॥

 

वृषभं ताडयेद्यस्तु निर्दयो मुष्टियष्टिभिः ।

स नरः कल्पपर्यन्तं भुनक्ति यमयातनाम्॥५६॥

 

एवं कृत्वा वृषोत्सर्गं कुर्याच्छ्राद्धानि षोडश ।

सपिण्डीकरणादर्वाक् तदहं कथयामि ते॥५७॥

 

स्थाने द्वारेऽर्धमार्गे च चितायां शवहस्तके ।

अस्थिसंचयने षष्ठो दश पिण्डा दशालिकाः॥५८॥

 

मलिनं षोडशं चैतत् प्रथमं परिकीर्तितम् ।

अन्यच्च षोडशं मध्ये द्वितीयं कथयामि ते॥५९॥

 

प्रथमं विष्णवे दद्याद् द्वितीयं श्रीशिवाय च।

याम्याय परिवाराय तृतीयं पिण्डमुत्सृजेत्॥६०॥

 

 

चतुर्थं सोमराजाय हव्यवाहाय पञ्चमम् ।

कव्यवाहाय षष्ठं च दद्यात् कालाय सप्तमम्॥६१॥

 

रुद्राय चाष्टमं दद्यान्नवमं पुरुषाय च ।

प्रेताय दशमं चैवैकादशं विष्णवे नमः॥६२॥

 

द्वादशं ब्रह्मणे दद्याद् विष्णवे च त्रयोदशम् ।

चतुर्दशं शिवायैव यमाय दशपञ्चकम्॥६३॥

 

दद्यात् तत्पुरुषायैव पिण्डं षोडशकं खग।

मध्यं षोडशकं प्राहुरेतत् तत्त्वविदो जनाः॥६४॥

 

द्वादश प्रतिमासेषु पाक्षिकं च त्रिपाक्षिकम् ।

न्यूनषाण्मासिकं पिण्डं दद्यान्न्यूनाब्दिकं तथा॥६५॥

 

उत्तमं षोडशं चैतन्मया ते परिकीर्तितम् ।

श्रपयित्वा चरुं ताशें कुर्यादेकादशेऽहनि॥६६॥

 

चत्वारिंशत् तथैवाष्टौ श्राद्धं प्रेतत्वनाशनम् ।

यस्य जातं विधानेन स भवेत् पितृपंक्तिभाक्॥६७॥

 

पितृपंक्तिप्रवेशार्थं कारयेत् षोडशत्रयम् ।

एतच्छ्राद्धविहीनश्चेत् प्रेतो भवति सुस्थिरम्॥६८॥

 

यावन्न दीयते श्राद्धं षोडशत्रयसंज्ञकम् ।

स्वदत्तं परदत्तं च तावन्नैवोपतिष्ठते॥६९॥

 

तस्मात् पुत्रेण कर्तव्यं विधिना षोडशत्रयम् ।

भर्तुर्वा कुरुते पत्नी तस्याः श्रेयो ह्यनन्तकम्॥७०॥

 

सम्परेतस्य या पत्युः कुरुते चौवंदैहिकम् ।

क्षयाहं पाक्षिकं श्राद्धं सा सतीत्युच्यते मया॥७१॥

 

उपकाराय सा भर्तुर्जीवत्येषा पतिव्रता ।

जीवितं सफलं तस्या या मृतं स्वामिनं भजेत्॥७२॥

 

अथ कश्चित् प्रमादेन म्रियते वह्निवारिभिः।

संस्कारप्रमुखं कर्म सर्वं कुर्याद्यथाविधि॥७३॥

 

प्रमादादिच्छया वापि नागाद्वा म्रियते यदि ।

पक्षयोरुभयो गं पञ्चमीषु प्रपूजयेत्॥७४॥

 

कुर्यात् पिष्टमयीं लेख्यां नागभोगाकृतिं भुवि ।

अर्चयेत् तां सितैः पुष्पैः सुगन्धैश्चन्दनेन॥७५॥

 

प्रदद्याद् धूपदीपौ च तण्डुलांश्च तिलान् क्षिपेत् ।

आमपिष्टं च नैवेद्यं क्षीरं च विनिवेदयेत्॥७६॥

 

सौवर्णं शक्तितो नागं गां च दद्याद् द्विजन्मने ।

कृताञ्जलिस्ततो ब्रूयात् प्रीयतां नागराडिति॥७७॥

 

 

पुनस्तेषां प्रकुर्वीत नारायणबलिं क्रियाम् ।

तया लभन्ते स्वर्वासं मुच्यन्ते सर्वपातकैः॥७८॥

 

एवं सर्वक्रियां कृत्वा घटं सान्नं जलान्वितम् ।

दद्यादाब्दं यथासंख्यान् पिण्डान् वा सजलान् क्रमात्॥ ७९॥

 

एवमेकादशे कृत्वा कुर्यात् सापिण्डनं ततः।

शय्यापदानां दानं च कारयेत् सूतके गते॥८०॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे एकादशाहविधिनिरूपणं नाम द्वादशोऽध्यायः॥१२॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १३: सपिण्डनादि-सर्वकर्मनिरुपण

 

गरुड उवाच

 

सपिण्डनविधिं ब्रूहि सूतकस्य च निर्णयम् ।

शय्यापदानां सामग्री तेषां च महिमां प्रभो॥१॥

 

श्रीभगवानुवाच

 

श्रृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्यामि सापिण्ड्याद्यखिलां क्रियाम् ।

प्रेतनाम परित्यज्य यया पितृगणे विशेत्॥२॥

 

न पिण्डो मिलितो ह्येषां पितामहशिवादिष ।

नोपतिष्ठन्ति दानानि पुत्रैर्दत्तान्यनेकधा॥३॥

 

अशुद्धः स्यात्सदा पुत्रो न शुद्धयति कदाचन ।

सूतकं न निवर्तेत सपिण्डीकरणं विना॥४॥

 

तस्मात्पुत्रेण कर्तव्यं सूतकान्ते सपिण्डनम् ।

सूतकान्तं प्रवक्ष्यामि सर्वेषां च यथोचितम्॥५॥

 

ब्राह्मणस्तु दशाहेन क्षत्रियो द्वादशेऽहनि।

वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुद्धयति॥६॥

 

दशाहेन सपिण्डास्तु शुद्धयन्ति प्रेतसूतके।

त्रिरात्रेण सकुल्यास्तु स्नात्वा शुद्धयन्ति गोत्रजाः॥७॥

 

चतुर्थे दशरात्रं स्यात्षण्निशाः पुंसि पञ्चमे ।

षष्ठे चतुरहः प्रोक्तं सप्तमे च दिनत्रयम्॥८॥

 

अष्टमे दिनमेकं तु नवमे प्रहरद्वयम् ।

दशमे स्नानमात्रं हि मृतकं जन्मसूतकम्॥९॥

 

देशान्तरगतः कश्चिच्छृणुयाद्यो ह्यनिर्दशम् ।

यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत्॥१०॥

 

 

अतिक्रान्ते दशाहे तु त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।

संवत्सरे व्यतीते तु स्नानमात्राद्विशुद्ध्यति॥११॥

 

आद्यभागद्वयं यावन्मृतकस्य च सूतके ।

द्वितीये पतिते चाद्यात्सूतकाच्छुद्धिरिष्यते॥१२॥

 

आदन्तजननात्सद्य आचौलान्नैशिकी स्मृता ।

त्रिरात्रमाव्रतादेशाद् दशरात्रमतः परम्॥१३॥

 

आजन्मनस्तु चौलान्तं यत्र कन्या विपद्यते ।

सद्यः शौचं भवेत्तत्र सर्ववर्णेषु नित्यशः॥१४॥

 

ततो वाग्दानपर्यन्तं यावदेकाहमेव हि ।

अतः परं प्रवृद्धानां त्रिरात्रमिति निश्चयः॥१५॥

 

वाक्प्रदाने कृते त्वत्र ज्ञेयं चोभयतस्त्र्यहम् ।

पितुर्वरस्य च ततो दत्तानां भर्तुरेव हि ॥१६॥

 

षण्मासाभ्यन्तरे यावद् गर्भस्रावो भवेद्यदि।

तदा माससमैस्तासां दिवसैः शुद्धिरिष्यते॥१७॥

 

अत ऊर्ध्वं स्वजात्युक्तमाशौचं तासु विद्यते ।

सद्यः शौचं सपिण्डानां गर्भस्य पतने सति॥१८॥

 

सर्वेषामेव वर्णानां सूतके मृतकेऽपि वा ।

दशाहाच्छुद्धिरित्येष कलौ शास्त्रस्य निश्चयः॥१९॥

 

आशीर्वादं देवपूजां प्रत्युत्थानाभिवन्दनम् ।

पर्यङ्के शयनं स्पर्श न कुर्यान्मृतसूतके ॥२०॥

 

सन्ध्यां दानं जपं होमं स्वाध्यायं पितृतर्पणम् ।

ब्रह्मभोज्यं व्रतं नैव कर्तव्यं मृतसूतके ॥२१॥

 

नित्यं नैमित्तिकं काम्यं सूतके यः समाचरेत् ।

तस्य पूर्वकृतं नित्यादिकं कर्म विनश्यति॥२२॥

 

व्रतिनो मन्त्रपूतस्य साग्निकस्य द्विजस्य च ।

ब्रह्मनिष्ठस्य यतिनो न हि राज्ञां च सूतकम्॥२३॥

 

विवाहोत्सवयज्ञेषु जाते च मृतसूतके ।

तस्य पूर्वकृतं चान्नं भोज्यं तन्मनुरब्रवीत्॥२४॥

 

सूतके यस्तु गृह्णाति तदज्ञानान्न दोषभाक् ।

दाता दोषमवाप्नोति याचकाय ददन्नपि॥२५॥

 

प्रच्छाद्य सूतकं यस्तु ददात्यन्नं द्विजाय च ।

ज्ञात्वा गृह्णन्ति ये विप्रा दोषभाजस्तु एव हि॥२६॥

 

तस्मात् सूतकशुद्धयर्थं पितुः कुर्यात्सपिण्डनम् ।

ततः पितृगणैः सार्धं पितृलोकं स गच्छति॥२७॥

 

 

द्वादशाहे त्रिपक्षे वा षण्मासे वत्सरेऽपि वा।

सपिण्डीकरणं प्रोक्तं मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः॥२८॥

 

मया तु प्रोच्यते तार्क्ष्य शास्त्रधर्मानुसारतः।

चतुर्णामेव वर्णानां द्वादशाहे सपिण्डनम् ॥२९॥

 

अनित्यत्वात्कलिधर्माणां पुंसां चैवायुषः क्षयात् ।

अस्थिरत्वाच्छरीरस्य द्वादशाहे प्रशस्यते॥३०॥

 

व्रतबन्धोत्सवादीनि व्रतस्योद्यापनानि च ।

विवाहादि भवेन्नैव मृते च गृहमेधिनि॥३१॥

 

भिक्षुर्भिक्षां न गृह्णाति हन्तकारो न गृह्यते ।

नित्यं नैमित्तिकं लुप्येद्यावत्पिण्डो न मेलितः॥३२॥

 

कर्मलोपात् प्रत्यवायी भवेत्तस्मात्सपिण्डनम् ।

निरग्निकः साग्निको वा द्वादशाहे समाचरेत्॥३३॥

 

