भाग १ : तपस्याको भूमिका
सारांश
प्राचीन नेपाली ज्ञान परम्पराका तीन प्रमुख स्तम्भहरू—योग, ध्यान र आयुर्वेदमा
'तपस्या (austerity +
self-discipline)' को केन्द्रीय भूमिकाको विस्तृत विश्लेषण हो। के
आजका हाम्रा आधुनिक जीवनको चुनौतीसँग जुध्न नेपाली ज्ञान
परम्पराका प्राचीन प्रणालीहरूले व्यावहारिक समाधान प्रस्तुत गर्छन् भन्ने कुरा
पुस्तक लेखिएको हो। प्रस्तुत
विश्लेषणले तपस्या (Intense self-discipline) लाई केवल कठोर शारीरिक कष्टका
रूपमा मात्र नहेरी, यसलाई आत्म-नियन्त्रण, अनुशासन र आन्तरिक शुद्धीकरणको एक बहुआयामी
प्रक्रियाको रूपमा बुझ्न सकिने निष्कर्ष निकालेको छ। योगमा यो चित्तको शुद्धीकरणका
लागि, ध्यानमा एकाग्रताका लागि र आयुर्वेदमा शारीरिक तथा मानसिक सन्तुलनका लागि आवश्यक
छ। नेपालको विशेष सन्दर्भमा, यो प्राचीन ज्ञान र आधुनिक विज्ञानको संयोजन गर्दै, विशेषगरी
आयुर्वेदिक औषधि निर्माणमा दक्ष जनशक्तिको उत्पादन र वैज्ञानिक अनुसन्धानको आवश्यकता
पूर्ति गर्ने यसको सवल पक्षको समेत यसले उजागर गर्दछ ।
योग, ध्यान र आयुर्वेदको संक्षिप्त
परिचय
प्राचीन ज्ञान परम्परामा,
योग, ध्यान र आयुर्वेदलाई जीवनको समग्रता र पूर्णताका लागि आवश्यक अभिन्न अंग मानिन्छ।
योग एक प्रणाली हो जसले शारीरिक स्वास्थ्य, मानसिक स्थिरता, र आध्यात्मिक उन्नतिको
मार्ग प्रशस्त गर्छ 1। महर्षि पतञ्जलिले आफ्नो योगसूत्रमा योगलाई 'चित्तको वृत्तिलाई निरोध'
गर्ने अवस्थाको रूपमा परिभाषित गरेका छन् 2। यो केवल शारीरिक आसन वा कसरत मात्र होइन, यो एक
पूर्ण जीवनशैली हो जसले मन र शरीरबीचको गहिरो सम्बन्धलाई दर्शाउँछ 1।
ध्यान भनेको मनलाई एकाग्र
गर्दै भावशून्य अवस्थामा पुग्ने एक मानसिक अभ्यास हो 4। यसलाई एकाग्रतासँग तुलना
गर्नु गलत हुन्छ, किनकि एकाग्रता (धारणा) टर्चको प्रकाशजस्तो हुन्छ जसले एकै ठाउँमा
मात्र फोकस गर्छ, जबकि ध्यान (Dhyana) त्यो बल्बजस्तो हुन्छ जसले चारै दिशामा प्रकाश
फैलाउँछ र मनलाई पूर्ण रूपमा सजग बनाउँछ 4। ध्यान मनको डुलुवापनको अन्त्य हो, जसले मुक्तितर्फ
लैजान्छ 5।
आयुर्वेद, जसको शाब्दिक
अर्थ ‘जीवनको विज्ञान’ हो, एक प्राचीन चिकित्सा प्रणाली हो जसले शरीरलाई स्वस्थ राख्न
वात, पित्त र कफ नामक तीन दोष (त्रि-दोष) को सन्तुलनमा जोड दिन्छ 6। आयुर्वेदले रोगको उपचार
मात्र नभई, स्वस्थ जीवनशैली (आहार र विहार) मार्फत रोगको रोकथामलाई पनि प्राथमिकता
दिन्छ।
तपस्याको अवधारणा र यसको बहुआयामी
महत्त्व
'तपस्या' शब्द 'तप' धातुबाट
आएको हो, जसको अर्थ 'ताप' वा 'प्रकाश' हो। यसले भौतिक अग्निको साथसाथै आन्तरिक ऊर्जालाई
प्रज्वलित गर्नुलाई पनि जनाउँछ 7। समयसँगै यसको स्वरूप विकसित हुँदै कुनै विशेष
उद्देश्य प्राप्तिका लागि आत्मिक र शारीरिक अनुशासनका लागि गरिने देहिक कष्टकर उपासनाका
रूपमा स्थापित भएको छ 7।
तपस्याको सान्दर्भिकता
केवल प्राचीन कालका ऋषिमुनिहरूका लागि मात्र सीमित छैन। आधुनिक जीवनमा पनि आत्म-अनुशासन,
मानसिक धैर्य, र आन्तरिक शक्ति प्राप्तिको लागि यसको महत्त्व उत्तिकै छ। यसलाई एक व्यक्तिले
आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्नका लागि अपनाउनुपर्ने दृढ संकल्पको रूपमा बुझ्न सकिन्छ। उदाहरणका
लागि, स्वामी विवेकानन्दले कन्याकुमारीको चट्टानमा तीन दिनसम्म गरेको तपस्याले उहाँको
व्यक्तिगत आत्मिक परिवर्तनलाई मात्र होइन, बरु सनातन सव्यताको
सपनालाई समेत जन्म दियो 8। यो क्रिया केवल ध्यान थिएन, बरु एउटा गहन आन्तरिक प्रक्रिया थियो
जसले व्यक्तिगत शुद्धीकरणलाई राष्ट्र निर्माणको बृहत् लक्ष्यसँग जोडेको थियो। यसले
