भाग ५ : प्राचीन ऋषिहरूको जीवनशैली: विश्लेषण
परिचय
प्राचीन
वैदिक संस्कृतिमा,
ऋषि र ऋषिकाहरूलाई समाजको मेरुदण्ड मानिन्थ्यो। उनीहरूले वेदको
ज्ञानलाई संरक्षण गरे र समाजलाई नैतिक र आध्यात्मिक बाटोमा डोऱ्याए। उनीहरूको
जीवनशैली तपस्या, अनुशासन, र सादगीमा
आधारित थियो। यो विश्लेषणले वैदिक, उपनिषदिक, र अन्य प्राचीन ग्रन्थहरूलाई आधार मानेर उनीहरूको जीवनका मुख्य पक्षहरूको
सरल तरिकाले व्याख्या गर्दछ।
वैदिक
ऋषि र ऋषिकाहरू हाम्रो पुरानो समाजको आधारशिला थिए। उनीहरूको जीवनशैलीले हामीलाई
ज्ञान र नैतिकताबारे धेरै कुरा सिकाउँछ। शरीरलाई सिधा राख्न मेरुदण्ड (spine) को महत्त्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। त्यसैगरी, प्राचीन
समाजलाई सही बाटोमा हिँडाउने काम ऋषि र ऋषिकाहरूले गर्थे। उनीहरूले समाजलाई नैतिक,
आध्यात्मिक, र ज्ञानको बाटोमा डोर्याए। उनीहरूले
वेदमा रहेको ज्ञानलाई जोगाए र नयाँ पुस्तासम्म पुर्याए। उनीहरू ज्ञानका स्रोत,
समाजका सल्लाहकार, र नैतिक मूल्यका संरक्षक
थिए।
उनीहरूको
जीवन केवल सुखभोगमा आधारित थिएन, बरु तपस्यामा आधारित थियो। तपस्या भनेको
शारीरिक कष्ट सहनु मात्र होइन, बरु मनलाई नियन्त्रणमा राखेर
आध्यात्मिक शक्ति बढाउनु हो।
ऋषिहरूको
दिनचर्या एकदमै अनुशासित र सरल थियो। उनीहरूले प्राकृतिक र साधारण अनुशासन र सादगी
जीवन बिताउँथे। यही सरल र अनुशासित जीवनले उनीहरूलाई गहिरो ज्ञान प्राप्त गर्न
सहयोग गर्यो। ऋषिहरूको
जीवनशैली बुझ्नका लागि हामीले उनीहरूका प्राचीन ग्रन्थहरू (वेद, उपनिषद्
आदि) लाई आधार मान्नुपर्छ। ती ग्रन्थहरूको सहायताले उनीहरूको जीवनका मुख्य
पक्षहरूलाई सजिलोसँग बुझाउने प्रयास गर्छ। यसबाट हामीले उनीहरूको ज्ञान, अनुशासन र सादगीको महत्त्वबारे बुझ्न सक्छौं।
१. तपस्या: यसको वास्तविक अर्थ र उद्देश्य
धेरै
मानिसहरूले तपस्यालाई कष्ट वा पीडा सहनु मात्र हो भन्ने सोच्छन्। तर, वैदिक
परम्परामा यसको गहिरो अर्थ छ।
- सरल व्याख्या: तपस्याको अर्थ 'आन्तरिक
ऊर्जा (heat)' उत्पन्न गर्नु हो, जसले
आत्म-शुद्धि र आत्म-नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ। यो केवल शारीरिक कष्ट नभई मानसिक
र आध्यात्मिक अनुशासन हो।
- उदाहरण र औचित्य: मुण्डक
उपनिषद (१.१.६) अनुसार, "तपस्याले उच्च ज्ञान र शुद्धता
प्राप्त गर्न सहयोग गर्छ।" जस्तै, एउटा धातुलाई
आगोमा तताएर शुद्ध गरे जस्तै, तपस्याले मन र शरीरलाई
