भाग ६ : वैदिक ऋषिहरूको ज्ञानको प्रयोगशाला: मन र चेतना
भाग ६ : वैदिक ऋषिहरूको ज्ञानको प्रयोगशाला: मन र चेतना
वैदिक
ऋषिहरूसँग आधुनिक प्रयोगशालाका कुनै उपकरण, टेलिस्कोप, वा कम्प्युटर थिएनन्। तैपनि, उनीहरूले ब्रह्माण्ड,
मन, जीवन, र आत्माको
बारेमा यस्तो गहिरो ज्ञान प्राप्त गरे जुन आजको विज्ञानले भर्खरै बुझ्न थालेको छ।
उनीहरूको प्रयोगशाला कुनै बाहिरी ठाउँमा थिएन, बरु उनीहरूसँग
एउटा आन्तरिक प्रयोगशाला थियो: उनीहरूको शुद्ध मन, तपस्या, र अन्तर्दृष्टि।
आज
वैज्ञानिकहरूले नयाँ कुरा पत्ता लगाउन टेस्ट ट्युब, माइक्रोस्कोप, र कम्प्युटरजस्ता महँगा उपकरण प्रयोग गर्छन्। उनीहरूको प्रयोगशाला बाहिरी
हुन्छ। ऋषिहरूको प्रयोगशाला उनीहरूकै मन थियो। उनीहरूले आफ्नो मनलाई नै सबैभन्दा
शक्तिशाली उपकरण बनाए। यो मनको ल्याबमा कुनै भौतिक सामग्रीको जरुरत पर्दैनथ्यो।
ऋषिहरूले
आफ्नो मनलाई अनावश्यक विचार, लोभ, र मोहबाट मुक्त
गरे। जब मन शान्त र शुद्ध हुन्छ, यसले सामान्य अवस्थामा
देख्न नसकिने कुराहरू पनि देख्न सक्छ (शुद्ध मन)। यो शारीरिक दुःख मात्र होइन, बरु मनलाई एकाग्र र
अनुशासित बनाउने अभ्यास हो। तपस्याले मनको शक्ति बढायो र यसलाई ज्ञान प्राप्त गर्न
सक्ने बनायो (तपस्या)। जब मन शुद्ध र एकाग्र
हुन्छ, तब व्यक्तिमा अन्तर्दृष्टि जाग्छ। यो एक प्रकारको भित्री ज्ञान हो जुन
तर्क वा अध्ययनबाट मात्र आउँदैन। ऋषिहरूले यही अन्तर्दृष्टिबाट ब्रह्माण्डका
रहस्यहरू अन्तर्दृष्टि (Intuition) 'अनुभव' गरे।
१. तपस्या र ध्यान: मनलाई सूक्ष्म यन्त्र बनाउने कला
ऋषिहरूले
ज्ञान प्राप्त गर्न बाहिरी अवलोकन (external observation) भन्दा
पनि आन्तरिक अवलोकन (inner observation) लाई प्राथमिकता दिए।
- सरल व्याख्या: तपस्या भनेको
केवल शारीरिक कष्ट होइन, बरु मनलाई एकाग्र, स्थिर र सूक्ष्म बनाउने प्रक्रिया हो। जब मन पूर्ण रूपमा शान्त र
नियन्त्रित हुन्छ, तब व्यक्ति 'द्रष्टा' (देख्ने) बन्छन्। यही कारणले ऋग्वेदमा ऋषिहरूलाई 'द्रष्टारः'
भनिएको छ, किनकि उनीहरूले मन्त्रहरू 'देखे' वा 'अनुभव गरे'
र लेखेका होइनन्।
- उदाहरण र औचित्य: ऋषि
वाल्मीकिले गहिरो तपस्यामा रहँदा रामायणको पहिलो श्लोक 'मानस
पुत्र' को रूपमा देखे। यो कुनै कल्पना वा सोचाइ थिएन,