यत्फलं सर्वतीर्थेषु सर्वयज्ञेषु यत्फलम् ।

तत्फलं समवाप्नोति द्वादशाहे सपिण्डनात्॥३४॥

 

अतः स्नात्वा मृतस्थाने गोमयेनोपलेपिते।

शास्त्रोक्तेन विधानेन सपिण्डी कारयेत् सुतः॥ ३५॥

 

पाद्यार्थ्याचमनीयाद्यैर्विश्वेदेवांश्च पूजयेत् ।

कुपित्रे विकिरं दत्त्वा पुनराप उपस्पृशेत्॥३६॥

 

दद्यात्पितामहादीनां त्रीन्पिण्डांश्च यथाक्रमम् ।

वसुरुद्रार्करूपाणां चतुर्थं मृतकस्य च ॥३७॥

 

चन्दनैस्तुलसीपत्रैबूंपैर्दीपैः सुभोजनैः।

मुखवासैः सुवस्त्रैश्च दक्षिणाभिश्च पूजयेत्॥ ३८॥

 

प्रेतपिण्डं त्रिधा कृत्वा सुवर्णस्य शलाकया।

पितामहादिपिण्डेषु मेलयेत्तं पृथक्पृथक् ॥ ३९॥

 

पितामह्या समं मातुः पितामहसमं पितुः।

सपिण्डीकरणं कुर्यादिति ताशें मतं मम॥४०॥

 

मृते पितरि यस्याथ विद्यते च पितामहः।

तेन देयास्त्रयः पिण्डाः प्रपितामहपूर्वकाः॥४१॥

 

तेभ्यश्च पैतृकं पिण्डं मेलयेत्तं त्रिधा कृतम् ।

मातर्यग्रे प्रशान्तायां विद्यते च पितामही॥४२॥

 

तदा मातृकश्राद्धेऽपि कुर्यात्पैतृकवद्विधिः ।

यद्वा मयि महालक्ष्यां तयोः पिण्डं च मेलयेत्॥४३॥

 

अपुत्रायाः स्त्रियाः कुर्यात्पतिः सापिण्डनादिकम् ।

श्वश्र्वादिभिः सहैवाऽस्याः सपिण्डीकरणं भवेत्॥४४॥

 

 

भादिभिस्त्रिभिः कार्यं सपिण्डीकरणं स्त्रियाः।

नैतन्मम मतं तार्क्ष्य पत्या सापिण्ड्यमर्हति ॥४५॥

 

एकां चितां समारूढौ दम्पती यदि काश्यप ।

तृणमन्तरतः कृत्वा श्वशुरादेस्तदाचरेत्॥ ४६॥

 

एक एव सुतः कुर्यादादौ पिण्डादिकं पितुः ।

तदूर्ध्वं च प्रकुर्वीत सत्याः स्नानं पुनश्चरेत्॥४७॥

 

हुताशं या समारूढा दशाहाभ्यन्तरे सती।

तस्या भर्तुर्दिने कार्यं शय्यादानं सपिण्डनम्॥४८॥

 

कृत्वा सपिण्डनं ताऱ्या प्रकुर्यात्पितृतर्पणम् ।

उदाहरेत्स्वधाकारं वेदमन्त्रैः समन्वितम्॥४९॥

 

अतिथिं भोजयेत्पश्चाद्धन्तकारं च सर्वदा ।

तेन तृप्यन्ति पितरो मुनयो देवदानवाः॥५०॥

 

ग्रासमात्रा भवेद्भिक्षा चतुर्गासं तु पुष्कलम् ।

पुष्कलानि च चत्वारि हन्तकारो विधीयते॥५१॥

 

सपिण्ड्यां विप्रचरणौ पूजयेच्चन्दनाक्षतैः।

दानं तस्मै प्रदातव्यमक्षय्यतृप्तिहेतवे॥५२॥

 

वर्षवृत्तिं घृतं चान्नं सुवर्णं रजतं सुगाम् ।

अश्वं गजं रथं भूमिमाचार्याय प्रदापयेत्॥५३॥

 

ततश्च पूजयेन्मन्त्रैः स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ।

कुङ्कुमाक्षतनैवेद्यैर्ग्रहान्देवीं विनायकम्॥५४॥

 

आचार्यस्तु ततः कुर्यादभिषेकं समन्त्रकम् ।

बद्ध्वा सूत्रं करे दद्यान्मन्त्रपूतांस्तथाक्षतान्॥५५॥

 

ततश्च भोजयेद्विप्रान्मिष्टान्नैर्विविधैः शुभैः।

दद्यात्सदक्षिणां तेभ्यः सजलान्नान् द्विषड्घटान्॥५६॥

 

वार्यायुधप्रतोदस्तु दण्डस्तु द्विजभोजनात् ।

स्पृष्टव्याश्च ततो वर्णैः शुध्येरन् ते ततः क्रमात्॥५७॥

 

एवं सपिण्डनं कृत्वा क्रियावस्त्राणि सन्त्यजेत् ।

शुक्लाम्बरधरो भूत्वा शय्यादानं प्रदापयेत्॥५८॥

 

शय्यादानं प्रशंसन्ति सर्वे देवाः सवासवाः।

तस्माच्छय्या प्रदातव्या मरणे जीवितेऽपि वा॥५९॥

 

सारदारुमयीं रम्यां सुचित्रैश्चित्रितां दृढाम् ।

पट्टसूत्रैर्वितनितां हेमपत्रैरलंकृताम्॥६०॥

 

हंसतूलीप्रतिच्छन्नां शुभशीर्षोपधानिकाम् ।

प्रच्छादनपटीयुक्तां पुष्पगन्धैः सुवासिताम्॥६१॥

 

 

दिव्यबन्धैः सुबद्धां च सुविशालां सुखप्रदाम् ।

शय्यामेवं विधां कृत्वा ह्यास्तृतायां न्यसेद्भुवि॥६२॥

 

छत्रं दीपालयं रौप्यं चामरासनभाजनम् ।

भृङ्गारं करकादर्श पञ्चवर्णवितानकम्॥६३॥

 

शयनस्य भवेत् किञ्चिद्यच्चान्यदुपकारकम् ।

तत्सर्वं परितस्तस्याः स्वे स्वे स्थाने नियोजयेत्॥६४॥

 

तस्यां संस्थापयेद्धमं हरिं लक्ष्मीसमन्वितम् । सर्वाभरणसंयुक्तमायुधाम्बरसंयुतम् ॥६५॥

 

स्त्रीणां च शयने धृत्वा कज्जलालक्तकुङ्कुमम् ।

वस्त्रं भूषादिकं यच्च सर्वमेव प्रदापयेत्॥६६॥

 

ततो विप्रं सपत्नीकं गन्धपुष्पैरलङ्कृतम् ।

कर्णाङ्गुलीयाभरणैः कण्ठसूत्रैश्च काञ्चनैः॥६७॥

 

उष्णीषमत्तरीयं च चोलकं परिधाय च ।

स्थापयेत सखशय्यायां लक्ष्मीनारायणाग्रत: ॥६८॥

 

कुङ्कुमैः पुष्पमालाभिर्हरिं लक्ष्मी समर्चयेत् ।

पूजयेल्लोकपालांश्च ग्रहान् देवीं विनायकम्॥६९॥

 

उत्तराभिमुखो भूत्वा गृहीत्वा कुसुमाञ्जलिम् ।

उच्चारयेदिमं मन्त्रं विप्रस्य पुरतः स्थितः॥७०॥

 

यथा कृष्ण त्वदीयास्ति शय्या क्षीरोदसागरे।

तथा भूयादशून्येयं मम जन्मनि जन्मनि॥७१॥

 

एवं पुष्पाञ्जलिं विप्रे प्रतिमायां हरेः क्षिपेत् ।

ततः सोपस्करं शय्यादानं संकल्पपूर्वकम्॥७२॥

 

दद्याद् व्रतोपदेष्ट्रे च गुरवे ब्रह्मवादिने ।

गृहाण ब्राह्मणैनां त्वं कोऽदादिति कीर्तयन्॥७३॥

 

आन्दोलयेद्विजं लक्ष्मी हरिं च शयने स्थितम् ।

ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणिपत्य विसर्जयेत्॥७४॥

 

सर्वोपस्करणैर्युक्तं प्रदद्यादतिसुन्दरम् ।

शय्यायां सुखसुप्त्यर्थं गृहं च विभवे सति॥ ७५॥

 

जीवमानः स्वहस्तेन यदि शय्यां ददाति यः।

स जीवंश्च वृषोत्सर्ग पर्वणीषु समाचरेत्॥७६॥

 

इयमेकस्य दातव्या बहूनां न कदाचन।

सा विभक्ता च विक्रीता दातारं पातयत्यधः॥७७॥

 

पात्रे प्रदाय शयनं वाञ्छितं फलमाप्नुयात्।

पिता च दाता तनयः परत्रेह च मोदते॥७८॥

 

 

पुरन्दरगृहे दिव्ये सूर्यपुत्रालयेऽपि च ।

उपतिष्ठेन्न सन्देहः शय्यादानप्रभावतः॥७९॥

 

विमानवरमारूढः सेव्यमानोऽप्सरोगणैः।

आभूतसम्प्लवं यावत्तिष्ठत्यातङ्कवर्जितः॥८०॥

 

सर्वतीर्थेषु यत्पुण्यं सर्वपर्वदिनेषु च।

तेभ्यश्चाप्यधिकं पुण्यं शय्यादानोद्भवं भवेत्॥८१॥

 

एवं दत्त्वा सुतः शय्यां पददानं प्रदापयेत् ।

तच्छृणुष्व मयाऽऽख्यातं यथावत् कथयामि ते॥८२॥

 

छत्रोपानहवस्त्राणि मुद्रिका च कमण्डलुः।

आसनं पञ्चपात्राणि पदं सप्तविधं स्मृतम्॥८३॥

 

दण्डेन ताम्रपात्रेण ह्यामान्नै जनैरपि ।

अर्घ्ययज्ञोपवीतैश्च पदं सम्पूर्णतां व्रजेत्॥८४॥

 

त्रयोदशपदानीत्थं यथाशक्त्या विधाय च ।

त्रयोदशेभ्यो विप्रेभ्यः प्रदद्याद् द्वादशेऽहनि॥८५॥

 

अनेन पददानेन धार्मिका यान्ति सद्गतिम् ।

यममार्गं गतानां च पददानं सुखप्रदम्॥८६॥

 

आतपस्तत्र वै रौद्रो दह्यते येन मानवः।

छत्रदानेन सुच्छाया जायते तस्य मूर्द्धनि॥८७॥

 

अतिकण्टकसंकीर्णे यमलोकस्य वर्त्मनि ।

अश्वारूढाश्च ते यान्ति ददन्ते यद्यपानहौ॥८८॥

 

शीतोष्णवातदुःखानि तत्र घोराणि खेचर ।

वस्त्रदानप्रभावेण सुखं निस्तरते पथि॥८९॥

 

यमदूता महारौद्राः करालाः कृष्णपिङ्गलाः।

न पीडयन्ति तं मार्गे मुद्रिकायाः प्रदानतः॥९०॥

 

बहुधर्मसमाकीर्णे निर्वाते तोयवर्जिते ।

कमण्डलुप्रदानेन तृषितः पिबते जलम्॥९१॥

 

मृतोद्देशेन यो दद्याज्जलपात्रं च ताम्रजम् ।

प्रपादानसहस्रस्य यत्फलं सोऽश्नुते ध्रुवम्॥९२॥

 