शुद्ध बनाउँछ। यसको उद्देश्य मोक्ष, आत्मज्ञान र समाज
कल्याणका लागि शक्ति प्राप्त गर्नु हो।
धेरै
मानिसहरूले तपस्यालाई शारीरिक कष्ट वा पीडा सहनु मात्र हो भन्ने सोच्छन्। तर, वैदिक
परम्परामा यसको वास्तविक अर्थ धेरै गहिरो छ। तपस्या भनेको 'आन्तरिक
ऊर्जा' (heat) उत्पन्न गर्नु हो, जसले
मानिसलाई आत्म-शुद्धि र आत्म-नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ। यो केवल शरीरलाई दुःख
दिनु नभई, मन र आत्मालाई अनुशासित बनाउने एक प्रक्रिया हो।
उदाहरणका लागि, जसरी सुनलाई आगोमा तताएर शुद्ध पारिन्छ,
त्यसैगरी तपस्याले मन र शरीरलाई शुद्ध बनाउँछ। मुण्डक उपनिषद
(१.१.६) ले पनि 'तपस्याले उच्च ज्ञान र शुद्धता प्राप्त गर्न
सहयोग गर्छ' भनेर उल्लेख गरेको छ। यसको मुख्य उद्देश्य भनेको
मोक्ष, आत्मज्ञान र समाजको हितका लागि आन्तरिक शक्ति प्राप्त
गर्नु हो।
२. दैनिक दिनचर्या: अनुशासनको उदाहरण
ऋषिहरूको
दैनिक जीवनशैली आजको जस्तो अस्तव्यस्त थिएन। यो सूर्योदयदेखि सूर्यास्तसम्म एउटै
नियममा चल्थ्यो।
- सरल व्याख्या: उनीहरूको
दिनचर्या प्राकृतिक चक्रअनुसार तय गरिएको थियो। यो बिहान ब्रह्ममुहूर्तमा
उठ्नुबाट सुरु हुन्थ्यो र साँझको ध्यान र ज्ञान आदानप्रदानमा टुङ्गिन्थ्यो।
- उदाहरण र औचित्य: आपस्तम्ब
गृह्यसूत्रका अनुसार,
"दैनिक जीवनशैलीको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भाग 'संध्यावन्दन' हो।" बिहानको सूर्य नमस्कार
र गायत्री मन्त्रको जपले उनीहरूलाई दिनभरि सकारात्मक ऊर्जा दिन्थ्यो। यसले
मनलाई शान्त राख्न र प्राकृतिक ऊर्जासँग जोड्न मद्दत गर्थ्यो।
प्राचीन
ऋषिहरूको जीवनशैली आजको जस्तो अस्तव्यस्त थिएन, बरु यो सूर्योदयदेखि
सूर्यास्तसम्म एउटा निश्चित नियममा चल्थ्यो। उनीहरूको दिनचर्या प्राकृतिक चक्रसँग
पूर्ण रूपमा मेल खान्थ्यो। बिहान ब्रह्ममुहूर्तमा (सूर्योदय अघि) उठ्नुबाट
उनीहरूको दिन सुरु हुन्थ्यो, र साँझको ध्यान र ज्ञान
आदानप्रदानसँगै समाप्त हुन्थ्यो। यसको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उदाहरण हो 'संध्यावन्दन', जसलाई आपस्तम्ब गृह्यसूत्रले पनि
विशेष महत्त्व दिएको छ। यो बिहानको सूर्य नमस्कार र गायत्री मन्त्रको जपले
उनीहरूलाई दिनभरि सकारात्मक ऊर्जा दिन्थ्यो। यसले मनलाई शान्त राख्न र प्राकृतिक
ऊर्जासँग जोड्न मद्दत गर्थ्यो, जसले गर्दा उनीहरूको जीवन
अनुशासित र उद्देश्यपूर्ण बन्थ्यो।
३. आहार: सात्विक र नियन्त्रित भोजन
आजको
