भाग ४: उपवास
आजकलको आधुनिक जीवनशैली, जस्तै प्याकेटका खानेकुराहरू धेरै खानु, शारीरिक रूपमा कम सक्रिय हुनु, र निरन्तर तनावमा
रहनु, ले गर्दा हाम्रो शरीरमा विभिन्न समस्याहरू देखिन
थालेका छन्। यसले मेटाबोलिक रोगहरू (जस्तै मधुमेह), मानसिक
असन्तुलन, निद्रामा समस्या, र शरीर
सुन्निने जस्ता अवस्थाहरू बढाएको छ। यी समस्याहरूको समाधानका लागि मानिसहरूले
उपवास (fasting), योग, र प्राकृतिक
चिकित्सा (naturopathy) जस्ता परम्परागत पूर्वीय ज्ञान र
आधुनिक विज्ञान दुवैको आधारमा प्रमाणित उपायहरू अपनाउन थालेका छन्। हालैका
अध्ययनहरूले के देखाएको छ भने, उपवासमा आधारित खानपान
परिवर्तनले शरीरमा 'मेटाबोलिक स्विच' (अर्थात्,
ऊर्जाका लागि ग्लुकोजको सट्टा बोसो प्रयोग गर्ने प्रक्रिया) लाई
सुधार गर्न सक्छ, जसले गर्दा इन्सुलिन संवेदनशीलता बढ्छ,
तौल नियन्त्रणमा आउँछ, र शरीरको सूजन पनि कम
हुन्छ। यद्यपि, यी उपायहरूको प्रभाव व्यक्ति अनुसार फरक पर्न
सक्छ, त्यसैले कुनै पनि यस्तो अभ्यास सुरु गर्नुअघि आफ्नो
स्वास्थ्य अवस्थालाई ध्यानमा राखेर र चिकित्सकको सल्लाह लिएर मात्रै अगाडि
बढ्नुपर्छ।
अध्याय १ — उपवास (Fasting): अवधारणा, फाइदा र विधिहरू
'उपवास' शब्द दुईवटा संस्कृत
शब्दहरू मिलेर बनेको छ: 'उप' (नजिक) र 'वास' (बस्नु)। यसको
आध्यात्मिक अर्थ भनेको प्रकृतिक नियामको सिद्दान्त अर्थात् इश्वर मैत्री वा धर्म
मैत्री जीवन पद्दति अपनाउनु हो। आफ्ना आत्मिक मूल्यहरूसँग नजिक रहनु हो। हाम्रो
समाजमा व्रत वा 'फास्ट' पनि उपवासको रूपमा
पनि लिने गरिन्छ।
आयुर्वेदमा उपवासलाई 'लंघन' भनिन्छ, जसको अर्थ हो औषधिबिना गरिने उपचार। 'लंघन' एउटा प्राकृतिक र आधारभूत उपचार पद्धति हो। यसले हाम्रो शरीरलाई खानाबाट विश्राम दिएर, पाचन प्रणालीलाई सफा गरेर र भोक जगाएर रोगहरूलाई ठीक पार्न मद्दत गर्छ।
आजकल, धार्मिक व्रतबाहेक
पनि उपवासका धेरै वैज्ञानिक तरिकाहरू छन्:
- टाइम-रिस्ट्रिक्टेड
इटिङ (TRE): यसमा दिनको केही घण्टा मात्र खाने र बाँकी समय केही
नखाई बस्ने गरिन्छ। जस्तै, '१६:८' विधि। यसमा १६ घण्टा उपवास बस्ने र ८ घण्टाभित्र
खाना खाने गरिन्छ।
- ५:२ विधि: यसमा हप्ताको पाँच दिन सामान्य खाने र दुई दिन कम
क्यालोरी (calorie)
भएको खाना खाने गरिन्छ।
- अल्टरनेट-डे
फास्टिङ (ADF): यसमा एक दिन खाने र अर्को दिन उपवास बस्ने गरिन्छ।
यी आधुनिक उपवासका तरिकाहरूले मानिसको तौल घटाउन र मुटु
तथा मेटाबोलिक स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक हुन सक्छन्। तर, यो सबैलाई एउटै तरिकाले लागू नहुन पनि सक्छ र यसको दीर्घकालीन असरबारे थप