आसने भोजने चैव दत्ते सम्यग्द्विजातये ।

सुखेन भुङ्क्ते पाथेयं पथि गच्छञ्छनैः शनैः॥९३॥

 

एवं सपिण्डनदीने दत्त्वा दानं विधानतः।

बहून् सम्भोजयेद्विप्रान् य: श्वपाकादिकानपी ॥९४॥

 

ततः सपिण्डनादूर्ध्वमक्संवत्सरादपि ।

प्रतिमासं प्रदातव्यो जलकुम्भः सपिण्डकः॥९५॥

 

 

कृतस्य करणं नास्ति प्रेतकार्यादृते खग ।

प्रेतार्थं तु पुनः कुर्यादक्षय्यतृप्तिहेतवे॥९६॥

 

अतो विशेषं वक्ष्यामि मासिकस्याब्दिकस्य च ।

पाक्षिकस्य विशेषं च विशेषतिथिसंस्थिते॥९७॥

 

पौर्णमास्यां मृतो यस्तु चतुर्थी तस्य ऊनिका ।

चतुर्थ्यां तु मृतो यस्तु नवमी तस्य ऊनिका॥९८॥

 

नवम्यां तु मृतो यस्तु रिक्ता तस्य चतुर्दशी।

इत्येवं पाक्षिकं श्राद्धं कुर्याविंशतिमे दिने॥९९॥

 

एक एव यदा मासः संक्रान्तिद्वयसंयुतः।

मासद्वयगतं श्राद्धं मलमासे हि शस्यते॥१००॥

 

एकस्मिन्मासि मासौ द्वौ यदि स्यातां तयोर्द्वयोः।

तावेव पक्षौ ता एव तिथयस्त्रिंशदेव हि ॥१०१॥

 

तिथ्यर्धे प्रथमे पूर्वो द्वितीयाऽर्धे तदुत्तरः।

मासाविति बुधैश्चिन्त्यौ मलमासस्य मध्यगौ॥१०२॥

 

असंक्रान्ते च कर्तव्यं सपिण्डीकरणं खग ।

तथैव मासिकं श्राद्धं वार्षिकं प्रथमं तथा॥१०३॥

 

संवत्सरस्य मध्ये तु यदि स्यादधिमासिकः।

तदा त्रयोदशे मासि क्रिया प्रेतस्य वार्षिकी॥१०४॥

 

पिण्डवय॑मसंक्रान्ते संक्रान्ते पिण्डसंयुतम् ।

प्रतिसंवत्सरं श्राद्धमेवं मासद्वयेऽपि च॥१०५॥

 

एवं संवत्सरे पूर्णे वार्षिकं श्राद्धमाचरेत् ।

तस्मिन्नपि विशेषेण भोजनीया द्विजातयः॥१०६॥

 

कुर्यात् संवत्सरादूर्ध्वं श्राद्धे पिण्डत्रयं सदा।

एकोद्दिष्टं न कर्तव्यं तेन स्यात्पितृघातकः॥१०७॥

 

तीर्थश्राद्धं गयाश्राद्धं गजच्छायां च पैतृकम् ।

अब्दमध्ये न कुर्वीत ग्रहणे न युगादिषु॥१०८॥

 

यदा पुत्रेण वै कार्यं गयाश्राद्धं खगेश्वर ।

तदा संवत्सरादूर्ध्वं कर्तव्यं पितृभक्तितः॥१०९॥

 

गयाश्राद्धात् प्रमुच्यन्ते पितरो भवसागरात् ।

गदाधरानुग्रहेण ते यान्ति परमां गतिम्॥११०॥

 

तुलसीमञ्जरीभिश्च पूजयेद् विष्णुपादुकाम् ।

तस्यानवालतीर्थेषु पिण्डान् दद्याद्यथाक्रमम्॥१११॥

 

उद्धरेत् सप्त गोत्राणि कुलमेकोत्तरं शतम् ।

शमीपत्रप्रमाणेन पिण्डं दद्याद् गयाशिरे॥११२॥

 

 

गयामुपेत्य यः श्राद्धं करोति कुलनन्दनः।

सफलं तस्य तज्जन्म जायते पितृतुष्टिदम्॥११३॥

 

श्रूयते चापि पितृभिर्गीता गाथा खगेश्वर ।

इक्ष्वाकोर्मनुपुत्रस्य कलापोपवने सुरैः॥११४॥

 

अपि नस्ते भविष्यन्ति कुले सन्मार्गशीलिनः।

गयामुपेत्य ये पिण्डान् दास्यन्त्यस्माकमादरात्॥११५॥

 

एवमामुष्मिकी तार्थ्य यः करोति क्रियां सुतः।

स स्यात् सुखी भवेन्मुक्तः कौशिकस्यात्मजा यथा॥११६॥

 

भरद्वाजात्मजाः सप्त भुक्त्वा जन्मपरम्पराम् ।

कृत्वापि गोवधं तार्क्ष्य मुक्ताः पितृप्रसादतः॥११७॥

 

सप्तव्याधाः दशार्णेषु मृगाः कालञ्जरे गिरौ ।

चक्रवाकाः शरद्वीपे हंसाः सरसि मानसे॥११८॥

 

तेऽपि जाताः कुरुक्षेत्रे ब्राह्मणा वेदपारगाः।

पितृभक्त्या च ते सर्वे गता मुक्तिं द्विजात्मजाः॥११९॥

 

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन पितृभक्तो भवेन्नरः ।

इह लोके परे वापि पितृभक्त्या सुखी भवेत्॥ १२०॥

 

एतत्तार्क्ष्य मयाऽऽख्यातं सर्वमेवौवंदैहिकम् ।

पुत्रवाञ्छाप्रदं पुण्यं पितुर्मुक्तिप्रदायकम्॥ १२१॥

 

निर्धनोऽपि नरः कश्चिद् यः शृणोति कथामिमाम् ।

सोऽपि पापविनिर्मुक्तो दानस्य फलमाप्नुयात्॥१२२॥

 

विधिना कुरुते यस्तु श्राद्धं दानं मयोदितम् ।

शृणुयाद् गारुडं चापि शृणु तस्यापि यत्फलम्॥१२३॥

 

पिता ददाति सत्पुत्रान् गोधनानि पितामहः।

धनदाता भवेत्सोऽपि यस्तस्य प्रपितामहः॥१२४॥

 

दद्याद्विपुलमन्नाद्यं वृद्धस्तु प्रपितामहः।

तृप्ताः श्राद्धेन ते सर्वे दत्त्वा पुत्रस्य वाञ्छितम् ॥ १२५॥

 

गच्छन्ति धर्ममार्गश्च धर्मराजस्य मन्दिरम् ।

तत्र धर्मसभायां ते तिष्ठन्ति परमादरात्॥१२६॥

 

सूत उवाच

 

एवं श्रीविष्णुना प्रोक्तमौलदानसमुद्भवम्।

श्रुत्वा माहात्म्यमतुलं गरुडो हर्षमागतः॥१२७॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे सपिण्डनादिसर्वकर्मनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥१३॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १४: धर्मराजनिरुपण

 

गरुड उवाच

 

यमलोकः कियन्मात्रः कीदृशः केन निर्मितः।

सभा च कीदृशी तस्यां धर्म आस्ते च कैः सह॥१॥

 

ये धर्ममार्गेर्गच्छन्ति धार्मिका धर्ममन्दिरम् ।

तान् धर्मानपि मार्गांश्च ममाख्याहि दयानिधे॥२॥

 

श्रीभगवानुवाच शृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्यामि यदगम्यं नारदादिभिः।

तद्धर्मनगरं दिव्यं महापुण्यैरवाप्यते॥३॥

 

याम्यनैर्ऋतयोर्मध्ये पुरं वैवस्वतस्य यत् ।

सर्वं वज्रमयं दिव्यमभेद्यं तत्सुरासुरैः॥४॥

 

चतुरस्त्रं चतुर्दारमुच्चप्राकारवेष्टितम् ।

योजनानां सहस्रं हि प्रमाणेन तदुच्यते ॥ ५ ॥

 

तस्मिन् पुरेऽस्ति सुभगं चित्रगुप्तस्य मन्दिरम् । पञ्चविंशतिसंख्याकैर्योजनैर्विस्तुतायतम्॥ ६

 

दशोच्छितं महादिव्यं लोहप्राकारवेष्टितम ।

प्रतोलीशतसंचारं पताकाध्वजभषितम॥ ७ ॥

 

विमानगणसंकीर्णं गीतवादित्रनादितम् ।

चित्रितं चित्रकुशलैर्निर्मितं देवशिल्पिभिः॥ ८ ॥

 

उद्यानोपवनै रम्यं नानाविहगकूजितम् ।

गन्धर्वैरप्सरोभिश्च समन्तात् परिवारितम्॥ ९ ॥

 

तत्सभायां चित्रगुप्त: स्वासने परमाद्भुते ।

संस्थितो गणयेदायुर्मानुषाणां यथातथम् ॥ १०॥

 

न मुह्यति कथंचित् स सुकृते दुष्कृतेऽपि वा।

यद्येनोपार्जितं कर्म शुभं वा यदि वाऽशुभम्॥११॥

 

तत्सर्वं भुञ्जते तत्र चित्रगुप्तस्य शासनात् ।

चित्रगुप्तालयात् प्राच्यां ज्वरस्याति महागृहम्॥१२॥

 

दक्षिणस्यां च शूलस्य लूताविस्फोटयोस्तथा ।

पश्चिमे कालपाशः स्यादजीर्णस्यारुचेस्तथा॥१३॥

 

उदीच्यां राजरोगोऽस्ति पाण्डुरोगस्तथैव च।

ऐशान्यां तु शिरोऽर्तिः स्यादाग्नेय्यामस्ति मूर्च्छना॥१४॥

 

अतिसारो नैर्ऋते तु वायव्यां शीतदाहकौ।

एवमादिभिरन्यैश्च व्याधिभि: परिवारित: ॥१५॥

 

 

लिखते चित्रगुप्तस्तु मानुषाणां शुभाशुभम् ।

चित्रगुप्तालयादग्रे योजनानां च विंशतिः॥१६॥

 

पुरमध्ये महादिव्यं धर्मराजस्य मन्दिरम् ।

अस्ति रत्नमयं दिव्यं विद्युज्ज्वालार्कवर्चसम्॥१७॥

 

द्विशतं योजनानां च विस्तारायामतः स्फुटम् ।

पञ्चाशच्च प्रमाणेन योजनानां समुच्छ्रितम्॥१८॥

 

धृतं स्तम्भसहस्त्रैश्च वैदूर्यमणिमण्डितम् ।

काञ्चनालङ्कृतं नानाहर्म्यप्रासादसंकुलम्॥१९॥

 

शारदाभ्रनिभं रुक्मकलशैः सुमनोहरम् ।

चित्रस्फटिकसोपानं वज्रकुट्टिमशोभितम्॥२०॥

 

मुक्ताजालगवाक्षं च पताकाध्वजभूषितम् ।

घण्टानकनिनादाढ्यं हेमतोरणमण्डितम्॥२१॥

 

नानाऽऽश्चर्यमयं स्वर्णकपाटशतसङ्कुलम् ।

नानाद्रुमलतागुल्मैर्निष्कण्टैः सुविराजितम् ॥२२॥

 

एवमादिभिरन्यैश्च भूषणैर्भूषितं सदा ।

आत्मयोगप्रभावैश्च निर्मितं विश्वकर्मणा॥२३॥

 