तपस्यालाई बाहिरी प्रदर्शनभन्दा आन्तरिक परिवर्तन र शुद्धीकरणको प्रतीकको रूपमा स्थापित
गर्छ।
तपस्याको व्युत्पत्तिगत अर्थ
र विकास
'तपस्या' शब्दको मूल 'तप'
धातु हो, जसको अर्थ 'जलाउनु' वा 'चम्काउनु' हो। यो एक प्रक्रिया हो जसले आन्तरिक ऊर्जालाई
प्रज्वलित गरी मन र शरीरमा रहेका अशुद्धिहरूलाई जलाउँछ 7। यसको परम्परागत अर्थ
विशेष उद्देश्य प्राप्तिका लागि गरिने शारीरिक र आत्मिक अनुशासन हो। देवी पार्वतीले
सुखसुविधाको त्याग गरी, अन्न र जल नखाई वर्षौंसम्म गरेको कठोर तपस्या यसको एक उत्कृष्ट
उदाहरण हो 10। उनको तपस्याको गहिराइ यति धेरै थियो कि यसले भगवान शिवलाई समेत प्रभावित
गरेको थियो 10। यो उदाहरणले तपस्याको कठोरता र त्यसबाट प्राप्त हुने असाधारण शक्तिको
दार्शनिक आधार प्रस्तुत गर्छ।
तपस्याको बहुआयामी स्वरूप: शारीरिक,
वाचिक र मानसिक
तपस्यालाई केवल शारीरिक
कष्टका रूपमा मात्र नबुझी, यसलाई तीन मुख्य भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ:
●
शारीरिक तपस्या: यसमा शरीरलाई अनुशासित
राख्ने अभ्यासहरू समावेश हुन्छन्। उपवास (फास्टिङ) यसको एउटा रूप हो 7। योगमा आसनको स्थिरता
पनि एक प्रकारको शारीरिक तपस्या हो। ध्यानका लागि लामो समयसम्म एउटै आसनमा स्थिर भएर
बस्न मेरुदण्ड सीधा राख्ने र आरामदायक स्थिति कायम गर्ने अभ्यास यस अन्तर्गत पर्छ 11।
●
वाचिक तपस्या: यसले सत्य र हितकर वचन
बोल्ने अनुशासनलाई जनाउँछ।
●
मानसिक तपस्या: यो मनलाई नियन्त्रण गर्ने
र नकारात्मक विचारहरूबाट मुक्त हुने अभ्यास हो। योगसूत्रमा 'वैराग्य'लाई अभ्याससँगै
चित्त नियन्त्रणको साधन भनिएको छ 1। यो मानसिक तपस्याको एउटा महत्त्वपूर्ण पाटो हो।
तपस्याका प्रकार र तिनको उद्देश्य
सनातन दर्शनले तपस्यालाई
तीन गुण (सत्त्व, रजस्, तमस्) को आधारमा वर्गीकरण गर्छ:
● सात्त्विक तपस्या: यो निष्काम कर्मको भावले
गरिने तपस्या हो, जसको उद्देश्य आत्म-शुद्धीकरण हुन्छ। यसलाई सर्वोच्च मार्ग मानिन्छ
7।
●
राजसिक तपस्या: यो यश, मान र शक्तिको
लागि दम्भपूर्वक गरिने तपस्या हो। यसमा आफूलाई कष्ट दिएर अरूलाई कष्ट दिन शक्ति प्राप्त
गर्ने उद्देश्य हुन्छ 7।
●
तामसिक तपस्या: यो अज्ञानता वा अहंकारबाट
गरिने तपस्या हो।
यसको मूलमा, तपस्याको दार्शनिक
आधार बाहिरी क्रियाकलापमा भन्दा त्यसको भित्री नियत (intention) मा निहित छ। देवी पार्वतीको
तपस्या र अग्निहोत्र तपस्या 14 जस्ता उदाहरणले शारीरिक कठोरतालाई देखाउँछन्, तर
तपस्याको वास्तविक सार आन्तरिक शुद्धीकरण हो। सात्त्विक तपस्याले यो सिद्धान्तलाई पूर्णता
दिन्छ, जहाँ कार्यको बाहिरी स्वरूपभन्दा त्यसको उद्देश्य र नियत महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
यो समझले आधुनिक जीवनमा तपस्याको अवधारणालाई नयाँ आयाम दिन्छ, जहाँ यो केवल कष्ट होइन,
बरु मन र इन्द्रियको नियन्त्रण र त्यसबाट प्राप्त हुने आन्तरिक शक्तिको स्रोत हो।
पतञ्जलि योगसूत्रमा तपस्याको
स्थान
योग दर्शनका प्रणेता महर्षि
पतञ्जलिले अष्टाङ्ग योगको आठ अंगमध्ये ‘नियम’ अन्तर्गत तपस्यालाई समावेश गरेका छन्
3। नियमले व्यक्तिगत अनुशासन
र आत्म-शुद्धीकरणलाई जनाउँछ। यसका अतिरिक्त, पतञ्जलि योगसूत्रले ‘तप, स्वाध्याय र ईश्वर
प्रणिधान’ लाई 'क्रियायोग' को रूपमा परिभाषित गरेको छ, जुन समाधि प्राप्तिको लागि एक
महत्त्वपूर्ण मार्ग हो 15। यसले तपस्यालाई योगको अभ्यासमा एक अनिवार्य र केन्द्रीय घटकको रूपमा
स्थापित गर्छ।
तपस्याले चित्तका क्लेशहरूलाई
कसरी कमजोर बनाउँछ?