बरु चेतनाको उच्च अवस्थामा प्राप्त भएको साक्षात् ज्ञान थियो।
यसले देखाउँछ कि मनलाई नियन्त्रण गरेर हामीले सामान्य इन्द्रियहरूले बुझ्न
नसक्ने ज्ञानको अनुभव गर्न सक्छौं।
धेरै
मानिसहरूले 'तपस्या'लाई व्रत बस्ने, चिसो
पानीमा नुहाउने वा अरू कुनै शारीरिक दुःख सहने काम मात्र ठान्छन्। तर, तपस्याको वास्तविक उद्देश्य शरीरलाई दुःख दिनु होइन, बरु आफ्नो मनलाई नियन्त्रणमा राख्नु हो। तपस्यामा शारीरिक काम
(जस्तै: उपवास,
कठोर जीवन) हुन्छ, तर त्यो अन्तिम लक्ष्य
होइन। ती कामहरू केवल मनलाई भड्किनबाट रोक्नका लागि गरिने अभ्यास मात्र हुन्। तपस्याको
मुख्य काम भनेको मनलाई एउटा बिन्दुमा एकाग्र गर्नु हो। हाम्रो मन एकैछिनमा धेरैतिर
कुदिराखेको हुन्छ। यसलाई एक ठाउँमा स्थिर राख्न निकै गाह्रो हुन्छ। तपस्याले यही
अस्थिर मनलाई शान्त र नियन्त्रित बनाउँछ।
जब
मन पूर्ण रूपमा शान्त हुन्छ, तब एक व्यक्ति 'द्रष्टा'
बन्छन्।
- सामान्य मानिसको अवस्था: हामी
बाहिरी कुराहरू (आँखाले देखेको, कानले सुनेको) को आधारमा
मात्र सोच्ने र बुझ्ने गर्छौं। हाम्रो मनमा हजारौं विचारहरू आइरहन्छन्।
- द्रष्टाको अवस्था: जब मन
पूरै शान्त हुन्छ,
तब बाहिरको हल्ला र विचारले असर गर्दैन। यस्तो अवस्थामा
व्यक्तिले भित्रबाटै कुनै कुरा 'देख्न' वा 'अनुभव' गर्न सक्छन्।
यो कुनै कल्पना वा सोचाइ होइन, बरु सत्यको गहिरो अनुभव
हो।
यहाँ
भनिएको छ कि ऋषिहरूले वेदका मन्त्रहरू 'लेखेका होइनन्', तर 'देखे वा अनुभव गरे'। यसको
अर्थ मन्त्रहरू प्राकृतिक ध्वनि हुन्। ऋषिहरूले मनलाई यति शुद्ध र एकाग्र बनाए कि
उनीहरूले ब्रह्माण्डमा भएका सूक्ष्म ध्वनिहरू र ज्ञानका तरङ्गहरूलाई 'देख्न' वा 'अनुभव गर्न'
सके। उनीहरूले ज्ञानलाई बाहिरी किताब वा स्रोतबाट लिएनन्, बरु आफ्नो आन्तरिक चेतनालाई प्रयोग गरेर ज्ञान प्राप्त गरे। यो अवस्था
आजको विज्ञानको भाषामा 'उच्च चेतना' (higher
consciousness) वा 'अन्तर्ज्ञान'
(intuition) जस्तै हो।
छोटकरीमा
भन्नुपर्दा,
तपस्या मनलाई शान्त र शक्तिशाली बनाउने एउटा अभ्यास हो। जब मन
नियन्त्रित हुन्छ, तब हामी सत्यलाई बाहिरी इन्द्रियबाट नभई
भित्रबाटै बुझ्न सक्छौं। यसरी ज्ञान प्राप्त गर्ने व्यक्तिलाई नै वैदिक परम्परामा 'द्रष्टा' भनिएको हो।