तस्मिन्नस्ति सभा दिव्या शतयोजनमायता।

अर्कप्रकाशा भ्राजिष्णुः सर्वतः कामरूपिणी॥२४॥

 

नातिशीता न चात्युष्णा मनसोऽत्यन्तहर्षिणी।

न शोको न जरा तस्यां क्षुत्पिपासे न चाप्रियम्॥ २५॥

 

सर्वे कामाः स्थिता यस्यां ये दिव्या ये च मानुषाः।

रसवच्च प्रभूतं च भक्ष्यं भोज्यं च सर्वशः॥२६॥

 

रसवन्ति च तोयानि शीतान्युष्णानि चैव हि ।

पुण्याः शब्दादयस्तस्यां नित्यं कामफलद्रुमाः॥२७॥

 

असम्बाधा च सा तार्क्ष्य रम्या कामागमा सभा ।

दीर्घकालं तपस्तप्त्वा निर्मिता विश्वकर्मणा ॥२८॥

 

तामुग्रतपसो यान्ति सुव्रताः सत्यवादिनः।

शान्ताः संन्यासिनः सिद्धाः पूताः पूतेन कर्मणा ॥२९॥

 

सर्वे भास्वरदेहास्तेऽलङ्कृता विरजाऽम्बराः ।

स्वकृतैः कर्मभिः पुण्यैस्तत्र तिष्ठन्ति भूषिताः॥३०॥

 

तस्यां स धर्मो भगवानासनेऽनुपमे शुभे ।

दशयोजनविस्तीर्णे सर्वरत्नैः सुमण्डिते॥३१॥

 

उपविष्टः सतां श्रेष्ठश्छत्रशोभितमस्तकः।

कण्डलालकतः श्रीमान महामकटमण्डितः॥३२॥

 

 

सर्वालङ्कारसंयुक्तो नीलमेघसमप्रभः।

बालव्यजनहस्ताभिरप्सरोभिश्च वीजितः॥३३॥

 

गन्धर्वाणां समूहाश्च सङ्घशश्चाप्सरोगणाः।

गीतवादित्रनृत्याद्यैः परितः सेवयन्ति तम्॥३४॥

 

मृत्युना पाशहस्तेन कालेन च बलीयसा।

चित्रगुप्तेन चित्रेण कृतान्तेन निषेवितः॥ ३५॥

 

पाशदण्डधरैरुग्रैः निदेशवशवर्तिभिः।

आत्मतुल्यबलैर्नानासुभटैः परिवारितः॥ ३६॥

 

अग्निष्वात्ताश्च पितरः सोमपाश्चोष्मपाश्च ये।

स्वधावन्तो बर्हिषदो मूर्ताऽमूर्ताश्च ये खग॥३७॥

 

अर्यमाद्याः पितृगणा मूर्तिमन्तस्तथापरे ।

सर्वे ते मुनिभिः सार्धं धर्मराजमुपासते॥३८॥

 

अत्रिर्वसिष्ठः पुलहो दक्षः क्रतुरथाङ्गिराः।

जामदग्न्यो भृगुश्चैव पुलस्त्यागस्त्यनारदाः॥३९॥

 

एते चान्ये च बहवः पितृराजसभासदः।

न शक्याः परिसंख्या नामभिः कर्मभिस्तथा ॥४०॥

 

व्याख्याभिर्धर्मशास्त्राणां निर्णेतारो यथातथम ।

सेवन्ते धर्मराजं ते शासनात परमेष्ठिनः॥४१॥

 

राजानः सूर्यवंशीयाः सोमवंश्यास्तथापरे ।

सभायां धर्मराजं ते धर्मज्ञाः पर्युपासते॥४२॥

 

मनुर्दिलीपो मान्धाता सगरश्च भगीरथः।

अम्बरीषोऽनरण्यश्च मुचुकुन्दो निमिः पृथुः॥४३॥

 

ययातिर्नहुषः पूरुर्दुष्यन्तश्च शिविर्नलः।

भरतः शन्तनुः पाण्डुः सहस्रार्जुन एव च ॥४४॥

 

एते राजर्षयः पुण्याः कीर्तिमन्तो बहुश्रुताः।

इष्ट्वाऽश्वमेधैर्बहुभिर्जाता धर्मसभासदः॥४५॥

 

सभायां धर्मराजस्य धर्म एव प्रवर्तते ।

न तत्र पक्षपातोऽस्ति नानृतं न च मत्सरः॥४६॥

 

सभ्याः सर्वे शास्त्रविदः सर्वे धर्मपरायणाः।

तस्यां सभायां सततं वैवस्वतमुपासते॥४७॥

 

ईदृशी सा सभा तार्क्ष्य धर्मराज्ञो महात्मनः।

न तां पश्यन्ति ये पापा दक्षिणेन पथा गताः॥४८॥

 

धर्मराजपुरे गन्तुं चतुर्मार्गा भवन्ति च ।

पापिनां गमने पूर्वं स तु ते परिकीर्तितः॥४९॥

 

 

पूर्वादिभिस्त्रिभिर्मागैर्ये गता धर्ममन्दिरे ।

ते वै सुकृतिनः पुण्यैस्तस्यां गच्छन्ति ताञ्शृणु॥५०॥

 

पूर्वमार्गस्तु तत्रैकः सर्वभोगसमन्वितः।

पारिजाततरुच्छायाच्छादितो रत्नमण्डितः॥५१॥

 

विमानगणसङ्कीर्णो हंसावलिविराजितः।

विद्रुमारामसंकीर्णः पीयूषद्रवसंयुतः ॥५२॥

 

तेन ब्रह्मर्षयो यान्ति पुण्या राजर्षयोऽमला:। अप्सरोगणगन्धर्वविद्याधरमहोरगाः ॥५३॥

 

देवताराधकाश्चान्ये शिवभक्तिपरायणाः।

ग्रीष्मे प्रपादानरता माघे काष्ठप्रदायिनः॥५४॥

 

विश्रामयन्ति वर्षासु विरक्तान् दानमानतः।

दुःखितस्यामृतं ब्रूते ददते ह्याश्रयं तु ये॥५५॥

 

सत्यधर्मरता ये च क्रोधलोभविवर्जिताः।

पितृमातृषु ये भक्ता गुरुशुश्रूषणे रताः॥५६॥

 

भूमिदा गृहदा गोदा विद्यादानप्रदायकाः।

पुराणवक्तृश्रोतारः पारायणपरायणाः॥५७॥

 

एते सुकृतिनश्चान्ये पूर्वद्वारे विशन्ति च ।

यान्ति धर्मसभायां ते सुशीलाः शुद्धबुद्धयः॥५८॥

 

द्वितीयस्तूत्तरो मार्गो महारथशतैर्वृतः।

नरयानसमायुक्तो हरिचन्दनमण्डितः॥५९॥

 

हंससारससंकीर्णश्चक्रवाकोपशोभितः ।

अमृतद्रवसम्पूर्णस्तत्र भाति सरोवरः॥६०॥

 

अनेन वैदिका यान्ति तथाऽभ्यागतपूजकाः।

दुर्गाभान्वोश्च ये भक्तास्तीर्थस्नाताश्च पर्वसु॥६१॥

 

ये मृता धर्मसंग्रामेऽनशनेन मृताश्च ये।

वाराणस्यां गोगृहे च तीर्थतोये मृता विधे॥६२॥

 

ब्राह्मणार्थे स्वामिकार्ये तीर्थक्षेत्रेषु ये मृताः।

ये मृता देवविध्वंसे योगाभ्यासेन ये मृताः॥६३॥

 

सत्पात्रपूजका नित्यं महादानरताश्च ये।

प्रविशन्त्युत्तरे द्वारे यान्ति धर्मसभां च ते॥६४॥

 

तृतीयः पश्चिमो मार्गो रत्नमन्दिरमण्डितः। सुधारससदापूर्णदीर्घिकाभिर्विराजितः ॥६५॥

 

ऐरावतकुलोद्भूतमत्तमातङ्गसंकुलः ।

उच्चैःश्रवसमुत्पन्नहयरत्नसमन्वितः ॥६६॥

 

 

एतेनात्मपरा यान्ति सच्छास्त्रपरिचिन्तकाः।

अनन्यविष्णुभक्ताश्च गायत्रीमन्त्रजापकाः॥६७॥

 

परहिंसापरद्रव्यपरवादपराङ्मुखाः ।

स्वदारनिरताः सन्तः साग्निका वेदपाठकाः॥६८॥

 

ब्रह्मचर्यव्रतधरा वानप्रस्थास्तपस्विनः।

श्रीपादसंन्यासपराः समलोष्टाश्मकाञ्चनाः॥६९॥

 

ज्ञानवैराग्यसम्पन्नाः सर्वभूतहिते रताः।

शिवविष्णुव्रतकराः कर्मब्रह्मसमर्पकाः॥७०॥

 

ऋणैस्त्रिभिर्विनिर्मुक्ताः पञ्चयज्ञरताः सदा ।

पितॄणां श्राद्धदातारः काले संध्यामुपासकाः॥७१॥

 

नीचसङ्गविनिर्मुक्ताः सत्सङ्गतिपरायणाः।

ऐतेऽप्सरोगणैर्युक्ता विमानवरसंस्थिताः॥७२॥

 

सुधापानं प्रकुर्वन्तो यान्ति ते धर्ममन्दिरम् ।

विशन्ति पश्चिमद्वारे यान्ति धर्मसभान्तरे॥७३॥

 

यमस्तानागतान् दृष्ट्वा स्वागतं वदते मुहुः।

समुत्थानं च कुरुते तेषां गच्छति सम्मुखम्॥७४॥

 

तदा चतुर्भुजो भूत्वा शङ्खचक्रगदासिभृत् ।

पुण्यकर्मरतानां च स्नेहान्मित्रवदाचरेत्॥ ७५॥

 

सिंहासनं च ददते नमस्कारं करोति च।

पादार्धं कुरुते पश्चात् पूज्यते चन्दनादिभिः॥७६॥

 

नमस्कुर्वन्तु भोः सभ्या ज्ञानिनं परमादरात् ।

एष मे मण्डलं भित्त्वा ब्रह्मलोकं प्रयास्यति ॥७७॥

 

भो भो बुद्धिमतां श्रेष्ठा नरकक्लेशभीरवः ।

भवद्भिः साधितं पुण्यैर्देवत्वं सुखदायकम्॥७८॥

 

मानुषं दुर्लभं प्राप्य नित्यं यस्तु न साधयेत् ।

स याति नरकं घोरं कोऽन्यस्तस्मादचेतनः॥७९॥

 

अस्थिरेण शरीरेण योऽस्थिरैश्च धनादिभिः।

संचिनोति स्थिरं धर्मं स एको बुद्धिमान् नरः॥८०॥

 

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यो धर्मसंचयः।

गच्छध्वं पुण्यवत्स्थानं सर्वभोगसमन्वितम्॥८१॥

 

इति धर्मवचः श्रुत्वा तं प्रणम्य सभां च ताम् ।

अमरैः पूज्यमानास्ते स्तूयमाना मुनीश्वरैः॥८२॥

 

विमानगणसंकीर्णाः प्रयान्ति परमं पदम् ।

केचिद्धर्मसभायां हि तिष्ठन्ति परमादरात्॥८३॥

 

 

उषित्वा तत्र कल्पान्तं भुक्त्वा भोगानमानुषान् ।

प्राप्नोति पुण्यशेषेण मानुष्यं पुण्यदर्शनम्॥८४॥

 