योगको अन्तिम लक्ष्य 'चित्त
वृत्ति निरोध' अर्थात् मनका उतार-चढावलाई शान्त गर्नु हो 2। यो लक्ष्य प्राप्तिको
मार्गमा राग, द्वेष, अविद्या जस्ता क्लेशहरू (mental afflictions) ले बाधा सिर्जना
गर्छन् 15। क्लेशहरू मनलाई अस्थिर
बनाउने मानसिक विकार हुन्, जसलाई कमजोर नगरेसम्म ध्यान वा समाधि सम्भव हुँदैन 15।
यहीँ तपस्याको भूमिका प्रवेश
गर्छ। तपस्याले यी क्लेशहरूलाई 'तनु' अर्थात् कमजोर बनाउँछ 15। जसरी सुनलाई ताप दिएर
त्यसका अशुद्धिहरू हटाइन्छ, त्यसरी नै तपस्याको अग्निले शरीर र इन्द्रियका विकारहरूलाई
शुद्ध गर्छ 16। तपस्याको अभ्यासबाट इन्द्रियहरूमा सात्त्विक गुणको वृद्धि हुन्छ,
जसले मनलाई बाह्य विषयहरूबाट नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ 16। त्यसैले, योगमा तपस्या
कुनै कठोरताका लागि कठोरता होइन, बरु एक उद्देश्यपूर्ण शुद्धीकरणको प्रक्रिया हो, जसले
मनलाई शान्त र एकाग्र बनाउँछ र समाधि प्राप्तिको लागि मार्ग प्रशस्त गर्छ।
तपस्याको अभ्यासमा धारणा (विशेष बिन्दुमा मात्र
ध्यान केन्द्रित गर्ने) र ध्यान (मेडिटेसन) को अन्तर
ध्यानको अभ्यासलाई सही
रूपमा बुझ्नका लागि 'धारणा' र 'ध्यान' बीचको भिन्नता जान्नु आवश्यक छ। धारणा भनेको
मनलाई एकै ठाउँमा केन्द्रित गर्ने अभ्यास हो, जसलाई टर्चको प्रकाशसँग तुलना गरिएको
छ 4। यसले एक विशेष बिन्दुमा
मात्र ध्यान केन्द्रित गर्छ। यसको विपरीत, ध्यान एकाग्रताको अवस्था पार गरेर मनको पूर्ण
भावशून्य तर सजग अवस्था हो। यसलाई बल्बको प्रकाशजस्तो भनिएको छ, जसले चारै दिशामा प्रकाश
फैलाउँछ 4। स्वामी विवेकानन्दको
ध्यानको उदाहरणले पनि यो प्रमाणित गर्छ, जहाँ उहाँको ध्यान केवल व्यक्तिगत एकाग्रता
थिएन, बरु उहाँमा विकसित चेतनाको विस्तार भएको थियो 8।
ध्यानका लागि आवश्यक अनुशासन:
तपस्या
ध्यानको गहिरो अवस्थामा
प्रवेश गर्नका लागि तपस्या अनिवार्य हुन्छ। यसका केही प्रमुख पक्षहरू यस प्रकार छन्:
●
आसनको दृढता: ध्यानका लागि लामो समयसम्म
एउटै आसनमा स्थिर भएर बस्नुपर्छ। यो एक प्रकारको शारीरिक तपस्या हो। मेरुदण्ड सीधा
राख्ने र सहज पद्मासन वा सुखासनमा बस्ने अभ्यास यसमा पर्छ 11। लामो समयसम्म स्थिर बस्न
सक्ने क्षमताले मनलाई पनि स्थिर र एकाग्र बनाउँछ।
●
प्राणको नियन्त्रण: श्वास-प्रश्वासमा ध्यान
केन्द्रित गरेर प्राणशक्तिलाई नियन्त्रण गर्नु पनि एक महत्त्वपूर्ण तपस्या हो। लामो
र गहिरो श्वास लिँदा र छोड्दा मनमा शान्ति आउँछ र विचारहरूको नियन्त्रण सम्भव हुन्छ
11। प्राणायामको नियमित अभ्यासले
मानसिक अस्थिरतालाई हटाउँछ र मनलाई एकाग्र बनाउन सहयोग गर्छ 11।
आधुनिक वैज्ञानिक अनुसन्धानमा
ध्यान र तपस्याको सम्बन्ध
पश्चिमी जगतका वैज्ञानिकहरूले
पनि ध्यानका प्रभावहरूमाथि अनुसन्धान गरेका छन्। अमेरिकी मनोवैज्ञानिक विलियम जेम्स
र अस्ट्रेलियाका डा. आइन्जली मेयर्सलाई पुराना ध्यान वैज्ञानिक मानिन्छ 5। यसैगरी, हार्भार्ड विश्वविद्यालयका
प्राध्यापक डा. हबर्ट बेन्सन र मासाचुसेट्स इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजिका प्राध्यापक
डा. जान कोबाटजिनको अनुसन्धानले ध्यानले मस्तिष्कको 'अमिगडाला' भागलाई शान्त गर्ने