२. अपौरुषेय ज्ञान: ब्रह्माण्डको कम्पनसँगको सम्बन्ध
वेदलाई
'अपौरुषेय' भनिन्छ, जसको अर्थ 'मानवद्वारा निर्मित नभएको' हो। ऋषिहरूले वेदको रचना
गरेनन्, बरु उनीहरूले ब्रह्माण्डमा व्याप्त ज्ञानका
कम्पनहरूलाई आफ्नो शुद्ध चेतनाबाट 'ग्रहण' गरे।
- सरल व्याख्या: यो अवस्था 'समाधि'
वा चेतनाको उच्चतम स्तरमा मात्र सम्भव हुन्छ। यसलाई आजको
भाषामा 'Cosmic Awareness' भन्न सकिन्छ।
ऋषिहरूले ध्वनि (शब्द ब्रह्म), ऊर्जा र समयको गहिरो
संरचना अनुभव गरे।
- उदाहरण र औचित्य: ऋग्वेदको
'नासदीय सूक्त' (१०.१२९) मा ब्रह्माण्डको
उत्पत्ति, शून्यता र अनन्तताको वर्णन छ। यसको अवधारणा
आधुनिक बिग ब्याङ सिद्धान्तसँग मिल्दोजुल्दो छ। यो ज्ञान कुनै भौतिक उपकरणले
प्राप्त भएको थिएन, बरु गहन अन्तर्दृष्टिबाट प्राप्त
भएको थियो।
वेदहरू
मानिसले लेखेका साधारण किताबहरू होइनन्। ऋषिहरूले ती ज्ञानलाई आफ्नो साधना र
ध्यानबाट सिधै ब्रह्माण्डबाट 'रिसिभ' गरेका थिए। हामीले
लेखेका किताबहरूमा लेखकको विचार, अनुभव र तर्क हुन्छ। ती 'मानवद्वारा निर्मित' हुन्। वेद 'अपौरुषेय' हुनुको अर्थ हो वेदहरूको ज्ञान मानिसको
दिमागबाट उत्पन्न भएको होइन। ऋषिहरूले ती ज्ञानलाई आफैले बनाएका होइनन्, बरु ब्रह्माण्डमा पहिलेदेखि नै रहेको ज्ञानको लहर (कम्पन) लाई आफ्नो शुद्ध
चेतनाबाट 'ग्रहण' गरे। यो एक प्रकारको 'डाउनलोड' जस्तै हो।
यो
प्रक्रिया कसरी सम्भव भयो,
यसलाई बुझ्न सकिन्छ:
- चेतनाको उच्चतम स्तर: ऋषिहरूले
'समाधि' वा 'Cosmic Awareness' को अवस्थामा पुगे। यो त्यस्तो अवस्था हो जहाँ मन पूरै शान्त र एकाग्र
हुन्छ। यस्तो अवस्थामा मानिसको चेतना सामान्य ज्ञानभन्दा माथि उठ्छ र
ब्रह्माण्डसँग सीधा जोडिन पुग्छ।
- ज्ञानको अनुभव: यसरी जोडिएपछि
ऋषिहरूले ब्रह्माण्डमा भएका ध्वनि (शब्द ब्रह्म), ऊर्जा र समयको गहिरो संरचनालाई अनुभव गरे। उनीहरूले ज्ञानलाई सुने,
देखे र भित्री रूपमा महसुस गरे, र पछि
त्यसलाई मन्त्रको रूपमा प्रस्तुत गरे।
नासदीय
सूक्तमा (ऋग्वेद १०.१२९) ब्रह्माण्डको उत्पत्ति, शून्यता, र अनन्तताको वर्णन छ। यसको अवधारणा वैज्ञानिकहरूको 'बिग
ब्याङ सिद्धान्त' सँग धेरै मिल्छ। यस्तो जटिल र गहन विषयको
ज्ञान आजको जस्तो वैज्ञानिक उपकरणबिना हजारौँ वर्षअघि ऋषिहरूले कसरी प्राप्त गरे?