महाधनी च सर्वज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः ।

पुनः स्वात्मविचारेण ततो याति परां गतिम्॥८५॥

 

एतत् ते कथितं सर्वं त्वया पृष्टं यमालयम् ।

इदं शृण्वन् नरो भक्त्या धर्मराजसभां व्रजेत्॥८६॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे धर्मराजनगरनिरूपणो नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥१४॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १५: सुकृतिजनजन्माचरणनिरुपण

 

गरुड उवाच

 

धर्मात्मा स्वर्गतिं भुक्त्वा जायते विमले कुले ।

अतस्तस्य समुत्पत्तिं जननीजठरे वद॥१॥

 

यथा विचारं कुरुते देहेऽस्मिन् सुकृती जनः।

तथाऽहं श्रोतुमिच्छामि वद मे करुणानिधे॥२॥

 

श्रीभगवानुवाच

 

साधु पृष्टं त्वया तार्क्ष्य परं गोप्यं वदामि ते ।

यस्य विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रजायते॥३॥

 

वल्यामि च शरीरस्य स्वरूपं पारमार्थिकम ।

ब्रह्माण्डगणसम्पन्नं योगिनां धारणास्पदम॥४॥

 

षट्चक्रचिन्तनं यस्मिन् यथा कुर्वन्ति योगिनः।

ब्रह्मरन्ध्रे चिदानन्दरूपध्यानं तथा श्रृणु ॥५॥

 

शुचीनां श्रीमतां गेहे जायते सुकृती यथा।

तथा विधानं नियमं तत्पित्रोः कथयामि ते॥६॥

 

ऋतुकाले तु नारीणां त्यजेद्दिनचतुष्टयम् ।

तावन्नालोकयेद्वक्त्रं पापं वपुषि सम्भवेत्॥७॥

 

स्नात्वा सचैलं सा नारी चतुर्थेऽहनि शुध्यति ।

सप्ताहात् पितृदेवानां भवेद्योग्या व्रतार्चने॥८ ॥

 

सप्ताहमध्ये यो गर्भः स भवेन्मलिनाशयः।

प्रायशः सम्भवन्त्यत्र पत्रास्त्वष्टाहमध्यतः॥९॥

 

युग्मासु पुत्रा जायन्ते स्त्रियोऽयुग्मासु रात्रिषु ।

पूर्वसप्तकमुत्सृज्य तस्माद्युग्मासु संविशेत्॥१०॥

 

षोडशर्तुनिशाः स्त्रीणां सामान्याः समुदाहृताः।

या वै चतुर्दशी रात्रिर्गर्भस्तिष्ठति तत्र वै॥११॥

 

गुणभाग्यनिधिः पुत्रस्तदा जायेत धार्मिकः।

सा निशा प्राकृतैर्जीवैर्न लभ्येत कदाचन ॥१२॥

 

पञ्चमेऽहनि नारीणां कार्यं मधुरभोजनम् ।

कटु क्षारं च तीक्ष्णं च त्याज्यमुष्णं च दूरतः॥१३॥

 

तत्क्षेत्रमौषधीपात्रं बीजं चाप्यमृतायितम् ।

तस्मिन्नुप्त्वा नरः स्वामी सम्यक्फलमवाप्नुयात्॥१४॥

 

ताम्बूलपुष्पश्रीखण्डैः संयुक्तः शुचिवस्त्रभृत् ।

धर्ममादाय मनसि सुतल्पं संविशेत् पुमान्॥१५॥

 

निषेकसमये यादृङ्नरचित्तविकल्पना।

तादृक्स्वभावसम्भूतिजन्तुर्विशति कुक्षिगः॥१६॥

 

चैतन्यं बीजभूतं हि नित्यं शुक्रेऽप्यवस्थितम् ।

कामश्चित्तं च शुक्रं च यदा ह्येकत्वमाप्नुयात्॥१७॥

 

तदा द्रावमवाप्नोति योषिद्गर्भाशये नरः।

शुक्रशोणितसंयोगात्पिण्डोत्पत्तिः प्रजायते॥१८॥

 

परमानन्ददःददः पुत्रो भवेद्गर्भगतः कृती।

भवन्ति तस्य निखिलाः क्रियाः पुंसवनादिकाः॥१९॥

 

जन्म प्राप्नोति पुण्यात्मा ग्रहेषच्चगतेष च ।

तज्जन्मसमये विप्राः प्राप्नवन्ति धनं बह॥२०॥

 

विद्याविनयसम्पन्नो वर्धते पितृवेश्मनि ।

सतां संगेन स भवेत्सर्वागमविशारदः॥२१॥

 

दिव्याङ्गनादिभोक्ता स्यात्तारुण्ये दानवान् धनी ।

पूर्वं कृततपस्तीर्थमहापुण्यफलोदयात्॥२२॥

 

ततश्च यतते नित्यमात्मानात्मविचारणे ।

अध्यारोपाऽपवादाभ्यां कुरुते ब्रह्मचिन्तनम्॥२३॥

 

अस्यासङ्गावबोधाय ब्रह्मणोऽन्वयकारिणः ।

क्षित्याद्यनात्मवर्गस्य गुणांस्ते कथयाम्यहम्॥२४॥

 

क्षितिर्वारि हविर्भोक्ता वायुराकाश एव च ।

स्थूलभूता इमे प्रोक्ताः पिण्डोऽयं पाञ्चभौतिकः ॥२५॥

 

त्वगस्थिनाड्यो रोमाणि मांसं चैव खगेश्वर ।

एते पञ्चगुणा भूमर्मया ते परिकीर्तिताः॥२६॥

 

लाला मूत्रं तथा शुक्रं मज्जा रक्तं च पञ्चमम् ।

अपां पञ्चगुणाः प्रोक्तास्तेजसोऽपि निशामय॥२७॥

 

क्षुधा तृष्णा तथाऽऽलस्यं निद्रा कान्तिस्तथैव च ।

तेजः पञ्चगुणं तार्क्ष्य प्रोक्तं सर्वत्र योगिभिः॥२८॥

 

आकुञ्चनं धावनं च लंघनं च प्रसारणम् ।

चेष्टितं चेति पञ्चैव गुणा वायोः प्रकीर्तिताः॥२९॥

 

घोषश्च्छिद्राणि गाम्भीर्यं श्रवणं सर्वसंश्रयः।

आकाशस्य गुणाः पञ्च ज्ञातव्यास्ते प्रयत्नतः॥३०॥

 

मनो बुद्धिरहंकारश्चित्तं चेति चतुष्टयम् ।

अन्तःकरणमुद्दिष्टं पूर्वकर्माधिवासितम्॥३१॥

 

क्षोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा घ्राणं ज्ञानेन्द्रियाणि च ।

वाक्पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियाणि च ॥३२॥

 

दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्विवह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः ।

ज्ञानकर्मेन्द्रियाणां च देवताः परिकीर्तिताः॥३३॥

 

इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्णाख्या तृतीयका।

गान्धारी गजजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी॥३४॥

 

अलम्बुषा कुहूश्चापि शंखिनी दशमी तथा ।

पिंडमध्ये स्थिता ह्येताः प्रधाना दश नाडिकाः॥३५॥

 

प्राणोऽपानः समानाख्य उदानो व्यान एव च ।

नागः कूर्मश्च कृकलो देवदत्तो धनञ्जयः॥३६॥

 

हृदि प्राणो गुदेऽपानः समानो नाभिमण्डले ।

उदानः कण्ठदेशे स्याद्वयानः सर्वशरीरगः॥३७॥

 

उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म उन्मीलने स्मृतः।

कृकलः क्षुत्करो ज्ञेयो देवदत्तो विजृम्भणे॥ ३८॥

 

न जहाति मृतं वाऽपि सर्वव्यापी धनञ्जयः।

कवलैर्भुक्तमन्नं हि पुष्टिदं सर्वदेहिनाम्॥३९॥

 

नयते व्यानको वायुः सारांशं सर्वनाडिषु ।

आहारो भुक्तमात्रो हि वायुना क्रियते द्विधा॥४०॥

 

संप्रविश्य गुदे सम्यक्पृथगन्नं पृथग्जलम् ।

ऊर्ध्वमग्नेर्जलं कृत्वा कृत्वाऽन्नं च जलोपरि॥४१॥

 

अग्नेश्चाधः स्वयंप्राणः स्थित्वाऽग्निं धमते शनैः।

वायुना मायमानोऽग्निः पृथक्किट्टे पृथग्रसम्॥४२॥

 

व्यानको वायुर्विष्वक्सम्प्रापयेद्रसम् ।

द्वारैदिशभिभिन्न किट्ट देहाबहिः स्त्रवेत्॥४३॥

 

कर्णाऽक्षिनासिका जिह्वा दन्ता नाभिर्नखा गुदम् ।

गुह्यं शिरा वपुर्लोम मलस्थानानि चक्षते॥४४॥

 

एवं सर्वे प्रवर्तन्ते स्वस्वकर्मणि वायवः ।

उपलभ्यात्मनः सत्तां सूर्याल्लोकं यथा जनाः॥४५॥

 

 

इदानीं नरदेहस्य शृणु रूपद्वयं खग।

व्यावहारिकमेकं च द्वितीयं पारमार्थिकम्॥४६॥

 

तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च रोमाणि व्यावहारिके।

सप्तलक्षाणि केशाः स्युर्नखाः प्रोक्तास्तु विंशतिः॥४७॥

 

द्वात्रिंशद्दशनाः प्रोक्ताः सामान्याद्विनतासुत ।

मांसं पलसहस्त्रं तु रक्तं पलशतं स्मृतम्॥४८॥

 

पलानि दश मेदास्तु त्वक्पलानि च सप्ततिः।

पलद्वादशकं मज्जा महारक्तं पलत्रयम्॥४९॥

 

शुक्रं द्विकुडवं ज्ञेयं कुडवं शोणितं स्मृतम् ।

षष्ट्युत्तरं च त्रिशतमस्थनां देहे प्रकीर्तितम्॥५०॥

 

नाड्यः स्थूलाश्च सूक्ष्माश्च कोटिशः परिकीर्तिताः ।

पित्तं पलानि पञ्चाशत्तदर्धं श्लेष्मणस्तथा॥५१॥

 

सततं जायमानं तु विण्मूत्रं चाप्रमाणतः।

एतद्गुणसमायुक्तं शरीरं व्यावहारिकम्॥५२॥

 

भुवनानि च सर्वाणि पर्वतद्वीपसागराः।

आदित्याद्या ग्रहाः सन्ति शरीरे पारमार्थिके॥५३॥

 

पारमार्थिकदेहे हि षट्चक्राणि भवन्ति च ।

ब्रह्माण्डे ये गुणाः प्रोक्तास्तेऽप्यस्मिन्नेव संस्थिताः॥५४॥

 

तानहं ते प्रवक्ष्यामि योगिनां धारणास्पदान् ।

येषां भावनया जन्तुर्भवेद्वैराजरूपभाक् ॥५५॥

 

पादाधस्तात्तलं ज्ञेयं पादोर्ध्वं वितलं तथा ।

जानुनोः सुतलं विद्धि सक्थिदेशे महातलम्॥५६॥

 

तलातलं सक्थिमूले गुह्यदेशे रसातलम् ।

पातालं कटिसंस्थं च सप्तलोकाः प्रकीर्तिताः॥५७॥

 