र मानसिक त्रास तथा संवेगहरूलाई कम गर्ने कुरा पत्ता लगाएको छ 5।
यो वैज्ञानिक खोजले प्राचीन
ज्ञान र आधुनिक विज्ञानबीचको गहिरो सम्बन्धलाई देखाउँछ। ध्यान (लक्ष्य) प्राप्तिका
लागि तपस्या (साधन) अपरिहार्य हुन्छ। मनलाई एकाग्र गर्न र भावशून्य अवस्थामा पुग्नका
लागि शारीरिक र मानसिक अनुशासन (तपस्या) अनिवार्य हुन्छ। श्वास-प्रश्वासमा ध्यान केन्द्रित
गर्ने अभ्यासले मस्तिष्कको अमिगडालालाई प्रभावित गर्छ 5। यसले मानसिक स्थिरता
प्राप्त गर्नका लागि श्वास-प्रश्वासको नियन्त्रण (प्राण तपस्या) को वैज्ञानिक आधार
प्रमाणित गर्छ। यसरी, प्राचीन आध्यात्मिक अभ्यासहरू र आधुनिक वैज्ञानिक खोजहरूले एकअर्कालाई
पुष्टि गर्दै तपस्या र ध्यानलाई आधुनिक सन्दर्भमा अझ बढी विश्वसनीय र सान्दर्भिक बनाउँछ।
आयुर्वेद र त्रि-दोष सिद्धान्तमा
तपस्याको प्रयोग
आयुर्वेद, जसलाई जीवनको
विज्ञान भनिन्छ, शरीरका वात, पित्त र कफ नामक तीन दोषको सन्तुलनमा आधारित छ 6। जब यी दोषहरू असन्तुलित
हुन्छन्, तब रोग लाग्छ 6। आयुर्वेदले रोगको निवारणका लागि तपस्यालाई विभिन्न रूपमा प्रयोग गर्छ।
तपस्यालाई 'आहार' र 'विहार'
(जीवनशैली) को रूपमा बुझाइ
आयुर्वेदमा तपस्या भनेको
केवल कठिन शारीरिक अभ्यास मात्र होइन, बरु शरीरलाई स्वस्थ राख्न गरिने नियमित आहार
र जीवनशैलीको अनुशासन पनि हो। यसलाई दुई भागमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:
●आहार सम्बन्धी तपस्या: प्रत्येक व्यक्तिको प्रकृति
वा दोषअनुसार उचित आहारको चयनमा गरिने अनुशासन। उदाहरणका लागि, पित्त दोष सन्तुलित
गर्न पुदिनाको रस र गाईको घिउको सेवनलाई महत्त्वपूर्ण मानिन्छ 17। यस्तै, कब्जियत वा अन्य
समस्यामा हप्तामा एक पटक वमन कुंजर क्रिया (उल्टी गर्ने) जस्ता अभ्यासहरूले शरीरलाई
शुद्ध राख्छन् 18।
●
विहार सम्बन्धी तपस्या: यसमा जीवनशैलीमा गरिने
अनुशासनहरू समावेश हुन्छन्, जस्तै नियमित योग र प्राणायाम 17। प्राणायाममा भ्रामरी,
उज्जै, शीतली, शीतकारी र चंद्रभेदी जस्ता अभ्यासहरू गर्मीको मौसममा पित्तलाई शान्त
पार्न अति उपयोगी मानिन्छन् 17।
प्राणायाम
योगको एक महत्त्वपूर्ण अंग हो, जसमा श्वासप्रश्वासलाई
नियन्त्रण गरिन्छ। यसका अभ्यासहरूले शरीर र मन दुवैलाई सन्तुलित राख्न मद्दत
गर्छन् । गर्मीको मौसममा शरीरको तापक्रम बढ्ने र पित्त (शरीरको तापसम्बन्धी ऊर्जा)
असन्तुलित हुने सम्भावना हुन्छ। पित्तलाई शान्त पार्न (अर्थात्, शरीरको गर्मी कम गर्न) केही विशेष प्रकारका प्राणायाम अभ्यासहरू अति
उपयोगी मानिन्छन्।
· भ्रामरी प्राणायाम: यसलाई मौरीको गुञ्जन
(humming bee) जस्तै आवाज निकालेर गरिने हुनाले यो नाम दिइएको हो । यो अभ्यासले मनलाई
शान्त पार्छ र स्नायु प्रणालीलाई आराम दिन्छ, जसले गर्दा
शरीरको तापक्रम नियन्त्रणमा रहन्छ।
· उज्जै प्राणायाम: यसलाई विजयी श्वास (victorious breath) पनि भनिन्छ । यसमा घाँटीबाट हल्का आवाज निकालेर श्वास लिइन्छ र छाडिन्छ ।
यो अभ्यासले शरीरको भित्री भागमा रहेका अंगहरूलाई उत्तेजित गरे पनि, यसले मनलाई शान्त पार्छ र शरीरमा अतिरिक्त ताप जम्मा हुन दिँदैन।
· शीतली प्राणायाम: यसलाई शीतलता दिने
श्वास (cooling breath) पनि भनिन्छ । यसमा जिब्रोलाई नली आकारमा बेरेर मुखबाट श्वास तानिन्छ र