यसको जवाफ यही हो कि यो ज्ञान कुनै किताब पढेर वा उपकरण प्रयोग गरेर
प्राप्त भएको थिएन, बरु चेतनाको उच्चतम स्तरबाट सोझै अनुभव
गरिएको थियो। यसले वेदहरू साधारण मानव ज्ञानभन्दा धेरै माथि छन् भन्ने पुष्टि
गर्छ।
३. प्राण र ध्वनि: ऊर्जा विज्ञानको आधार
वैदिक
ऋषिहरूले 'प्राण' (जीवन ऊर्जा) र 'ॐ'
(ब्रह्माण्डको मूल तरंग) लाई सम्पूर्ण अस्तित्वको आधार माने।
- सरल व्याख्या: उनीहरूले ध्यान
र तपस्याद्वारा मन्त्रहरूको ध्वनि र त्यसको आवृत्तिले शरीर र मनमा पार्ने
प्रभावको प्रयोग गरे। आजको विज्ञानले पनि हरेक चीज कम्पनबाट बनेको पुष्टि
गर्छ।
- उदाहरण र औचित्य: गायत्री
मन्त्रको ध्वनिले मानव मस्तिष्कमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ भन्ने कुरामा आज
न्यूरोसाइन्सले पनि अध्ययन गरिरहेको छ। यो कुनै आकस्मिक संयोग होइन, बरु ऋषिहरूले गरेको हजारौं वर्षको प्रयोगको नतिजा हो।
वैदिक
ऋषिहरूले ब्रह्माण्ड र जीवनलाई ऊर्जा र कम्पनको रूपमा बुझे। उनीहरूका लागि 'प्राण'
र 'ॐ' कुनै साधारण शब्द
थिएनन्, बरु सम्पूर्ण अस्तित्वको मूल आधार थिए। ऋषिहरूले 'प्राण'लाई हाम्रो शरीरभित्रको श्वासप्रश्वास मात्र
नभई सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई चलाउने अदृश्य ऊर्जा (जीवन ऊर्जा) माने। यो ऊर्जा नै
जीवनको स्रोत हो र यसले हामीलाई जीवित राख्छ। ब्रह्माण्डको मूल तरंग 'ॐ' लाई ऋषिहरूले ब्रह्माण्डको पहिलो र मूल ध्वनि
माने। उनीहरूको अनुसार, जब ब्रह्माण्डको सृष्टि भयो, तब सबैभन्दा पहिले 'ॐ' को
ध्वनि उत्पन्न भयो। त्यसैले, 'ॐ' ध्वनिले
ब्रह्माण्डको सबैभन्दा गहिरो र शक्तिशाली कम्पनलाई प्रतिनिधित्व गर्छ।
ऋषिहरूले
ध्यान र तपस्याको माध्यमबाट मन्त्रहरूको ध्वनि र त्यसको कम्पन (आवृत्ति) ले शरीर र
मनमा कस्तो प्रभाव पार्छ भनेर बुझे। उनीहरूले यो ज्ञान बाहिरी उपकरण प्रयोग गरेर
होइन, बरु आफ्नै शरीर र मनभित्रको अनुभवबाट पत्ता लगाए। आजको भौतिक विज्ञानले
पनि यो कुरा पुष्टि गरेको छ कि ब्रह्माण्डको हरेक चीज (जस्तै: अणु, परमाणु) कम्पनबाट बनेको हुन्छ। यसबाट यो देखिन्छ कि ऋषिहरूले हजारौँ
वर्षअघि पत्ता लगाएको कुरा आजको विज्ञानले पनि स्वीकार गरिरहेको छ।
गायत्री
मन्त्रको जप गर्दा मानव मस्तिष्कमा सकारात्मक असर पर्छ भन्ने कुरा आजको 'न्यूरोसाइन्स'