अनुसन्धान हुन बाँकी छ।
मानिलिनुहोस्, तपाईँले आफ्नो
पाचन प्रणालीलाई केही आराम दिन चाहनुहुन्छ। यसका लागि तपाईँले १६:८
विधि अपनाउन सक्नुहुन्छ।
- बिहान १०
बजेदेखि साँझ ६ बजेसम्म: यो ८
घण्टाको समयमा तपाईँले आफ्नो बिहानको खाना, दिउँसोको खाजा र बेलुकाको खाना खान सक्नुहुन्छ।
- साँझ ६ बजेदेखि
भोलिपल्ट बिहान १० बजेसम्म: यो १६
घण्टाको समयमा तपाईँले पानी बाहेक केही पनि खानुहुँदैन।
यसरी उपवास बस्दा तपाईँको पाचन प्रणालीले आराम पाउँछ र
शरीरको भित्री सफाइ हुन्छ। तर, यदि तपाईँलाई मधुमेह
जस्तो रोग छ भने डाक्टरको सल्लाह लिएर मात्र यो विधि अपनाउनुपर्छ।
उपवास बस्दा हाम्रो शरीरमा एउटा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन
हुन्छ। सुरुमा शरीरले ऊर्जाका लागि ग्लुकोज (चिनी) प्रयोग गर्छ, तर उपवासपछि शरीरमा
ग्लुकोज सकिँदै गएपछि बोसोलाई गलाएर कीटोन नामक ऊर्जा स्रोत प्रयोग गर्न थाल्छ।
यसलाई 'मेटाबोलिक स्विच (Metabolic Switching)’ भनिन्छ।
यस प्रक्रियाले गर्दा हाम्रो शरीरको इन्सुलिन
संवेदनशीलता बढ्छ (जसले गर्दा मधुमेह नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ), बोसो चाँडै पग्लन
थाल्छ र शरीरमा हुने सूजन (दुखाइ वा सुन्निने) पनि कम हुन सक्छ। 'अटोफ्याजी' शब्द ग्रीक भाषाका दुई शब्द 'अटो' (अर्थात् 'आफै') र 'फ्याजी' (अर्थात् 'खाने') मिलेर बनेको हो। यसको
सीधा अर्थ 'आफैले आफैलाई खाने' भन्ने हुन्छ। उपवास बसेको बेला हाम्रो शरीरमा नयाँ ऊर्जाको स्रोत कम हुन्छ। त्यसबेला
शरीरले पुराना, बिग्रिएका वा काम
नलाग्ने कोशिकाहरू (सेल्स) र तिनका भागहरूलाई खोजेर नष्ट गर्न थाल्छ। यो प्रक्रिया
यस्तो हुन्छ कि शरीरले ती खराब कोशिकाहरूलाई पचाएर त्यसबाट प्राप्त हुने सामग्री
(प्रोटिन, आदि) लाई नयाँ र
स्वस्थ कोशिकाहरू बनाउन प्रयोग गर्छ।
कल्पना गर्नुहोस्, तपाईँको घरको कोठामा पुराना र टुटेफुटेका सामानहरू
(जस्तै, भाँचिएको टेबल, कुर्सी) थुप्रिएका
छन्। यदि तपाईँले ती सामानहरूलाई फालेर त्यसको काठ, धातु आदिलाई नयाँ र राम्रो फर्निचर बनाउन प्रयोग
गर्नुभयो भने, तपाईँको कोठा पनि सफा
हुन्छ र नयाँ सामान पनि तयार हुन्छ।
शरीरमा पनि ठ्याक्कै यही प्रक्रिया हुन्छ। उपवास बस्दा, शरीरले पुराना र
कमजोर कोशिकाहरूलाई हटाएर नयाँ र बलियो कोशिकाहरू बनाउँछ, जसले गर्दा शरीर भित्रबाटै स्वस्थ र मजबुत हुन्छ। यो
हाम्रो शरीरको एक प्राकृतिक र महत्त्वपूर्ण प्रक्रिया हो। यसलाई शरीरको 'स्व-सफाई अभियान' वा 'रिसाइक्लिङ प्लान्ट' पनि भन्न सकिन्छ। उपवासको