व्यस्त जीवनमा खानेकुराले हामीलाई रोगग्रस्त बनाएको छ। ऋषिहरूको भोजन आजको लागि
एउटा प्रेरणा हो।
- सरल व्याख्या: उनीहरूको भोजन
सात्विक (शुद्ध र प्राकृतिक) र एकदमै नियन्त्रित हुन्थ्यो। उनीहरूले धेरै
खानेकुरा खाँदैनथे र प्रायः दिनमा एकपटक मात्र भोजन गर्थे।
- उदाहरण र औचित्य: मनुस्मृति
(५.४८) मा अति भोजनको निन्दा गरिएको छ। ऋषिहरूले दूध, फलफूल, जडीबुटी, र
दालजस्ता साधारण खानेकुराहरूमा जोड दिन्थे। यसको औचित्य थियो: शरीरलाई हल्का
राख्नु, पाचन क्रियालाई स्वस्थ बनाउनु र आध्यात्मिक
ध्यानमा बाधा नआउनु। उनीहरूका लागि भोजन केवल पेट भर्नु नभई 'यज्ञ' सरह थियो।
आजको
व्यस्त जीवनशैलीमा गलत खानपानले हामीलाई रोगी बनाइरहेको छ। यस्तो अवस्थामा प्राचीन
ऋषिहरूको भोजन पद्धति हाम्रो लागि एक ठूलो प्रेरणा हुन सक्छ। उनीहरूको भोजन
सात्विक (शुद्ध र प्राकृतिक) र एकदमै नियन्त्रित हुन्थ्यो। उनीहरू धेरै खानेकुरा
खाँदैनथे र प्रायः दिनमा एकपटक मात्र भोजन गर्थे। मनुस्मृति (५.४८) मा "अति
भोजन" (धेरै खानेकुरा) को निन्दा गरिएको छ। ऋषिहरूको जीवनशैलीमा आवश्यकभन्दा
बढी खाने कुरालाई राम्रो मानिँदैनथ्यो। धेरै खाना खाँदा शरीरमा बोझ पर्छ र पाचन
प्रणाली कमजोर हुन्छ। यसले विभिन्न रोगहरू निम्त्याउन सक्छ। वैदिक परम्परामा
भोजनलाई शरीरलाई चलाउन आवश्यक ऊर्जाको रूपमा मात्र लिइन्थ्यो। धेरै खाना खाँदा
शरीर भारी हुन्छ र अल्छी लाग्छ। यसले ध्यान, तपस्या र आध्यात्मिक अभ्यासमा
बाधा पुर्याउँछ। धेरै खानेकुराले मानिसको लोभ र इन्द्रिय नियन्त्रण गर्ने क्षमता
कमजोर भएको देखाउँछ। ऋषिहरूका लागि आत्म-नियन्त्रण महत्त्वपूर्ण थियो। त्यसैले,
उनीहरूले भोजनमा पनि संयम अपनाउँथे।
ऋषिहरूले
दूध, फलफूल, जडीबुटी, र दालजस्ता
साधारण खानेकुरामा जोड दिन्थे। यसको पछाडि मुख्य कारण शरीरलाई हल्का राख्नु थियो। पाचन
प्रणालीलाई स्वस्थ बनाउनु र आध्यात्मिक ध्यानमा कुनै बाधा नदिनु थियो । उनीहरूका
लागि भोजन केवल पेट भर्ने माध्यम नभई मुख्य 'यज्ञ' थियो । जसले शरीर र मन दुवैलाई शुद्ध राख्न मद्दत गर्थ्यो।
४. आश्रमको वातावरण: प्रकृतिसँगको सहअस्तित्व
ऋषिहरू
शहरको कोलाहलबाट टाढा बस्थे। उनीहरूको आश्रमको वातावरण नितान्त रोचक हुन्थ्यो।
- सरल व्याख्या: उनीहरूको आश्रम
जंगल,
नदी किनार र पहाडी क्षेत्रहरूमा हुन्थ्यो। यहाँ प्रकृति र
जीवनको तालमेल हुन्थ्यो।
- उदाहरण र औचित्य: रामायण
र महाभारतमा वाल्मीकि र वेदव्यासका आश्रमहरूको वर्णन पाइन्छ। यी आश्रमहरूमा