(मस्तिष्क विज्ञान) ले पनि अध्ययन गरिरहेको छ। वैज्ञानिकहरूले पत्ता
लगाएका छन् कि यो मन्त्रको नियमित जपले मानसिक शान्ति बढाउँछ र एकाग्रतामा सुधार
ल्याउँछ। यो कुनै
संयोग मात्र होइन,
बरु ऋषिहरूले लामो समयसम्म गरेको प्रयोगको नतिजा हो। उनीहरूले हरेक
मन्त्रको ध्वनि र त्यसले पार्ने प्रभावलाई ध्यान र अनुभवको माध्यमबाट वैज्ञानिक
तरिकाले बुझेका थिए।
४. प्रत्यक्ष अनुभूति: ज्ञानको उच्चतम प्रमाण
वैदिक
दर्शनमा,
ज्ञान प्राप्तिको उच्चतम माध्यम 'प्रत्यक्ष
अनुभूति' (direct experience) लाई मानिन्छ।
- सरल व्याख्या: ऋषिहरूले तर्क
वा अनुमानभन्दा पनि सीधा अनुभवलाई महत्त्व दिन्थे। उनीहरूले आँखा वा कानले
मात्र नभई मनबाट ब्रह्माण्डलाई 'देखे'।
- उदाहरण र औचित्य: छान्दोग्य
उपनिषद् (८.१२) मा भनिएको छ, "जहाँ आँखा जान्छ, त्यहाँ छोड्नुहोस्, तर मनले त्यहाँ पुग्न
सक्छ।" यसको अर्थ हो कि इन्द्रियहरूभन्दा बाहिर पनि ज्ञान छ, जुन केवल मनको माध्यमबाट मात्र प्राप्त गर्न सकिन्छ।
वैदिक
दर्शनमा,
कुनै पनि कुरालाई बुझ्नको लागि तर्क
गर्नु वा अरूले भनेको कुरा मान्नुभन्दा आफैले अनुभव गर्नु (प्रत्यक्ष अनुभूति)
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण मानिन्थ्यो। प्रत्यक्ष अनुभूति लाई ज्ञानको सबैभन्दा ठूलो
प्रमाण मानिन्थ्यो।
हामीले
सामान्यतया ज्ञान दुई तरिकाले पाउँछौं। पहिलो तर्क र अनुमानको आधारमा। जस्तै धुवाँ
देखेपछि त्यहाँ आगो छ भनेर अनुमान लगाउनु। दोश्रो अरूले भनेको कुरा मानेर । जस्तै किताब
पढेर वा शिक्षकले भनेको कुरा सुनेर।
ऋषिहरू
यी दुई तरिकाभन्दा माथि थिए। उनीहरूले ज्ञानलाई सीधै अनुभव गर्थे। उनीहरूले आफ्नो
आँखा र कानजस्ता बाहिरी इन्द्रियहरूभन्दा पनि आफ्नो मनलाई प्रयोग गरेर
ब्रह्माण्डलाई 'देखे'। उनीहरूका लागि ज्ञान कुनै सिद्धान्त वा तर्क
होइन, बरु आफैले भोगेको यथार्थ थियो।
छान्दोग्य
उपनिषद्को भनाइ "जहाँ आँखा जान्छ, त्यहाँ छोड्नुहोस्, तर मनले त्यहाँ पुग्न सक्छ" ले के भन्छ भने, हाम्रो
आँखाले देख्न सक्ने सीमा हुन्छ। कानले सुन्न सक्ने सीमा हुन्छ। तर मनको कुनै सीमा
हुँदैन। मनले ती ठाउँहरूमा पनि पुगेर ज्ञान प्राप्त गर्न सक्छ, जहाँ हाम्रो इन्द्रियहरू पुग्न सक्दैनन्। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि हाम्रो