नाकबाट छाडिन्छ । यस अभ्यासले सीधै शरीरलाई चिसोपन प्रदान गर्दछ, जसले गर्मीको समयमा उत्पन्न हुने बेचैनी र तनावलाई कम गर्छ।
· शीतकारी प्राणायाम: यो पनि शीतलता दिने
एक प्रकारको अभ्यास हो । यसमा जिब्रोलाई दाँतको बीचमा राखेर 'सि-सि'
आवाजका साथ श्वास तानिन्छ र नाकबाट छाडिन्छ । यसले पनि शीतली
प्राणायामजस्तै शरीरको ताप कम गर्न र पित्तलाई शान्त पार्न मद्दत गर्छ ।
· चन्द्रभेदी प्राणायाम: यसमा केवल बायाँ
नाकको प्वालबाट मात्र श्वास लिइन्छ र दाहिने नाकको प्वालबाट श्वास छाडिन्छ।बायाँ
नाकको प्वाललाई चन्द्रनाडी (चिसो ऊर्जाको प्रवाह) सँग जोडेर हेरिन्छ । यो अभ्यासले
शरीरलाई चिसोपन दिने र मनलाई शान्त बनाउने काम गर्छ ।
यी सबै प्राणायामहरू
विशेष गरी गर्मीको समयमा पित्तजन्य समस्याहरू (जस्तै: अपच, अम्लीयता,
जलन, रिस आदि) लाई कम गर्न र शरीरलाई सन्तुलित
राख्नका लागि निकै प्रभावकारी मानिन्छन्।
शारीरिक र मानसिक शुद्धीकरणमा
तपस्याको भूमिका
आयुर्वेदका अनुसार, हाम्रो
शरीरमा तीनवटा प्रमुख ऊर्जा वा शक्तिहरू हुन्छन् जसलाई 'दोष'
भनिन्छ:
वात (Vata): गति र
परिवर्तनसँग सम्बन्धित (जस्तै: श्वासप्रश्वास, रक्तसञ्चार)।
पित्त (Pitta): पाचन र
चयापचयसँग सम्बन्धित (जस्तै: शरीरको ताप, भोक)।
कफ (Kapha): संरचना र
स्थिरतासँग सम्बन्धित (जस्तै: शरीरको तौल, जोर्नीहरूको
चिकनाहट)।
जब यी तीन दोषहरू सन्तुलित
अवस्थामा हुन्छन्, तब मानिस स्वस्थ हुन्छ। तर, जब
तिनीहरू असन्तुलित हुन्छन् (कुनै एक बढ्ने वा घट्ने), तब रोग
लाग्छ।
आयुर्वेदमा तपस्याले
शरीरलाई शुद्धीकरण गर्ने र दोषहरूलाई सन्तुलनमा ल्याउने काम गर्छ। यो आध्यात्मिक
मात्र नभएर शारीरिक अनुशासन पनि हो, जसमा निम्न कुराहरू पर्छन्:
- सन्तुलित आहार: सही समयमा र सही मात्रामा खाना खानु, जसले पाचन क्रियालाई
सुधार्छ र पित्त तथा कफलाई नियन्त्रण गर्छ।
- उपवास (Fasting): नियमित अन्तरालमा
उपवास बस्नु, जसले शरीरभित्र जमेका विषादीहरू (Toxins)
लाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ र वात, पित्त
र कफलाई सन्तुलित राख्छ।
- योग र शारीरिक व्यायाम: नियमित योग तथा व्यायामले शरीरलाई
सक्रिय बनाई वात दोषलाई सन्तुलनमा राख्छ र कफलाई कम गर्छ।
- ध्यान: तनाव कम गर्न मद्दत गर्छ, जसले पित्त दोषको
असन्तुलनलाई रोक्छ।
योगको अभ्यासमा तपस्या (Tapas) भनेको
शरीर र मनलाई अनुशासित राख्ने एक प्रकारको साधना हो। यसमा इच्छाशक्तिलाई बलियो
बनाएर कठिनाइहरूको सामना गरिन्छ, जस्तै:
- नियमित रूपमा योग र ध्यानको अभ्यास
गर्नु ।
- शरीरलाई स्वच्छ राख्न उपवास बस्नु ।
- आफ्नो जीवनशैलीलाई सरल र संयमित
बनाउनु ।
- गलत विचार वा भावनालाई नियन्त्रण
गर्नु ।
यस्तो तपस्याले हाम्रो
भित्री कमजोरीहरू वा दुःखहरू, जसलाई योग दर्शनमा क्लेश (Kleshas) भनिन्छ, तिनलाई कमजोर बनाउँछ । क्लेश पाँच प्रकारका
हुन्छन्:
- अविद्या
(अज्ञानता):
सत्यलाई नबुझ्नु ।
- अस्मिता
(अहंकार):
म हुँ भन्ने भ्रम ।
- राग (आसक्ति): कुनै कुरा वा व्यक्तिप्रति अत्यधिक
मोह ।
- द्वेष (घृणा): कुनै कुरा वा व्यक्तिप्रति वैरभाव ।
- अभिनिवेश
(मृत्युको डर):
जीवनप्रति अत्यधिक लगाव र मर्नु पर्ला भन्ने भय ।