केवल मानव मात्र होइन,
पशु-पक्षीहरू पनि शान्तिपूर्वक सँगै बस्थे। यसको औचित्य थियो:
प्राकृतिक वातावरणले मनलाई शान्त राख्छ, एकाग्रता
बढाउँछ र आध्यात्मिक विकासमा मद्दत गर्छ।
प्राचीन
ऋषिहरू शहरको कोलाहलबाट टाढा, जंगल, नदी किनार,
र पहाडी क्षेत्रहरूमा आफ्ना आश्रम बनाएर बस्थे। उनीहरूको आश्रमको
वातावरण पूर्ण रूपमा प्राकृतिक र शान्त हुन्थ्यो, जहाँ
प्रकृति र जीवनको अद्भुत तालमेल देखिन्थ्यो। यसको उदाहरण रामायण र महाभारतमा पाइने
वाल्मीकि र वेदव्यासका आश्रमहरू हुन्। यी आश्रमहरूमा मानव मात्र नभई पशु-पक्षीहरू
पनि शान्तिपूर्वक सँगै बस्ने गर्थे। ऋषिहरूले यस्तो वातावरण छान्नुको मुख्य कारण
थियो कि प्राकृतिक शान्तिले मनलाई एकाग्र र स्थिर राख्न मद्दत गर्छ, जसले उनीहरूको ध्यान र आध्यात्मिक विकासमा सहयोग पुर्याउँथ्यो।
प्राचीन
ऋषि र सन्न्यासीहरूले प्राकृतिक जीवनमा आफ्नो सुरक्षाका लागि कुनै आधुनिक हतियार
वा उपकरणको प्रयोग गर्दैनथे। उनीहरूको सुरक्षा प्रकृतिसँगको गहिरो ज्ञान र
आध्यात्मिक अभ्यासमा आधारित थियो। यसलाई 'निष्क्रिय जीवन रक्षा'
(passive survival) भन्न सकिन्छ, किनकि
उनीहरूले प्रकृतिसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुभन्दा तालमेल मिलाएर बस्थे। उनीहरूलाई
जडीबुटी र औषधियुक्त बिरुवाहरूको गहिरो ज्ञान थियो, जसले
उनीहरूलाई रोग र चोटपटकबाट बचाउँथ्यो। उदाहरणका लागि, उनीहरू
कुन बिरुवा खान योग्य छन् र कुन विषालु छन् भन्ने कुरा राम्ररी जान्दथे।
यसका
साथै, उनीहरूलाई जनावरहरूको बानी-व्यवहारबारे पनि राम्रो जानकारी थियो, जसले गर्दा उनीहरू खतराबाट जोगिन सक्थे। उनीहरूले पानीको स्रोत पत्ता
लगाउन र सुरक्षित वासस्थान बनाउन पनि यही प्राकृतिक ज्ञानको प्रयोग गर्थे। यी
बाहिरी ज्ञानका साथै उनीहरूले मानसिक र आध्यात्मिक अभ्यासहरू पनि गर्थे। ध्यान र
एकाग्रताले उनीहरूको चेतनालाई यति सूक्ष्म बनाउँथ्यो कि उनीहरूले कुनै खतरा
आउनुअघि नै त्यसको सङ्केत महसुस गर्न सक्थे।
उनीहरूले
प्रकृतिसँग सह-अस्तित्वको सिद्धान्त अपनाएकाले उनीहरूलाई जनावरहरूले पनि कमै मात्र
खतरा ठान्थे। सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, उनीहरूको आध्यात्मिक अभ्यासले
उनीहरूलाई डरबाट टाढा रहन सिकायो। कुनै पनि जोखिमपूर्ण अवस्थामा, डरले मानिसलाई गलत निर्णय लिन बाध्य बनाउँछ, तर
ऋषिहरूले मानसिक स्थिरता कायम राखेर सही निर्णय लिन्थे। यसरी उनीहरू आफ्नो ज्ञान र