भूर्लोकं नाभिमध्ये तु भुवर्लोकं तदूर्ध्वके ।

स्वर्लोकं हृदये विद्यात् कण्ठदेशे महस्तथा॥५८॥

 

जनलोकं वक्त्रदेशे तपोलोकं ललाटके।

सत्यलोकं ब्रह्मरन्ध्रे भुवनानि चतुर्दश॥५९॥

 

त्रिकोणे संस्थितो मेरुरधः कोणे च मन्दरः।

दक्षकोणे च कैलासो वामकोणे हिमाचलः॥६०॥

 

निषधश्चोर्ध्वरेखायां दक्षायां गन्धमादनः ।

रमणो वामरेखायां सप्तैते कुलपर्वताः॥६१॥

 

अस्थिस्थाने भवेज्जम्बूः शाको मज्जासु संस्थितः।

कुशद्वीपः स्थितो मांसे क्रौञ्चद्वीपः शिरासु च॥६२॥

 

 

त्वचायां शाल्मलीद्वीपो गोमेदो रोमसञ्चये ।

नखस्थं पुष्करं विद्यात् सागरास्तदनन्तरम्॥६३॥

 

क्षारोदो हि भवेन्मूत्रे क्षीरे क्षीरोदसागरः।

सुरोदधिः श्लेष्मसंस्थो मज्जायां घृतसागरः॥६४॥

 

रसोदधिं रसे विद्याच्छोणिते दधिसागरः।

स्वादूदो लम्बिकास्थाने जानीयाद् विनतासुत॥६५॥

 

नादचक्रे स्थितः सूर्यो बिन्दुचक्रे च चन्द्रमाः।

लोचनस्थः कुजो ज्ञेयो हृदये ज्ञः प्रकीर्तितः॥६६॥

 

विष्णुस्थाने गुरुं विद्याच्छुक्रे शुक्रो व्यवस्थितः।

नाभिस्थाने स्थितो मन्दो मुखे राहुः प्रकीर्तितः॥६७॥

 

वायुस्थाने स्थितः केतुः शरीरे ग्रहमण्डलम् ।

एवं सर्वस्वरूपेण चिन्तयेदात्मनस्तनुम्॥ ६८॥

 

सदा प्रभातसमये बद्धपद्मासनः स्थितः।

षट्चक्रचिन्तनं कुर्याद्यथोक्तमजपाक्रमम्॥६९॥

 

अजपानाम गायत्री मुनीनां मोक्षदायिनी ।

अस्याः संकल्पमात्रेण सर्वपापैः प्रमुच्यते॥७०॥

 

श्रृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्येऽहमजपाक्रममुत्तमम् ।

यं कृत्वा सर्वदा जीवो जीवभावं विमुञ्चति॥७१॥

 

मूलाधारः स्वाधिष्ठानं मणिपूरकमेव च ।

अनाहतं विशुद्धाख्यमाज्ञाषट्चक्रमुच्यते॥७२॥

 

मूलाधारे लिङ्गदेशे नाभ्यां हृदि च कण्ठगे।

भ्रुवोर्मध्ये ब्रह्मरन्ध्रे क्रमाच्चक्राणि चिन्तयेत्॥७३॥

 

आधारंतु चतुर्दलानलसमं वासान्तवर्णाश्रयं स्वाधिष्ठानमपि प्रभाकरसमं बालान्तषट्पत्रकम्।

रक्ताभं मणिपूरकं दशदलं डाद्यं फकारान्तकं पत्रैर्द्वादशभिः स्वनाहतपुरं हैमं कठान्तावृतम्॥७४॥

 

पत्रैः सस्वरषोडशैः शशधरज्योतिर्विशुद्धाम्बुजं हंसेत्यक्षरयुग्मकं द्वयदलं रक्ताभमात्राम्बुजम्।

तस्मादूर्ध्वगतं प्रभासितमिदं पद्मं सहस्रच्छदं सत्यानन्दमयं सदा शिवमयं ज्योतिर्मयं शाश्वतम्॥७५॥

 

गणेशं च विधिं विष्णुं शिवं जीवं गुरुं ततः।

व्यापकं च परं ब्रह्म क्रमाच्चक्रेषु चिन्तयेत्॥७६॥

 

एकविंशत्सहस्राणि षट्शतान्यधिकानि च ।

अहोरात्रेण श्वासस्य गतिः सूक्ष्मा स्मृता बुधैः॥७७॥

 

हंकारेण बहिर्याति सकारेण विशेत्पुनः।

हंसो हंसेति मन्त्रेण जीवो जपति तत्त्वतः॥ ७८॥

 

षट्शतं गणनाथाय षट्सहस्रं तु वेधसे ।

षट्सहस्रं च हरये षट्सहस्रं हराय च॥७९॥

 

जीवात्मने सहस्त्रं च सहस्त्रं गुरवे तथा।

चिदात्मने सहस्त्रं च जपसंख्यां निवेदयेत्॥८०॥

 

एतांश्चक्रगतान् ब्रह्म मयूखान् मुनयोऽमरान् । सत्सम्प्रदायवेत्तारश्चिन्तयन्त्यरुणादयः ॥८१॥

 

शुकादयोऽपि मुनयः शिष्यानुपदिशन्ति च ।

अतः प्रवृत्तिं महतां ध्यात्वा ध्यायेत्सदा बुधः॥८२॥

 

कृत्वा च मानसीं पूजां सर्वचक्रेष्वनन्यधीः ।

ततो गुरूपदेशेन गायत्रीमजपां जपेत्॥८३॥

 

अधोमुखे ततो रन्ध्रे सहस्रदलपङ्कजे ।

हंसगं श्रीगुरुं ध्यायेद्वराभयकराम्बुजम्॥८४॥

 

क्षालितं चिन्तयेद्देहं तत्पादामृतधारया ।

पञ्चोपचारैः सम्पूज्य प्रणमेत्तत्स्तवेन च ॥८५॥

 

ततः कुण्डलिनी ध्यायेदारोहादवरोहतः।

षट्चक्रकृतसञ्चारां सार्धत्रिवलयां स्थिताम्॥८६॥

 

ततो ध्यायेत् सुषुम्णाख्यं धाम रन्ध्राद् बहिर्गतम् ।

तथा तेन गता यान्ति तद्विष्णोः परमं पदम्॥८७॥

 

ततो मच्चिन्तितं रूपं स्वञ्ज्योतिः सनातनम् ।

सदानन्दं सदा ध्यायेन्मुहूर्ते ब्राह्मसंज्ञके ॥८८॥

 

एवं गुरूपदेशेन मनो निश्चलतां नयेत् ।

न तु स्वेन प्रयत्नेन तद्विना पतनं भवेत्॥८९॥

 

अन्तर्यागं विधायैवं बहिर्यागं समाचरेत् ।

स्नानसन्ध्यादिकं कृत्वा कुर्याद्धरिहरार्चनम्॥९०॥

 

देहाभिमानिनामन्तर्मुखीवृत्तिर्न जायते ।

अतस्तेषां तु मद्भक्तिः सुकरा मोक्षदायिनी॥९१॥

 

तपोयोगादयो मोक्षमार्गाः सन्ति तथापि च ।

समीचीनस्तु मद्भक्तिमार्गः संसरतामिह ॥ ९२॥

 

ब्रह्मादिभिश्च सर्वज्ञैरयमेव विनिश्चितः।

त्रिवारं वेदशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः॥९३॥

 

यज्ञादयोऽपि सद्धर्माश्चित्तशोधनकारकाः।

फलरूपा च मद्भक्तिस्तां लब्ध्वा नावसीदति॥९४॥

 

एवमाचरणं तामं करोति सुकृती नरः।

संयोगेन च मद्भक्त्या मोक्षं याति सनातनम्॥९५॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे सुकृतिजनजन्माचरणनिरूपणो नाम पञ्चदशोऽध्यायः॥१५॥

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

अध्याय १६: मोक्षधर्मनिरूपण

 

गरुड उवाच

 

श्रुता मया दयासिन्धो ह्यज्ञानाज्जीवसंसृतिः।

अधुना श्रोतुमिच्छामि मोक्षोपायं सनातनम्॥१॥

 

भगवन् देवदेवेश शरणागतवत्सल ।

असारे घोरसंसारे सर्वदुःखमलीयसे ॥२॥

 

नानाविधशरीरस्था ह्यनन्ता जीवराशयः।

जायन्ते च म्रियन्ते च तेषामन्तो न विद्यते॥३॥

 

सदा दुःखातुरा एव न सुखी विद्यते क्वचित् ।

केनोपायेन मोक्षेश मुच्यन्ते वद मे प्रभो॥४॥

 

श्रीभगवानुवाच

 

श्रृणु तार्क्ष्य प्रवक्ष्यामि यन्मां त्वं परिपृच्छसि ।

यस्य श्रवणमात्रेण संसारान्मुच्यते नरः॥५॥

 

अस्ति देवः परब्रह्मस्वरूपी निष्कलः शिवः।

सर्वज्ञः सर्वकर्ता च सर्वेशो निर्मलोऽद्वयः॥६॥

 

स्वयंज्योतिरनाद्यन्तो निर्विकारः परात्परः।

निर्गुणः सच्चिदानन्दस्तदंशाज्जीवसंज्ञकः॥७॥

 

अनाद्यविद्योपहता यथाग्नौ विस्फुलिङ्गकाः।

देहाद्युपाधिसम्भिन्नास्ते कर्मभिरनादिभिः॥ ८ ॥

 

सुखदुःखप्रदैः पुण्यपापरूपैर्नियन्त्रिताः।

तत्तज्जातियुतं देहमायुर्भोगं च कर्मजम्॥ ९ ॥

 

प्रतिजन्म प्रपद्यन्ते येषामपि परं पुनः।

सुसूक्ष्मलिङ्गशारीरमामोक्षादक्षरं खग॥१०॥

 

स्थावराः कृमयश्चाब्जाः पक्षिणः पशवो नराः।

धार्मिकास्त्रिदशास्तद्वन्मोक्षिणश्च यथाक्रमम्॥११॥

 

चतुर्विधशरीराणि धृत्वा मुक्त्वा सहस्रशः।

सुकृतामानवो भूत्वा ज्ञानी चेन्मोक्षमाप्नुयात्॥१२॥

 

चतुरशीतिलक्षेषु शरीरेषु शरीरिणाम् ।

न मानुषं विनाऽन्यत्र तत्त्वज्ञानं तु लभ्यते॥१३॥

 

 

अत्र जन्मसहस्राणां सहस्ररपि कोटिभिः।

कदाचिल्लभते जन्तुर्मानुष्यं पुण्यसंचयात्॥१४॥

 

सोपानभूतमोक्षस्य मानुष्यं प्राप्य दुर्लभम्।

यस्तारयति नात्मानं तस्मात्पापतरोऽत्र कः॥१५॥

 

नरः प्राप्योत्तमं जन्म लब्ध्वा चेन्द्रियसौष्ठवम् ।

न वेत्यात्महितं यस्तु स भवेद् ब्रह्मघातकः॥१६॥

 

विना देहेन कस्यापि पुरुषार्थो न विद्यते।

तस्माद्देहं धनं रक्षेत् पुण्यकर्माणि साधयेत्॥१७॥

 

रक्षयेत् सर्वदात्मानमात्मा सर्वस्य भाजनम् ।

रक्षणे यत्नमातिष्ठेज्जीवन् भद्राणि पश्यति॥१८॥

 