यी क्लेशले गर्दा नै हामीले
जीवनमा दुःख र कष्ट भोग्नुपर्छ ।
जब हामी तपस्या गर्छौं, तब हाम्रो
मन र चेतना शुद्ध हुन्छ । यसले गर्दा अविद्या (अज्ञानता) को पर्दा हटेर जान्छ ।
फलस्वरूप, अहंकार, मोह, घृणा र मृत्युको डरजस्ता क्लेशहरू स्वतः कमजोर हुँदै जान्छन् र अन्ततः
समाप्त हुन्छन् । यसरी, तपस्याले आन्तरिक शुद्धता प्रदान गरी
आध्यात्मिक मार्गमा अगाडि बढ्न मद्दत गर्छ ।
योगमा तपस्या (Tapas) भनेको
मुख्यतया आध्यात्मिक अनुशासन हो जसले मन र चेतनालाई शुद्ध पार्छ। यसको उद्देश्य
क्लेश (दुःखका कारणहरू) लाई कमजोर बनाउनु हो। अर्कोतर्फ, आयुर्वेदमा
पनि तपस्याको अर्थ केही भिन्न छ। यहाँ तपस्यालाई शरीरलाई शुद्ध र स्वस्थ राख्ने
अभ्यासको रूपमा लिइन्छ। योगमा तपस्याले मन र
चेतनालाई शुद्ध पार्ने काम गर्छ, जबकि आयुर्वेदमा तपस्याले शरीरको 'दोष'हरूलाई सन्तुलित गरी शारीरिक स्वास्थ्य कायम
राख्न मद्दत गर्छ। दुवैले अन्ततः एउटै लक्ष्य, अर्थात् पूर्ण
स्वास्थ्य र कल्याण प्राप्त गर्न मद्दत गर्छन्।
योगमा तपस्याले क्लेशलाई
कमजोर बनाउँछ 16, जबकि आयुर्वेदमा यसले 'दोष'लाई सन्तुलित गर्छ 17। यो दुई प्रणालीबीचको
एक महत्त्वपूर्ण समानता हो। दुवै प्रणालीमा तपस्याको लक्ष्य आन्तरिक शुद्धीकरण हो,
तर योगको सन्दर्भमा यो मानसिक-आध्यात्मिक शुद्धीकरण हो, जबकि आयुर्वेदमा यो शारीरिक-मनोवैज्ञानिक
हो। आयुर्वेदमा आहार र विहार सम्बन्धी तपस्याले शरीरका दोषहरूलाई सन्तुलित गरेर रोगको
निवारण गर्छ। यसरी, यी दुई प्रणालीहरू अलग-अलग नभएर एकअर्काका पूरक छन्। योगको आसन
र प्राणायामले शारीरिक शुद्धीकरणमा सहयोग पुर्याउँछ, जबकि आयुर्वेदको आहार र विहारले
त्यसलाई थप बलियो बनाउँछ।
तालिका १: योग, ध्यान र आयुर्वेदमा
तपस्याको स्वरूप र प्रभाव
|
प्रणाली |
तपस्याको स्वरूप |
उद्देश्य |
प्रभाव |
|
योग |
नियम, आसन, प्राणायाम |
क्लेश र इन्द्रियको शुद्धीकरण |
समाधि प्राप्तिको मार्ग |
|
ध्यान |
आसनको स्थिरता, प्राणको
नियन्त्रण |
मनको एकाग्रता र भावशून्यता |
मानसिक शान्ति र जागरूकता |
|
आयुर्वेद |
आहारको अनुशासन, विहार
र क्रियाहरू (वमन) |
त्रि-दोष (वात, पित्त,
कफ) सन्तुलन |
रोगको निवारण र स्वास्थ्य
लाभ |
आधुनिक सन्दर्भ र नेपालको विशेष अवस्था
योग, ध्यान र आयुर्वेदको विश्वव्यापीकरण
पूर्वीय ज्ञान, विशेषगरी
ध्यान र योग, पश्चिमी जगतमा लोकप्रिय हुँदै गएको छ। पश्चिमी वैज्ञानिकहरूले यी प्राचीन
अभ्यासहरूलाई मानसिक समस्याहरूको समाधानको रूपमा अध्ययन गरेका छन् 5। तर, हाम्रो आफ्नै ज्ञानलाई
वैज्ञानिक ढंगले प्रस्तुत गर्न नसक्दा त्यो ज्ञान पश्चिमाहरूको अध्ययनको आधारमा बुझ्नुपर्ने
अवस्था आएको छ 5। यसले ज्ञानको सांस्कृतिक विनियोजन (cultural appropriation) को समस्यालाई
पनि उजागर गर्छ। यद्यपि, विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) ले भारतमा परम्परागत औषधिको ग्लोबल
सेन्टर स्थापना गरेको छ 19। यसले आयुर्वेदजस्ता परम्परागत प्रणालीहरूको विश्वव्यापी महत्त्व बढ्दै
गएको देखाउँछ।
नेपालमा आयुर्वेदिक चिकित्सा
र फार्मेसीको वर्तमान अवस्था
नेपाल जैविक विविधतामा