आन्तरिक शक्तिले गर्दा नै प्राकृतिक चुनौतीहरूमा सुरक्षित रहन सक्थे।
प्राचीन
वैदिक ऋषिहरूको यौन जीवन र पारिवारिक जीवन आजको भन्दा फरक थियो। उनीहरूको जीवन
केवल शारीरिक सुखमा केन्द्रित नभई आध्यात्मिक र सामाजिक जिम्मेवारीसँग जोडिएको
थियो। ऋषिहरूका लागि यौन जीवनको मुख्य उद्देश्य सन्तान उत्पादन गर्नु थियो, सहायक
उदेश्य प्रकृतिले दिएको पवित्र उपहार रुपी प्राकृतिक अनुबन्धन र व्यक्तिगत भौतिक
अध्यात्मिक सुख।
वैदिक
परम्परामा विवाह एक पवित्र संस्थागत अनुबन्धन थियो। यौन सम्बन्धको मुख्य उद्देश्य
सन्तान प्राप्ति भनी स्वीकार गर्ने गरिन्थ्यो।
महर्षि
विश्वामित्र र मेनकाको कथाले ऋषिहरूका लागि यौन संयम कति महत्त्वपूर्ण थियो भन्ने
कुरा प्रष्ट पार्छ। यस कथामा, विश्वामित्र कठोर तपस्या गरेर उच्च
आध्यात्मिक शक्ति प्राप्त गर्न चाहन्थे। उनको तपस्या यति शक्तिशाली थियो कि
देवताहरूले पनि उनको शक्ति देखेर डराए। त्यसैले, स्वर्गका
राजा इन्द्रले विश्वामित्रको तपस्या भङ्ग गर्न अप्सरा मेनकालाई पृथ्वीमा पठाए।
मेनकाको सुन्दरता र कामुक व्यवहारले विश्वामित्रको मन विचलित भयो र उनी तपस्या
छोडेर मेनकासँग बस्न थाले। लामो समयपछि जब विश्वामित्रलाई आफ्नो गल्तीको महसुस भयो,
उनले आफूले सयौं वर्षको तपस्या एक क्षणको मोहमा गुमाएकोमा गहिरो
पश्चात्ताप गरे। यसले के देखाउँछ भने, ऋषिहरूका लागि
आध्यात्मिक बाटोमा कामवासना र इन्द्रियहरूको मोह सबैभन्दा ठूलो बाधा थिए। यो कथाले
बाहिरी आकर्षणभन्दा भित्री संयम कति बलियो हुनुपर्छ भन्ने नैतिक शिक्षा दिन्छ।
ऋषिहरूले
गृहस्थ जीवनमा प्रवेश गरेपछि यौन सम्बन्धको मुख्य उद्देश्य सन्तान प्राप्तिको लागि
मात्र आफ्नी पत्नी (ऋषिका) सँग यौन सम्बन्ध राख्थे। यसको मुख्य कारण धार्मिक र
सामाजिक व्यवस्थालाई कायम राख्नु थियो। ऋषिहरूले पति-पत्नीको सम्बन्धलाई मात्र यौन
सम्बन्धको आधार मानेका थिए। उनीहरूले परिवार र सन्तानको नैतिकतालाई उच्च
प्राथमिकता दिन्थे र यसमा कुनै पनि प्रकारको विचलनलाई स्वीकार गर्दैनथे। उनीहरूले
आफ्नो परिवारमा नैतिकता र मर्यादा कायम राखेको कुरा पाइन्छ।
उनीहरूले
आफ्नो जीवनको ठूलो हिस्सा ब्रह्मचर्य मा बिताउँथे। वैदिक परम्परामा विवाहअघिको यौन
सम्बन्धलाई स्वीकार गरिँदैन। ऋषिहरूले आफ्नो जीवनको पहिलो चरण ब्रह्मचर्य
(कामेच्छाको त्याग) आश्रम (विद्यार्थी जीवन) मा बिताउँथे, जहाँ
उनीहरूले पूर्ण रूपमा यौन सम्बन्धबाट टाढा रहेर ज्ञान र शिक्षामा ध्यान केन्द्रित