महत्त्वपूर्ण कुरा 'अटोफ्याजी' हो। यो उपवास बस्दा शरीरले पुराना र कमजोर कोशिकाहरूलाई हटाएर नयाँ र
स्वस्थ प्रभावकारी कोशिकाहरू निर्माण गर्ने एक प्रकारको 'स्व-सफाई' प्रक्रिया हो।
केही अनुसन्धानहरूले उपवासले दिमागलाई स्वस्थ राख्न र पार्किन्सन वा अल्जाइमर जस्ता रोगहरूको जोखिम कम गर्न
मद्दत गर्न सक्ने देखाएको छ। उपवासले आन्द्राको स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक असर
पार्न सक्छ। पाचन प्रणालीको भित्री भागमा सुन्निने, घाउ बनाउँने इन्फ्लेमेटरी बावल डिजिज (IBD) र इरिटेबल बावल
सिन्ड्रोम (IBS) जस्ता रोगहरूको पेट
दुख्ने, ग्यास भरिने, पेट फुल्ने, र पखाला वा कब्जियत
हुने जस्ता लक्षणहरू कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ। केही अध्ययनहरूले केमोथेरापीको
क्रममा छोटो अवधिको उपवास गर्दा 'केमो-टक्सिसिटी' (केमोथेरापीको दुष्प्रभाव) घटाउन मद्दत गर्न सक्ने संकेत दिएको छ। मधुमेह, कुपोषण, वा कमजोर बिरामीहरूले
डाक्टरको निगरानीबिना यस्तो प्रयास गर्नु एकदमै जोखिमपूर्ण हुन्छ।
लामो समयको उपवासपछि एकैचोटि धेरै खाना खाँदा शरीरमा
इलेक्ट्रोलाइट (विशेषगरी फस्फेट, पोटासियम र म्याग्नेसियम) को मात्रा अचानक घट्ने र यसले मुटु, स्नायु र मांसपेशीमा
गम्भीर समस्या ल्याउने अवस्थालाई 'रिफिडिङ सिन्ड्रोम' भनिन्छ। वैज्ञानिक तर्क र धार्मिक अनुभव
अनुरुप उपवासपछि खाना खाँदा 'रिफिडिङ सिन्ड्रोम' को जोखिम नरहोस् भनी एकदमै सावधानी अपनाउनु पर्ने हुन्छ। जुन कुपोषित वा
बिरामी व्यक्तिका लागि खतरनाक हुन सक्छ। त्यसैले उपवासपछि
खाना खाँदा सुरुमा हल्का तरल पदार्थ, फलफूलको रस वा सुप खाने, र बिस्तारै-बिस्तारै सामान्य सन्तुलित खानामा फर्किनु पर्छ। यसमा प्रोटिन, फाइबर र
इलेक्ट्रोलाइट (नुन, पोटासियम) को सन्तुलन मिलाउनु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
उपवास सबैका लागि उपयुक्त नहुन सक्छ। तल उल्लेखित अवस्था
भएका व्यक्तिहरूले डाक्टरको सल्लाहबिना उपवास गर्नु हुँदैन:
- गर्भवती वा
स्तनपान गराइरहेका महिलाहरू: यस्तो
अवस्थामा आमा र बच्चा दुवैलाई पर्याप्त पोषणको आवश्यकता पर्छ।
- किशोरहरू: बढ्दै गरेको उमेरमा शरीरको सही विकासका लागि नियमित
र सन्तुलित आहार जरुरी हुन्छ।
- औषधि सेवन
गरिरहेका मधुमेह रोगीहरू: यस्ता
व्यक्तिहरूले उपवास बस्दा रगतमा चिनीको मात्रा एकदमै घट्न सक्छ
(हाइपोग्लाइसेमिया)।
- खानपान–सम्बन्धी
समस्या भएका व्यक्तिहरू: जसलाई
खानेकुराको बानीसँग सम्बन्धित रोगहरू (जस्तै, एनोरेक्सिया) छन्, उनीहरूले उपवास