धनी देश हो, जहाँ करिब ९ हजार प्रजातिका फूल फुल्ने वनस्पतिहरू पाइन्छन्, जसमध्ये धेरैमा
औषधीय गुणहरू छन् 19। यो प्राकृतिक सम्पदा परम्परागत उपचार प्रणाली र स्थानीय जीविकोपार्जनमा
महत्त्वपूर्ण स्रोत हो 19।
तर, नेपालमा आयुर्वेदिक
औषधिको गहिरो ज्ञानसहित उत्पादन, विक्री, वितरण र भण्डारणका लागि निपुण जनशक्ति उत्पादन
हुन सकेका छैनन् 20। नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्का अनुसार, हाल नेपालमा आयुर्वेदमा
स्नातक तह (बी. फार्मेसी आयुर्वेद) का दर्ता भएका जनशक्ति केवल ५ जना छन् 21। रोचक कुरा, नेपालमा दर्ता
भएका ११ जना बी. फार्मेसी आयुर्वेद स्नातकहरूले भारतबाट अध्ययन गरेका छन्, किनकि नेपालमा
यस्तो कार्यक्रम छैन 19। यो गम्भीर जनशक्तिको अभावले हाम्रो वनस्पति सम्पदाको पूर्ण क्षमतालाई
उपयोग गर्न सकेको छैन।
नेपालमा आयुर्वेदिक औषधि
कम्पनीहरूले विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ) को मापदण्डको पालना गर्न नसकेको आरोपमा
प्रतिबन्धित भारतीय कम्पनीहरूलाई पनि समावेश गरिएको छ 22। यसले दक्ष जनशक्ति र
वैज्ञानिक पूर्वाधारको कमीको कारण गुणस्तर नियन्त्रणमा रहेको गम्भीर समस्यालाई उजागर
गर्छ।
तालिका २: नेपालमा आयुर्वेदिक
जनशक्तिको अवस्था (नेपाल आयुर्वेद चिकित्सा परिषद्का अनुसार)
|
पेशागत तह |
दर्ता भएका जनशक्ति संख्या |
|
बी. फार्मेसी (आयुर्वेद) |
५ |
|
प्रमाणपत्र स्तर |
१५२६ |
|
T.S.L.C. |
२३६५ |
स्रोत: नेपाल आयुर्वेद
चिकित्सा परिषद् 21
नेपालको प्रचुर वनस्पति
सम्पदा र आयुर्वेदको विश्वव्यापी माग भए पनि, दक्ष जनशक्तिको अभाव र गुणस्तर नियन्त्रणको
कमीले यसको सम्भाव्यतालाई रोकेको छ। यस समस्याको समाधानका लागि नेपालमै 'बी. फार्मेसी
आयुर्वेद' कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु अत्यावश्यक छ 19। यसले परम्परागत ज्ञानको
संरक्षण मात्र नभई, यसलाई वैज्ञानिक रूपमा विकसित गरी नेपालको आर्थिक विकासमा पनि योगदान
पुर्याउनेछ।
निष्कर्ष र सिफारिसहरू
योग, ध्यान र आयुर्वेद,
सबै प्रणालीमा तपस्या एक केन्द्रीय अनुशासनको रूपमा रहेको छ। योगमा यो मनलाई शुद्ध
गर्न (क्लेश कम गर्न), ध्यानमा एकाग्रताका लागि र आयुर्वेदमा शरीरको सन्तुलन कायम राख्न
प्रयोग हुन्छ। तपस्यालाई केवल भौतिक कष्टका रूपमा नभई, आत्म-नियन्त्रण, धैर्य र शुद्धीकरणको
निरन्तर प्रक्रियाको रूपमा बुझ्नुपर्छ।
यो प्रतिवेदनको विश्लेषणले
परम्परागत ज्ञानलाई आधुनिक सन्दर्भमा एकीकृत गर्ने आवश्यकतामाथि प्रकाश पारेको छ। नेपालले
आफ्नो प्रचुर वनस्पतिजन्य सम्पदाको लाभ उठाउनका लागि नीतिगत तथा शैक्षिक स्तरमा निम्न
कदमहरू चाल्न सिफारिस गरिन्छ:
● नेपालका विश्वविद्यालयहरूमा 'बी. फार्मेसी आयुर्वेद' कार्यक्रमहरू तत्काल
सुरु गर्ने, जसले दक्ष र निपुण जनशक्तिको उत्पादन गर्न सहयोग पुर्याउनेछ 19।
● आयुर्वेदिक औषधिहरूको उत्पादन, भण्डारण र वितरणमा वैज्ञानिक मापदण्डहरूको
विकास गर्ने, जसले गुणस्तर र विश्वसनीयता सुनिश्चित गर्नेछ 22।
● वनस्पतिजन्य औषधीहरूको संरक्षण, व्यावसायिक खेती र अनुसन्धानमा जोड
दिने, जसले नेपाललाई विश्व बजारमा आयुर्वेदिक उत्पादनहरूको प्रमुख स्रोतको रूपमा स्थापित
गर्न मद्दत गर्नेछ 19।
References cited
1.