गर्नुपर्थ्यो। यो नियम ऋषिहरू र सामान्य मानिस दुवैका लागि लागू हुन्थ्यो। यसको
मुख्य कारण ऊर्जाको संरक्षण र मानसिक एकाग्रता कायम राख्नु थियो। त्यसैले, विवाह नभएको अवस्थामा, दुवै पक्षको सहमति भए पनि
उनीहरू यौन सम्बन्धमा संलग्न हुँदैनथे।
दुवै
पक्षको सहमतिको यौन सम्बन्धलाई 'गैरकानूनी' नभई 'अनैतिक' र 'अधर्म' कर्म मनिन्थ्यो। केही खास अवस्थामा सहमतिको
यौन सम्बन्धलाई 'पाप'
(sin) वा अनैतिक ठानिन्थ्यो। यदि अविवाहित पुरुष र महिलाले आपसी
सहमतिमा यौन सम्बन्ध राख्छन् भने त्यसलाई धर्म अनुसार पाप मनिन्थ्यो।
एउटै गोत्र वा नाताभित्रको यौन सम्बन्धलाई पनि गम्भीर पाप मनिन्थ्यो। यसको
उद्देश्य सन्तान र समाजको मर्यादालाई सुरक्षित राख्नु हो। पाप भनेको प्राकृतिक
नियम विपरित र अनैतिकको अर्थ समाजले तोकेको नैतिक मुल्यको आशय बिपरित भन्ने हुन्छ।
दण्डनिय पाप लाई अपराध भनिन्छ। अज्ञानतावस हुन गएको नियत वस नगरिएको अपराधलाइ
समेत पाप भनिन्छ ।
महाभारतमा
वर्णित पाण्डुको कथालाई लिन सकिन्छ। पाण्डुले आफ्नो पत्नी कुन्ती र माद्रीसँग
मात्र यौन सम्बन्ध राख्नुपर्ने नियम थियो। तर, उनले एक श्रापका कारण सन्तान
प्राप्त गर्न नसकेपछि, कुन्तीले धर्म, वायु
र इन्द्र देवतासँग र माद्रीले अश्विनीकुमारसँग यौन सम्बन्ध राखेका थिए। यहाँ दुवै
पक्ष (पत्नी र देवता) को सहमति भए पनि, यो सामान्य सामाजिक र
वैवाहिक मर्यादाभन्दा बाहिरको थियो। तर, यो घटनालाई सन्तान
प्राप्तिको पवित्र उद्देश्य र विशेष परिस्थिति (श्राप) का कारणले मात्र स्वीकार
गरिएको थियो। यो सामान्य अवस्थामा कुनै पनि व्यक्तिले गर्ने कार्य थिएन।
विवाहपछि
ऋषिहरू गृहस्थ आश्रममा (पारिवारिक जीवन) प्रवेश गर्थे। आश्रममा उनीहरू आफ्नी पत्नी
(ऋषिका) सँग मात्र केवल शारीरिक सुखको लागि नभई सन्तान उत्पादन र वंश विस्तारका
लागि आवश्यक कर्तव्यको रूपमा यौन सम्बन्ध राख्थे। यदि ऋषि र उनकी पत्नीबीच कुनै
कारणवश आपसी तालमेल नभए पनि, उनीहरूले विवाह बाहिर यौन साथी खोज्ने
कुरालाई धर्म र नैतिकताको विरुद्ध मान्थे।
वैदिक
मान्यतामा विवाह बाहिरको यौन सम्बन्ध, चाहे त्यो दुवै पक्षको
सहमतिमै किन नहोस् लाई 'व्यभिचार' भनिन्छ।
यसको मुख्य कारण विवाहलाई समाजको आधार ठानिनु हो । विवाहले एक पुरुष र एक महिलालाई
सामाजिक र धार्मिक रूपमा बाँधेर परिवारको स्थापना गर्छ। यदि विवाह बाहिरको
सम्बन्धलाई मान्यता दिने हो भने पारिवारिक व्यवस्था र सन्तानको पहिचानमा समस्या