पुनामः पुनः क्षेत्रं पुनर्वित्तं पुनर्गृहम् ।

पुनः शुभाशुभं कर्म न शरीरं पुनः पुनः॥१९॥

 

शरीररक्षणोपायाः क्रियन्ते सर्वदा बुधैः।

नेच्छन्ति च पुनस्त्यागमपि कुष्ठादिरोगिणः॥२०॥

 

तद्गोपितं स्याद्धर्मार्थं धर्मो ज्ञानार्थमेव च ।

ज्ञानं तु ध्यानयोगार्थमचिरात् प्रविमुच्यते॥२१॥

 

आत्मैव यदि नात्मानमहितेभ्यो निवारयेत् ।

कोऽन्यो हितकरस्तस्मादात्मानं तारयिष्यति॥२२॥

 

इहैव नरकव्याधेश्चिकित्सां न करोति यः।

गत्वा निरौषधं देशं व्याधिस्थः किं करिष्यति॥२३॥

 

व्याघ्रीवास्ते जरा चायुर्याति भिन्नघटाम्बुवत् ।

निम्नन्ति रिपुवद्रोगास्तस्माच्छ्रेयः समभ्यसेत्॥२४॥

 

यावन्नाश्रयते दुःखं यावन्नायान्ति चापदः।

यावन्नेन्द्रियवैकल्यं तावच्छ्रेयः समभ्यसेत्॥२५॥

 

यावत् तिष्ठति देहोऽयं तावत् त्वं समभ्यसेत् ।

संदीप्ते को नु भवने कूपं खनति दुर्मतिः॥२६॥

 

कालो न ज्ञायते नानाकार्यैः संसारसम्भवैः।

सुखं दुःखं जनो हन्त न वेत्ति हितमात्मनः॥ २७॥

 

जातानार्तान् मृतानापद्ग्रस्तान् दृष्ट्वा च दुःखितान् ।

लोको मोहसुरां पीत्वा न बिभेति कदाचन ॥२८॥

 

सम्पदः स्वप्नसंकाशा यौवनं कुसुमोपमम् ।

तडिच्चपलमायुष्यं कस्य स्याज्जानतो धृतिः॥२९॥

 

शतं जीवितमत्यल्पं निद्रालस्यैस्तदर्धकम् ।

बाल्यरोगजरादुःखैरल्पं तदपि निष्फलम्॥३०॥

 

 

प्रारब्धव्ये निरुद्योगो जागर्तव्ये प्रसुप्तकः।

विश्वस्तव्यो भयस्थाने हा नरः को न हन्यते॥३१॥

 

तोयफेनसमे देहे जीवेनाक्रम्य संस्थिते ।

अनित्यप्रियसंवासे कथं तिष्ठति निर्भयः॥ ३२॥

 

अहिते हितसंज्ञः स्यादध्रुवे ध्रुवसंज्ञकः।

अनर्थे चार्थविज्ञानः स्वमर्थं यो न वेत्ति सः॥ ३३॥

 

पश्यन्नपि प्रस्खलति शृण्वन्नपि न बुद्ध्यति ।

पठन्नपि न जानाति देवमायाविमोहितः॥३४॥

 

संनिमज्जज्जगदिदं गम्भीरे कालसागरे ।

मृत्युरोगजराग्राहैर्न कश्चिदपि बुद्धयते॥ ३५॥

 

प्रतिक्षणमयं कालः क्षीयमाणो न लक्ष्यते ।

आमकुम्भ इवाम्भःस्थो विशीर्णो न विभाव्यते॥३६॥

 

युज्यते वेष्टनं वायोराकाशस्य च खण्डनम् ।

ग्रन्थनं च तरङ्गाणामास्था नायुषि युज्यते॥३७॥

 

पृथिवी दह्यते येन मेरुश्चापि विशीर्यते।

शुष्यते सागरजलं शरीरस्य च का कथा॥ ३८॥

 

अपत्यं मे कलत्रं मे धनं मे बान्धवाश्च मे ।

जल्पन्तमिति माजं हन्ति कालवृको बलात्॥३९॥

 

इदं कृतमिदं कार्यमिदमन्यत् कृताकृतम् ।

एवमीहासमायुक्तं कृतान्तः कुरुते वशम्॥४०॥

 

श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्ण चापराह्निकम् ।

न हि मृत्युः प्रतीक्षेत कृतं वाऽप्यथवाऽकृतम्॥४१॥

 

जरादर्शितपन्थानं प्रचण्डव्याधिसैनिकम् ।

मृत्युशत्रुमधिष्ठोऽसि त्रातारं किं न पश्यसि॥४२॥

 

तृष्णासूचीविनिर्भिन्नं सिक्तं विषयसर्पिषा।

रागद्वेषानले पक्वं मृत्युरश्नाति मानवम्॥४३॥

 

बालांश्च यौवनस्थांश्च वृद्धान् गर्भगतानपि।

सर्वानाविशते मृत्युरेवंभूतमिदं जगत्॥४४॥

 

स्वदेहमपि जीवोऽयं मुक्त्वा याति यमालयम् ।

स्त्रीमातृपितृपुत्रादिसम्बधः केन हेतुना॥४५॥

 

दुःखमूलं हि संसारः स यस्यास्ति स दुःखितः ।

तस्य त्यागः कृतो येन स सुखी नापरः क्वचित्॥ ४६॥

 

प्रभवं सर्वदुःखानामालयं सकलापदाम् ।

आश्रयं सर्वपापानां संसारं वर्जयेत् क्षणात्॥४७॥

 

 

लौहदारुमयैः पाशैः पुमान् बद्धो विमुच्यते ।

पुत्रदारमयैः पाशैर्मुच्यते न कदाचन ॥४८॥

 

यावन्तः कुरुते जन्तुः सम्बन्धान् मनसः प्रियान् ।

तावन्तोऽस्य निखन्यन्ते हृदये शोकशङ्कवः॥४९॥

 

वञ्चिताशेषविषयैर्नित्यं लोको विनाशितः।

हा हन्त विषयाहारैर्देहस्थेन्द्रियतस्करैः॥५०॥

 

मांसलुब्धो यथा मत्स्यो लोहशंकुं न पश्यति ।

सुखलुब्धस्तथा देही यमबाधां न पश्यति॥५१॥

 

हिताहितं न जानन्तो नित्यमुन्मार्गगामिनः ।

कुक्षिपूरणनिष्ठा ये ते नरा नारकाः खग॥५२॥

 

निद्रादिमैथुनाहाराः सर्वेषां प्राणिनां समाः।

ज्ञानवान् मानवः प्रोक्तो ज्ञानहीनः पशुः स्मृतः॥५३॥

 

प्रभाते मलमूत्राभ्यां क्षुत्तृड्भ्यां मध्यगे रवौ ।

रात्रौ मदननिद्राभ्यां बाध्यन्ते मूढमानवाः॥५४॥

 

स्वदेहधनदारादिनिरताःसर्वजन्तवः।

जायन्ते च म्रियन्ते च हा हन्ताज्ञानमोहिताः॥५५॥

 

तस्मात् सङ्गः सदा त्याज्यः सर्वस्त्यक्तुं न शक्यते ।

महद्भिः सह कर्तव्यः सन्तः सङ्गस्य भेषजम्॥५६॥

 

सत्सङ्गश्च विवेकश्च निर्मलं नयनद्वयम् ।

यस्य नास्ति नरः सोऽन्धः कथं न स्यादमार्गगः॥५७॥

 

स्वस्ववर्णाश्रमाचारनिरताः सर्वमानवाः।

न जानन्ति परं धर्मं वृथा नश्यन्ति दाम्भिकाः॥५८॥

 

क्रियायासपराः केचिद् व्रतचर्यादिसंयुताः ।

अज्ञानसंवृतात्मानः संचरन्ति प्रतारकाः॥५९॥

 

नाममात्रेण संतुष्टाः कर्मकाण्डरता नराः।

मन्त्रोच्चारणहोमाद्यैर्धामिताः क्रतुविस्तरैः॥६०॥

 

एकभुक्तोपवासाद्यैर्नियमैः कायशोषणैः।

मूढाः परोक्षमिच्छन्ति मम मायाविमोहिताः॥६१॥

 

देहदण्डनमात्रेण का मुक्तिरविवेकिनाम् ।

वल्मीकताडनादेव मृतः कुत्र महोरगः॥६२॥

 

जटाभाराजिनैर्युक्ता दाम्भिका वेषधारिणः ।

भ्रमन्ति ज्ञानिवल्लोके भ्रामयन्ति जनानपि॥६३॥

 

संसारजसुखासक्तं ब्रह्मज्ञोऽस्मीति वादिनम् ।

कर्मब्रह्मोभयभ्रष्टं तं त्यजेदन्त्यजं यथा॥६४॥

 

 

गृहारण्यसमालोके गतव्रीडा दिगम्बराः।

चरन्ति गर्दभाद्याश्च विरक्तास्ते भवन्ति किम्॥६५॥

 

मृद्भस्मोद्धूलनादेव मुक्ताः स्युर्यदि मानवाः।

मृद्भस्मवासी नित्यं श्वा सः किं मुक्तो भविष्यति॥६६॥

 

तृणपर्णोदकाहाराः सततं वनवासिनः।

जम्बुकाऽऽखुमृगाद्याश्च तापसास्ते भवन्ति किम्॥६७॥

 

आजन्ममरणान्तं च गङ्गादितटिनीस्थिताः ।

मण्डूकमत्स्यप्रमुखा योगिनस्ते भवन्ति किम्॥६८॥

 

पारावताः शिलाहाराः कदाचिदपि चातकाः।

न पिबन्ति महीतोयं व्रतिनस्ते भवन्ति किम्॥६९॥

 

तस्मादित्यादिकं कर्म लोकरञ्जनकारकम् ।

मोक्षस्य कारणं साक्षात् तत्त्वज्ञानं खगेश्वर॥७०॥

 

षड्दर्शनमहाकूपे पतिताः पशवः खग।

परमार्थं न जानन्ति पशुपाशनियन्त्रिताः॥७१॥

 

वेदशास्त्रार्णवे घोरे उह्यमाना इतस्ततः।

षडूमिनिग्रहग्रस्तास्तिष्ठन्ति हि कुतार्किकाः॥७२॥

 

वेदागमपुराणज्ञः परमार्थं न वेत्ति यः।

विडम्बकस्य तस्यैव तत्सर्वं काकभाषितम्॥७३॥

 

इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयमिति चिन्तासमाकुलाः।

पठन्त्यहर्निशं शास्त्रं परतत्त्वपराङ्मुखाः॥७४॥

 

वाक्यच्छन्दोनिबन्धेन काव्यालङ्कारशोभिताः।

चिन्तया दुःखिता मूढास्तिष्ठन्ति व्याकुलेन्द्रियाः॥७५॥

 

अन्यथा परमं तत्त्वं जनाः क्लिश्यन्ति चान्यथा।

अन्यथा शास्त्रसद्भावो व्याख्यां कुर्वन्ति चान्यथा॥७६॥

 

कथयन्त्युन्मनीभावं स्वयं नानुभवन्ति च ।

अहङ्काररताः केचिदुपदेशादिवर्जिताः॥७७॥

 

पठन्ति वेदशास्त्राणि बोधयन्ति परस्परम् ।

न जानन्ति परं तत्त्वं दर्वी पाकरसं यथा॥७८॥

 