व्यस्त जीवनमा योगको महत्त्व | Nagarik
News, accessed August 31, 2025, https://nagariknews.nagariknetwork.com/arts/1479995-1750480890.html?click_from=category
2.
पातंजल योगसूत्र - इकाई - 1 योग सूत्र का परिचय,
योग की परिभाषा - प्रस्तावना, accessed August 31, 2025, https://uou.ac.in/sites/default/files/slm/MY-201.pdf
3.
पातंजल योग सूत्र योग दर्शन, accessed
August 31, 2025, https://archive.org/download/in.ernet.dli.2015.545810/2015.545810.Patanjal-Yog_text.pdf
4.
ध्यान के हो ? किन गर्ने ? – Online
Khabar, accessed August 31, 2025, https://www.onlinekhabar.com/2018/06/687514
5.
ध्यानको तागत - hamrakura.com, accessed
August 31, 2025, https://hamrakura.com/news-details/176008/2024-08-24
6.
ढीलापन दूर करने की दवा आयुर्वेदिक,
accessed August 31, 2025, https://www.shrichyawanayurved.com/blogs/mens-health/%E0%A4%A2%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8-%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B0-%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87-%E0%A4%95%E0%A5%80-%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%BE-%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%95
7.
तप, तपस्या र यसको वास्तविक अर्थ - युग खबर,
accessed August 31, 2025, https://yugkhabar.com/14851/2020/
8.
Swami Vivekananda ने जहां की थी 132 साल पहले
तपस्या उसी Kanyakumari पहुंचे PM Modi, accessed August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=99H9EuqeDY4
9.
131 साल पहले कन्याकुमारी के इसी रॉक पर जब
एक और नरेंद्र ने की थी ..., accessed August 31, 2025, https://www.aajtak.in/india/news/story/131-years-ago-when-another-narendra-did-penance-on-the-same-rock-of-kanyakumari-swami-vivekananda-tamil-nadu-pm-narendra-modi-ntc-1954994-2024-05-31
10.
हरितालिका तीज: नारी शक्ति, त्याग र समर्पणको
अनुपम पर्व - hajurkopost, accessed August 31, 2025, https://hajurkopost.com/haritalika-teej/
11.
Meditation Benefits: क्या है ध्यान का आध्यात्मिक
महत्व, जानिए इसका सही तरीका - Jagran, accessed August 31, 2025, https://www.jagran.com/spiritual/religion-meditation-benefits-how-to-meditate-spiritual-importance-of-meditation-23502295.html
12.
ध्यान (मेडिटेशन) करने का तरीका, फायदे, नुकसान
और नियम - Meditation kaise kare, fayde, nuksan, niyam in Hindi - myUpchar,
accessed August 31, 2025, https://www.myupchar.com/yoga/meditation-in-hindi
13.
दिमाग खोल कर रख देगा ये ध्यान का अभ्यास
/ Try it 10 Minutes / Deep Meditation - YouTube, accessed August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=zwS2boPGZNo
14.
क्या है अग्नि तपस्या - मिलिए अग्नि तपस्वी
से । Kumbh mela 2021 - YouTube, accessed August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=ecPuFFlSUDQ
15.
Patanjali Yoga Sutras | Sadhana Pada |
Shloka-2 - YouTube, accessed August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=zIRUbP5P7FQ
16.
2.43 - Patanjali Yog Sutra, accessed
August 31, 2025, https://patanjaliyogasutra.in/sadhana-pada-2-43/
17.
पित्त दोष को Balance नहीं किया तो ये शरीर
को अंदर से जला देगा / How to Balance Pitta Dosha Naturally - YouTube, accessed
August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=FgLnadKyVYU
18.
वात, पित्त, कफ (Vata, Pitta and Kapha) के
त्रिदोष से कैसे पाएं छुटकारा || Swami Ramdev, accessed August 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=TWBWA3prqrU
19.
नेपालमा तत्काल आवश्यक छ 'बी.फार्मेसी आयुर्वेद'
कार्यक्रम – Online ..., accessed August 31, 2025, https://www.onlinekhabar.com/2025/08/1753686/b-pharmacy-ayurveda-program-is-urgently-needed-in-nepal
20.
नेपालमा तत्काल आवश्यक छ 'बी.फार्मेसी आयुर्वेद'
कार्यक्रम - Nepal Guru, accessed August 31, 2025, https://nepalgurunpn.com/NewHome/newsdetail/13293
21.
Nepal Ayurvedic Medical Council (NAMC) -
Public Health Update, accessed August 31, 2025, https://publichealthupdate.com/nepal-ayurvedic-medical-council-namc/
22.
Nepal Bans Drug Import: नेपाल ने दिव्य फार्मेसी
समेत 16 भारतीय कंपनियों से दवा आयात पर लगाई रोक, ये है लिस्ट - Jagran, accessed
August 31, 2025, https://www.jagran.com/world/other-nepal-bans-drug-import-from-16-indian-companies-including-divya-pharmacy-here-is-the-list-23264958.html