गर्नु खतरनाक हुन सक्छ।
- गम्भीर रोगहरू
भएका व्यक्तिहरू: जस्तै, क्यान्सरको उन्नत अवस्था, मृगौला वा कलेजो फेल भएका बिरामीहरूले पनि डाक्टरको
निगरानीमा मात्रै उपवास गर्नु उचित हुन्छ।
यी अवस्थाहरूमा, उपवासले
शरीरलाई फाइदाको सट्टा हानि पुर्याउन सक्छ। त्यसैले, आफ्नो स्वास्थ्य अवस्थालाई ध्यानमा राखेर मात्र कुनै पनि अभ्यास गर्नु
बुद्धिमानी हुन्छ।
अध्याय २ — योग: एक एकीकृत जीवन–दर्शन
'योग' शब्द संस्कृतको 'युज्' धातुबाट आएको हो, जसको अर्थ हो 'जोडिनु' वा 'एकीकृत हुनु'।
भगवद्गीतामा योगलाई 'समत्व' (समान भाव) को शिक्षासँग जोडिएको छ। यसको मतलब, जीवनमा आउने सुख-दुःख, सफलता-असफलता, गर्मी-चिसो जस्ता हरेक परिस्थितिमा आफूलाई समान र सन्तुलित राख्दै आफ्नो
कर्तव्य पूरा गर्नु नै योग हो। यसले हाम्रो शरीर, मन र आत्मालाई एकै ठाउँमा जोड्ने काम गर्छ।
महर्षि पतञ्जलिको योगसूत्रअनुसार, योगका आठवटा अंगहरू
छन्, जसलाई 'अष्टाङ्ग योग' भनिन्छ। यम: सामाजिक
अनुशासन (जस्तै: अहिंसा, सत्य बोल्नु)। नियम: व्यक्तिगत अनुशासन (जस्तै: सरसफाइ, सन्तोष) । आसन: शारीरिक मुद्रा वा व्यायाम। प्राणायाम: श्वास-प्रश्वास नियन्त्रण। प्रत्याहार:
इन्द्रियहरूलाई भित्री चेतनातर्फ मोड्नु। धारणा: एकाग्रता। ध्यान: गहिरो चिन्तन। समाधि:
आत्मासँगको मिलन
यसको अभ्यास गर्दा, सुरुमा यम र नियम जस्ता आचार-अनुशासनबाट सुरु गरेर, बिस्तारै आसन, श्वास-प्रश्वासको
व्यायाम (प्राणायाम) र ध्यानसम्म पुग्नु राम्रो मानिन्छ।आजका अनुसन्धानहरूले पनि
योग, ध्यान र प्राणायामका
धेरै फाइदाहरू प्रमाणित गरेका छन्। जस्तै: उच्च रक्तचाप नियन्त्रण गर्न मद्दत
गर्छ। तनाव कम गर्छ। मुटु र मेटाबोलिक (पाचन) रोगहरूको जोखिम घटाउँछ। समग्रमा
जीवनको गुणस्तर सुधार्न सहयोग गर्छ।
योगलाई डाक्टरले दिएको औषधि वा उपचारको विकल्पको रूपमा
लिनु हुँदैन। बरु, यो एक पूरक (सहायक) उपाय हो जसले गर्दा मूल उपचार अझ प्रभावकारी हुन्छ।
उदाहरणका लागि, यदि तपाईँलाई उच्च
रक्तचाप छ भने, औषधि खान छोडेर योग
मात्रै गर्नु हुँदैन। बरु, औषधि खाँदै योग अभ्यास गर्दा तपाईँको स्वास्थ्यमा छिटो र राम्रो सुधार
आउँछ।
अध्याय ३ — आयुर्वेद र प्राकृतिक चिकित्सा
आयुर्वेदको मुख्य सिद्धान्त के हो भने, हाम्रो शरीर र मन
पाँचवटा तत्वहरू (आकाश, वायु, अग्नि, जल, पृथ्वी) र तीनवटा
दोषहरू (वात, पित्त, कफ) को सन्तुलनमा
रहँदा मात्र स्वस्थ हुन्छ। आयुर्वेदले मानिसलाई रोगबाट बचाउन र स्वस्थ राख्नका
लागि खाना, निद्रा, दैनिक जीवनशैली र
मौसम अनुसारका दिनचर्या कसरी अपनाउने भन्ने बारेमा व्यावहारिक नियमहरू सिकाउँछ।