शिरो वहति पुष्पाणि गन्धं जानाति नासिका ।

पठन्ति वेदशास्त्राणि दुर्लभो भावबोधकः॥७९॥

 

तत्त्वमात्मस्थमज्ञात्वा मूढः शास्त्रेषु मुह्यति ।

गोपः कुक्षिगते छागे कूपे पश्यति दुर्मतिः॥८०॥

 

संसारमोहनाशाय शाब्दबोधो न हि क्षमः ।

न निवर्तेत तिमिरं कदाचिद्दीपवार्तया॥८१॥

 

 

प्रज्ञाहीनस्य पठनं यथान्धस्य च दर्पणम् ।

अतः प्रज्ञावतां शास्त्रं तत्त्वज्ञानस्य लक्षणम्॥८२॥

 

इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयं सर्वं तु श्रोतुमिच्छति ।

दिव्यवर्षसहस्रायुः शास्त्रान्तं नैव गच्छति॥८३॥

 

अनेकानि च शास्त्राणि स्वल्पायुर्विघ्नकोटयः ।

तस्मात् सारं विजानीयात् क्षीरं हंस इवाम्भसि॥८४॥

 

अभ्यस्य वेदशास्त्राणि तत्त्वं ज्ञात्वाथ बुद्धिमान् ।

पलालमिव धान्यार्थी सर्वशास्त्राणि संत्यजेत्॥८५॥

 

यथाऽमृतेन तृप्तस्य नाहारेण प्रयोजनम् ।

तत्त्वज्ञस्य तथा तार्क्ष्य न शास्त्रेण प्रयोजनम्॥८६॥

 

न वेदाध्ययनान्मुक्तिर्न शास्त्रपठनादपि ।

ज्ञानादेव हि कैवल्यं नान्यथा विनतात्मज ॥८७॥

 

नाश्रमः कारणं मुक्तेर्दर्शनानि न कारणम् ।

तथैव सर्वकर्माणि ज्ञानमेव हि कारणम्॥८८॥

 

मुक्तिदा गुरुवागेका विद्याः सर्वा विडम्बिकाः।

काष्ठभारसहस्त्रेषु ह्येकं सञ्जीवनं परम्॥८९॥

 

अद्वैतं हि शिवं प्रोक्तं क्रियायासविवर्जितम् ।

गुरुवक्त्रेण लभ्येत नाधीतागमकोटिभिः॥९०॥

 

आगमोक्तं विवेकोत्थं द्विधा ज्ञानं प्रचक्षते ।

शब्दब्रह्मागममयं परब्रह्मविवेकजम्॥९१॥

 

परब्रह्मा अद्वैतं केचिदिच्छन्ति द्वैतमिच्छन्ति चापरे ।

समं तत्त्वं न जानन्ति द्वैताद्वैतविवर्जितम्॥९२॥

 

द्वे पदे बन्धमोक्षाय ममेति न ममेति च ।

ममेति बध्यते जन्तुर्न ममेति प्रमुच्यते॥९३॥

 

तत्कर्म यन्न बन्धाय सा विद्या या विमुक्तिदा।

आयासायापरं कर्म विद्याऽन्या शिल्पनैपुणम्॥९४॥

 

यावत्कर्माणि क्रियन्ते यावत्संसारवासना ।

यावदिन्द्रियचापल्यं तावत् तत्त्वकथा कुतः॥९५॥

 

यावद्देहाभिमानश्च ममता यावदेव हि।

यावत्प्रयत्नवेगोऽस्ति यावत्संकल्पकल्पना॥९६॥

 

यावन्नो मनसस्थैर्यं न यावच्छास्त्रचिन्तनम् ।

यावन्न गुरुकारुण्यं तावत् तत्त्वकथा कुतः॥९७॥

 

तावत् तपो व्रतं तीर्थं जपहोमार्चनादिकम् ।

वेदशास्त्रागमकथा यावत्तत्त्वं न विन्दति॥९८॥

 

 

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन सर्वावस्थासु सर्वदा।

तत्त्वनिष्ठो भवेत् तार्क्ष्य यदीच्छेन्मोक्षमात्मनः॥९९॥

 

धर्मज्ञानप्रसूनस्य स्वर्गमोक्षफलस्य च।

तापत्रयादिसंतप्तश्छायां मोक्षतरोः श्रयेत्॥१००॥

 

तस्माज्ज्ञानेनात्मतत्त्वं विज्ञेयं श्रीगुरोर्मुखात् ।

सुखेन मुच्यते जन्तु?रसंसारबन्धनात्॥१०१॥

 

तत्त्वज्ञस्यान्तिमं कृत्यं शृणु वक्ष्यामि तेऽधुना ।

येन मोक्षमवाप्नोति ब्रह्मनिर्वाणसंज्ञकम्॥१०२॥

 

अन्तकाले तु पुरुष आगते गतसाध्वसः।

छिन्द्यादसंगशस्त्रेण स्पृहां देहेऽनुये च तम्॥१०३॥

 

गृहात् प्रव्रजितो धीरः पुण्यतीर्थजलाप्लुतः।

शुचौ विविक्त आसीनो विधिवत्कल्पितासने॥१०४॥

 

अभ्यसेन्मनसा शुद्धं त्रिवृद्ब्रह्माक्षरं परम् ।

मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन्॥१०५॥

 

नियच्छेद् विषयेभ्योऽक्षान्मनसा बुद्धिसारथिः।

मनः कर्मभिराक्षिप्तं शुभार्थे धारयेद्धिया॥१०६॥

 

अहं ब्रह्म परं धाम ब्रह्माहं परमं पदम् ।

एवं समीक्ष्य चात्मानमात्मन्याधाय निष्कले॥१०७॥

 

ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् ।

यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्॥१०८॥

 

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः।

द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः परमव्ययं तत्॥१०९॥

 

ज्ञानहदे सत्यजले रागद्वेषमलापहे ।

यः स्नाति मानसे तीर्थेस वैमोक्षमवाप्नुयात्॥११०॥

 

प्रौढं वैराग्यमास्थाय भजते मामनन्यभाक् ।

पूर्णदृष्टिः प्रसन्नात्मा स वै मोक्षमवाप्नुयात्॥१११॥

 

त्यक्त्वा गृहं च यस्तीर्थे निवसेन्मरणोत्सुकः।

म्रियते मुक्तिक्षेत्रेषु स वै मोक्षमवाप्नुयात्॥११२॥

 

अयोध्या मथुरा माया काशी काञ्ची ह्यवन्तिका ।

पुरी द्वारावती ज्ञेयाः सप्तैता मोक्षदायिकाः॥११३॥

 

इति ते कथितं तार्क्ष्य मोक्षधर्म सनातनम् ।

ज्ञानवैराग्यसहितं श्रुत्वा मोक्षमवाप्नुयात्॥११४॥

 

मोक्षं गच्छन्ति तत्त्वज्ञा धार्मिकाः स्वर्गतिं नराः।

पापिनो दुर्गतिं यान्ति संसरन्ति खगादयः॥११५॥

 

 

इत्येवं सर्वशास्त्राणां सारोद्धारो निरूपितः।

मया ते षोडशाध्यायैः किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥११६॥

 

सूत उवाच

 

एवं श्रुत्वा वचो राजन् गरुडो भगवन्मुखात् ।

कृताञ्जलिरुवाचेदं तं प्रणम्य मुहुर्मुहुः॥११७॥

 

भगवन् देवदेवेश श्रावयित्वा वचोऽमृतम् ।

तारितोऽहं त्वया नाथ भवसागरतः प्रभो॥११८॥

 

स्थितोऽस्मि गतसंदेहः कृतार्थोऽस्मि न संशयः ।

इत्युक्त्वा गरुडस्तूष्णी स्थित्वा ध्यानपरोऽभवत्॥११९॥

 

स्मरणादुर्गतिहर्ता पूजनयज्ञेन सद्गतेर्दाता।

यः परया निजभक्त्या ददाति मुक्तिं स मां हरिः पातु॥१२०॥

 

इति गरुडपुराणे सारोद्धारे भगवद्गरुडसंवादे मोक्षधर्मनिरूपणो नाम षोडशोऽध्यायः॥१६॥

 

 

 

गरुडपुराण सारोद्धार

माहात्म्य (फलश्रुति)

 

श्रीभगवानुवाच

 

इत्याख्यातं मया तार्क्ष्य सर्वमेवौवंदैहिकम् ।

दशाहाभ्यन्तरे श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते॥१॥

 

इदं चामुष्मिकं कर्म पितृमुक्तिप्रदायकम् ।

पुत्रवाञ्छितदं चैव परत्रेह च सुखप्रदम्॥२॥

 

इदं कर्म न कुर्वन्ति ये नास्तिकनराधमाः।

तेषां जलमपेयं स्यात् सुरातुल्यं न संशयः॥३॥

 

देवताः पितरश्चैव नैव पश्यन्ति तद्गृहम् ।

भवन्ति तेषां कोपेन पुत्राः पौत्राश्च दुर्गताः॥४॥

 

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैवेतरेऽपि च ।

ते चाण्डालसमा ज्ञेयाः सर्वे प्रेतक्रियां विना॥५॥

 

प्रेतकल्पमिदं पुण्यं शृणोति श्रावयेच्च यः।

उभौ तौ पापनिर्मुक्तौ दुर्गतिं नैव गच्छतः॥ ६ ॥

 

मातापित्रोश्च मरणे सौपर्णं शृणुते तु यः।

पितरौ मुक्तिमापन्नौ सुतः संततिमान् भवेत्॥ ७ ॥

 

न श्रुतं गारुडं येन गयाश्राद्धं च नो कृतम् ।

वृषोत्सर्गः कृतो नैव न च मासिकवार्षिके॥ ८ ॥

 

स कथं कथ्यते पुत्रः कथं मुच्येत् ऋणत्रयात् ।

मातरं पितरं चैव कथं तारयितुं क्षमः॥ ९ ॥

 

तस्मात् सर्वप्रयत्नेन श्रोतव्यं गारुडं किल ।

धर्मार्थकाममोक्षाणां दायकं दुःखनाशनम्॥१०॥

 

पुराणं गारुडं पुण्यं पवित्रं पापनाशनम् ।

शृण्वतां कामनापूरं श्रोतव्यं सर्वदैव हि॥११॥

 

ब्राह्मणो लभते विद्यां क्षत्रियः पृथिवीं लभेत् ।

वैश्योधनिकतामेति शूद्रः शुद्धयति पातकात्॥१२॥

 

श्रुत्वा दानानि देयानि वाचकायाखिलानि च ।

पूर्वोक्तशयनादीनि नान्यथा सफलं भवेत्॥१३॥

 

पुराणं पूजयेत् पूर्वं वाचकं तदनन्तरम् ।

वस्त्रालङ्कारगोदानैर्दक्षिणाभिश्च सादरम्॥१४॥

 

अन्नैश्च हेमदानैश्च भूमिदानैश्च भूरिभिः।

पूजयेद्वाचकं भक्त्या बहुपुण्यफलाप्तये॥१५॥

 

वाचकस्यार्चनेनैव पूजितोऽहं न संशयः।

सन्तुष्टे तुष्टितां यामि वाचके नात्र संशयः॥१६॥

 

 

॥ इति गरुडपुराणश्रवणफलं समाप्तम्॥

समाप्तमिदं गरुडमहापुराणम् ।

 

इति श्रीगरुडमहापुराणं समाप्तम् ।

 

 

 

 

---