मनमा ठूलो शक्ति छ। यदि हामीले त्यसलाई सही तरिकाले प्रयोग गर्न सक्यौं भने,
हामीले ज्ञानको यस्तो स्तरमा पुग्न सक्छौं जहाँ कुनै भौतिक उपकरणको
आवश्यकता पर्दैन।
निष्कर्ष
वैदिक
ऋषिहरूले हामीलाई एउटा महत्त्वपूर्ण पाठ सिकाए: वास्तविक ज्ञान बाहिर होइन, भित्र
छ।
आजको युगमा जहाँ हाम्रो मन बाहिरी वस्तु र सुखमा लिप्त छ, हामीले
त्यो ज्ञान प्राप्त गर्न सक्दैनौं। त्यसका लागि मनलाई शान्त राख्ने, आत्म-नियन्त्रण गर्ने र गुरुको मार्गदर्शन लिने अभ्यास गर्नुपर्छ।
वेद
केवल धार्मिक ग्रन्थ होइनन्, बरु तिनीहरू मानव चेतनाको उच्चतम स्तरमा
गरिएको वैज्ञानिक अवलोकन हुन्। यदि तपाईंले आफ्नो मनलाई शान्त राख्न सक्नुभयो,
र ध्यानमा लाग्नुभयो भने, तपाईं पनि त्यही
ज्ञानको द्वार खोल्न सक्नुहुन्छ। किनकि, वेदको ज्ञान कुनै
अतीतको कुरा होइन, यो चेतनाको अनन्त सत्य हो।
वैदिक ऋषिहरूले हामीलाई ज्ञानको सही
बाटो देखाएका छन्,
र त्यो बाटो बाहिरी संसारमा होइन, हाम्रो
आफ्नै भित्र छ। ऋषिहरूले हामीलाई एउटा ठूलो कुरा सिकाए । ज्ञान खोज्न टेलिस्कोप वा
माइक्रोस्कोपमा हेर्नु पर्दैन, बरु आफ्नो मनभित्र हेर्नु
पर्छ। उनीहरूका अनुसार, ब्रह्माण्डका सबै रहस्यहरू हाम्रो
आफ्नै चेतनाभित्र लुकेका छन्। आजको युगमा हामी बाहिरी वस्तुहरू (धन, मोबाइल,
भौतिक सुख) मा धेरै अल्झिएका छौं। हाम्रो मन धेरैजसो अशान्त र
भड्किएको हुन्छ, जसले गर्दा हामी आफ्नो भित्री ज्ञानको ढोका
खोल्न सक्दैनौं।
यो भित्री ज्ञानको ढोका खोल्नका लागि
तीनवटा कुरा आवश्यक छन्। मनलाई शान्त राख्ने। मनको भिडलाई कम गर्ने। आत्म-नियन्त्रण
गर्ने। आफ्नो इच्छा र भावनाहरूलाई वशमा राख्ने। गुरुको मार्गदर्शन लिने। सही बाटो
देखाउन सक्ने आध्यात्मिक गुरुको साथ लिने। वेदहरू केवल पूजा-पाठका लागि बनाइएका धार्मिक
किताब मात्र होइनन्। तिनीहरू वास्तवमा मानव चेतनाको उच्चतम स्तरमा गरिएका
वैज्ञानिक अवलोकन हुन्। यसमा मन, ब्रह्माण्ड, र
जीवनको बारेमा जुन सत्यहरू लेखिएका छन्, ती वैज्ञानिक
प्रयोगहरूबाटै पत्ता लागेका छन्। वेदको ज्ञान कुनै पुरानो कथा होइन, बरु
यो एक अनन्त सत्य हो। यसको अर्थ, यदि तपाईंले आफ्नो मनलाई
शान्त राखेर ध्यान गर्नुभयो भने, तपाईंले पनि त्यही ज्ञानको
अनुभव गर्न सक्नुहुन्छ, जुन ऋषिहरूले हजारौँ वर्षअघि गरेका
थिए। यो ज्ञान सबैको लागि सधैँ उपलब्ध छ।