यसले हाम्रो पूरै जीवनशैलीलाई व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्छ।
प्राकृतिक चिकित्सा भनेको जीवनशैलीमा सुधार गरेर, औषधि प्रयोग नगरी गरिने उपचार हो। यसका मुख्य आधारहरू यस्ता छन्:
- आराम: शरीरलाई पर्याप्त आराम दिनु।
- स्वच्छ हावा र
पानी:
सफा हावामा बस्ने र शुद्ध पानी पिउने।
- सन्तुलित आहार: स्वस्थ र पौष्टिक खानेकुरा खाने।
- सुरक्षित
सूर्यको प्रकाश: बिहानको
घाममा बस्ने।
- जल चिकित्सा (Hydrotherapy): पानीको प्रयोग गरेर गरिने उपचार (जस्तै: तातो/चिसो
पानीले नुहाउने)।
- माटो र स्पर्श
चिकित्सा: माटो र मसाज
(मालिस) को प्रयोग।
- नियमित व्यायाम
र योग:
शरीरलाई चलायमान राख्ने।
उदाहरणका लागि घुँडाको दुखाइ (OA),
मांसपेशीको दुखाइ (फाइब्रोमायल्जिया) जस्ता समस्या भएका
केही व्यक्तिलाई पानीमा गरिने व्यायामले फाइदा पुर्याउन सक्छ। तर, यो विधि सबैका लागि एउटै हुँदैन। हरेक व्यक्तिको अवस्था हेरेर मात्र उपचार
योजना बनाउनु उचित हुन्छ।
मानिसको जीवन यथार्थ मा
सूर्यको प्रकाशको किरण बाट वनेको छ । त्यसैले सूर्यको प्रकाशको मानिसमा
अत्यत ठुलो महत्व हुने गर्दछ । जसले सर्केडियन–रीदम को समेत संचालन गर्दछ। बिहानको
घामको तेज प्रकाशले हाम्रो शरीरको जैविक घडीलाई (जसले सुत्ने र उठ्ने समयलाई
नियन्त्रण गर्छ) सन्तुलित गर्न मद्दत गर्छ। यसले हाम्रो मनलाई शान्त र खुसी राख्न
सहयोग गर्छ। घामबाट हाम्रो शरीरले भिटामिन डी पाउँछ। जुन हड्डीको स्वास्थ्यका लागि
एकदमै महत्त्वपूर्ण छ। आयुर्वेद र प्राकृतिक चिकित्सामा यो पक्षको भरपुर लाभ लिने
कोशिस गरिन्छ। धेरै बेरसम्म चर्को घाममा बस्दा छालालाई हानि पुग्न सक्छ (UV किरणको जोखिम)।
त्यसैले, डाक्टरको सल्लाह लिएर
मात्र सुरक्षित तरिकाले घाममा बस्नुपर्छ र आवश्यक परेमा भिटामिन डीको मात्रा जाँच
गराउनुपर्छ।
अध्याय ४ — तनाव: शारीरिक–मनोवैज्ञानिक
प्रभाव र संयोजन
कोर्टिसोल 'तनाव हर्मोन' हो । मिर्गौलामाथि रहेको एड्रिनल ग्रन्थिबाट यसको उत्पादन हुन्छ। जब हामी
तनावमा हुन्छौं, कोर्टिसोलले शरीरमा
ऊर्जाको मात्रा बढाउन रगतमा चिनीको मात्रालाई बढाउँछ। खतराको अवस्थामा सही निर्णय
लिन यसले हाम्रो ध्यान र एकाग्रता निर्मण गरि दिन्छ । छोटो अवधिको लागि कोर्टिसोल फाइदाजनक भए पनि, यदि यो हर्मोन शरीरमा
लामो समयसम्म उच्च मात्रामा रहिरह्यो भने यसले तौल बढ्ने, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता (immunity) कमजोर हुने, निद्रामा समस्या आउने र उच्च रक्तचाप जस्ता समस्या निम्त्याउन सक्छ।
क्याटेकोलामिनमा मुख्यगरी एड्रेनलाइन (adrenaline) र
नोराड्रेनलाइन (noradrenaline) पर्छन्। यो पनि एड्रिनल ग्रन्थिबाट नै निस्कन्छ। यी हर्मोनले शरीरलाई 'लड्ने वा भाग्ने' (fight-or-flight) अवस्थाका लागि तयार पार्छन्। यसले मुटुको धड्कन र रक्तचापलाई तीव्र रूपमा
बढाउँछ, मांसपेशीहरूमा
रक्तसञ्चार बढाउँछ र शरीरलाई तत्काल ऊर्जा प्रदान गर्छ। यसले गर्दा हामी खतराबाट
बच्न सक्छौं। क्याटेकोलामिनको मात्रा लामो समयसम्म उच्च रहँदा यसले मुटुमा
नकारात्मक असर पार्न सक्छ, रक्तचाप बढ्न सक्छ र चिन्ता (anxiety) जस्ता मानसिक समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
संक्षेपमा भन्नुपर्दा, कोर्टिसोल र क्याटेकोलामिन दुवै छोटो अवधिको तनावका लागि
शरीरको सुरक्षा गर्ने संयन्त्र हुन्। तर, आधुनिक जीवनशैलीमा हुने दीर्घकालीन तनावले यी हर्मोनहरूलाई सधैँ उच्च
मात्रामा राख्छ, जसले गर्दा हाम्रो
स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्छ।
लामो समयसम्मको तनावले हाम्रो शरीरमा कोर्टिसोल र
क्याटेकोलामिन जस्ता हर्मोनहरूलाई बढाउँछ। यी हर्मोनहरू बढेपछि हाम्रो शरीरमा
नराम्रो असर देखिन थाल्छ। यसले रक्तचाप र मुटुको धड्कनलाई बढाउँछ, शरीरमा सूजन
(सुन्निने वा दुखाइ) को समस्या ल्याउँछ र हाम्रो व्यवहारमा पनि नकारात्मक असर
पार्छ। जस्तै: निद्रा राम्रोसँग नलाग्ने, खानपानमा गडबडी हुने र धुम्रपान वा मदिराको सेवन गर्ने बानी बढ्न सक्छ।
यसको परिणामस्वरूप, मुटुसम्बन्धी रोगको जोखिम बढ्छ, पेटका समस्याहरू देखिन्छन्, कपाल झर्ने, र महिलाहरूमा महिनावारी अनियमित हुने जस्ता समस्याहरू देखिन सक्छन्।
जीवनशैलीमा हुने दीर्घकालीन तनाव व्यवस्थापन गर्नका लागि
विभिन्न प्रभावकारी तरिकाहरू छन्:
- योग, ध्यान र श्वास–प्रश्वासको अभ्यास: यी अभ्यासहरूले मनलाई शान्त पार्छन् र तनाव कम गर्न
मद्दत गर्छन्।
- नियमित शारीरिक
गतिविधि:
हिँड्ने, दौडने वा अन्य व्यायाम गर्दा तनाव उत्पन्न गर्ने हर्मोनहरू कम
हुन्छन्।
- पर्याप्त
निद्रा:
शरीरलाई पर्याप्त आराम दिँदा मानसिक तनाव कम हुन्छ।
- सामाजिक सहयोग: साथीभाइ र परिवारसँग कुरा गर्दा वा समय बिताउँदा मन
हल्का हुन्छ।
- सन्तुलित आहार: पौष्टिक खानेकुरा खाँदा शरीर र मन दुवै स्वस्थ
रहन्छन्।
यदि तनाव धेरै नै बढेको छ भने, माथि उल्लेखित उपायहरूका साथै मनोपरामर्शदाता
(counselor) वा डाक्टरको सल्लाह लिएर उचित उपचार गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ।
अध्याय ५ — व्यवहार–नक्सा: उपवास,
योग र प्राकृतिक चिकित्सा मिलाएर कसरी सुरु गर्ने?
उपवास, योग र प्राकृतिक चिकित्सा अभ्यासहरू सुरु गर्नुअघि व्यक्तिले आफ्नो सुरक्षा
र तयारीमा ध्यान दिनु एकदमै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
यदि तपाईंलाई मधुमेह (खासगरी औषधि वा इन्सुलिन
लिइरहनुभएको छ भने), रक्तचाप, मुटुरोग, मिर्गौला वा कलेजोको
समस्या छ भने, वा यदि तपाईं गर्भवती
हुनुहुन्छ वा कुपोषित हुनुहुन्छ भने, कुनै पनि अभ्यास सुरु गर्नुअघि डाक्टरको सल्लाह लिनुहोस्। लामो उपवासपछि
खाना खाँदा हतार गर्नु हुँदैन, बरु बिस्तारै-बिस्तारै सामान्य आहारमा फर्कनुपर्छ।
उपवास सुरु गर्नका लागि सजिलो विधिहरू अपनाउन सकिन्छ:
- सजिलो तरिकाले
सुरु गर्नुहोस्: सुरुमा १२ घण्टा उपवास र १२ घण्टा खाना खाने विधि
(१२:१२) बाट सुरु गर्न सकिन्छ। त्यसपछि बिस्तारै यसलाई १४:१० वा १६:८ विधिमा
बढाउन सकिन्छ।
- खानेकुरामा
ध्यान दिनुहोस्: उपवास तोड्दा सन्तुलित र पौष्टिक खाना खानुहोस्।
जसमा प्रोटिन,
फाइबर, र भिटामिनहरू पर्याप्त मात्रामा होस्।
- हल्का खानाबाट
सुरु गर्नुहोस्: लामो उपवासपछि हल्का तरल पदार्थ वा फलफूलको सुपबाट
सुरु गर्नुहोस्। २४ देखि ४८ घण्टापछि मात्र सामान्य खानामा फर्किनुहोस्।
योगलाई आफ्नो दैनिक जीवनको हिस्सा बनाउन यसरी सुरु गर्न
सकिन्छ:
- नियमित अभ्यास
गर्नुहोस्: दैनिक २० देखि ३० मिनेट हल्का आसनहरू गर्नुहोस्।
त्यसपछि ५ देखि १० मिनेट प्राणायाम (सास लिने व्यायाम) र ५ देखि १० मिनेट
ध्यान वा माइन्डफुलनेस गर्नुहोस्।
- शरीरअनुसार
अभ्यास गर्नुहोस्: यदि तपाईंलाई उच्च रक्तचाप वा घुँडाको समस्या छ भने, योग्य योग प्रशिक्षक वा फिजियोथेरापिस्टसँग सल्लाह
लिएर मात्र योग गर्नुहोस्।
प्राकृतिक चिकित्साका सिद्धान्तहरूलाई जीवनशैलीमा यसरी
समावेश गर्न सकिन्छ:
- पानीको प्रयोग: सम्भव भए
जल चिकित्सा (जस्तै: पानीमा गरिने व्यायाम) अपनाउन सकिन्छ। यसले जोर्नी र
मांसपेशीको दुखाइमा फाइदा पुर्याउन सक्छ।
- घामको प्रयोग: बिहानको
घामको तेज प्रकाशमा केही समय बस्नुहोस्। यसले भिटामिन डीको कमीलाई पूरा गर्न
मद्दत गर्छ। तर,
चर्को घाममा बस्दा छालाको सुरक्षाका लागि सावधानी
अपनाउनुहोस्।
अन्त्यमा, कुनै पनि
अभ्यास सुरु गर्नुअघि तपाईंको रोगको अवस्था, लिइरहेका
औषधिहरू र व्यक्तिगत सहनशीलतालाई ध्यानमा राखेर डाक्टरसँग परामर्श लिनु एकदमै
महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
निष्कर्ष
उपवास, योग र प्राकृतिक
चिकित्साको संयुक्त अभ्यास कुनै पनि गम्भीर रोगको कठोर उपचारको विकल्प होइन। तर, यदि यसलाई डाक्टरले दिएको औषधि वा प्रमाणित उपचारसँगै पूरकको रूपमा अपनाइयो
भने, यसले धेरै फाइदा पुर्याउन सक्छ। यसबाट दीर्घकालीन रोगहरूलाई नियन्त्रण
गर्न, तौल र मेटाबोलिक (पाचन) स्वास्थ्यलाई राम्रो बनाउन, मानसिक शान्ति कायम राख्न, निद्रा सुधार्न र
समग्रमा जीवनको गुणस्तर बढाउन मद्दत मिल्छ। यसको सफलताको मुख्य कुञ्जी भनेको 'व्यक्तिगत योजना' हो। तपाईंको रोगको
अवस्था,
उमेर, पोषणको स्थिति र
जीवनशैलीअनुसार यी अभ्यासहरूलाई मिलाएर मात्र सुरु गर्नुपर्छ। कुनै पनि अभ्यास
सुरु गर्नुअघि डाक्टरसँग सल्लाह लिनु बुद्धिमानी हुन्छ।