आउँछ। धर्मशास्त्रमा नैतिकतालाई उच्च स्थान दिइएको छ। यौन सम्बन्धलाई केवल शारीरिक
सुखमा मात्र सिमित नभई सन्तान उत्पादन र परिवार निर्माणको पवित्र उद्देश्यसँग
जोडिएको छ। त्यसैले सहमतिमै भएको यौन सम्बन्ध किन नहोस त्यस्तो सम्बन्धले दुरगामी रुपमा
नैतिकता र सामाजिक मर्यादालाई खण्डित गर्छ भन्ने वैदिक मान्यता
थियो।
ऋषिहरूको
लागि संयम र नैतिकता सबैभन्दा ठूलो कुरा थियो। उनीहरूले आफ्नो मनलाई इन्द्रियहरूको
वशमा नभई नियन्त्रणमा राख्थे। यदि उनीहरूले विवाह बाहिर यौन सम्बन्ध राखेको भए, यसले
उनीहरूको सम्पूर्ण आध्यात्मिक प्रगति, सामाजिक प्रतिष्ठा र
तपस्यालाई हानि पुर्याउने थियो। विश्वामित्र र मेनकाको कथा यसैको एउटा उदाहरण हो,
जहाँ एउटा पलको मोहले उनको हजारौं वर्षको तपस्यामा बाधा पुर्याएको
थियो। यसकारण, दुवै पक्षको सहमति र स्वतन्त्र इच्छा भए पनि
वैदिक ऋषिहरूले विवाह बाहिरको यौन सम्बन्धलाई स्वीकार गर्दैनथे, किनकि उनीहरूका लागि वैवाहिक सम्बन्ध एक पवित्र बन्धन र सामाजिक मर्यादाको
प्रतीक थियो।
असीमित
संयम र नैतिकता नभएको व्यक्तिले आफूलाई ज्ञानको उच्चतम शिखरमा पुर्याउन कठिन
हुन्छ। ऋषि र ऋषिकाहरूमा हुने गुणहरू (जस्तै:
आत्मज्ञान,
तपस्या र मानसिक स्थिरता) विकास गर्नका लागि संयम र नैतिकता
अपरिहार्य थिए। त्यसैले, वैदिक परम्परामा यी गुणहरूलाई केवल
समाज व्यवस्थापनका लागि मात्र नभई, आफ्नो व्यक्तिगत उद्देश्य
र आध्यात्मिक उन्नति प्राप्तिका लागि पनि महत्त्वपूर्ण मानिन्थ्यो। यसले गर्दा ऋषि
र ऋषिकाहरूले आफूलाई इन्द्रियहरूको वशमा नभई ज्ञान र चेतनाको बाटोमा अग्रसर गराउन
सफल बन्नु पर्ने बाध्यात्मक अवस्थामा रहन्थे।
५. समाजमा भूमिका: शिक्षक र मार्गदर्शक
ऋषिहरू
केवल आफ्नै लागि बाँच्दैनथे, उनीहरूको समाजमा ठूलो योगदान थियो।
- सरल व्याख्या: उनीहरू समाजका
नेता,
शिक्षक, र सल्लाहकार थिए। उनीहरूले
गुरुकुल प्रणालीमार्फत शिष्यहरूलाई शिक्षा दिन्थे र राजाहरूलाई सही निर्णय
लिन सल्लाह दिन्थे।
- उदाहरण र औचित्य: वशिष्ठ, रामका गुरु थिए, र विश्वामित्रले जनकलाई सल्लाह
दिन्थे। यसले देखाउँछ कि उनीहरू आध्यात्मिक मात्र नभई सामाजिक र राजनीतिक
जीवनमा पनि सक्रिय थिए। यसको औचित्य थियो: समाजलाई सही दिशा दिनु, नैतिक शिक्षा दिनु र असल नेतृत्व विकास गर्नु।
ऋषिहरू
आफ्नो व्यक्तिगत मुक्ति र तपस्यामा मात्र सीमित थिएनन्, उनीहरूको
समाजमा पनि ठूलो र महत्त्वपूर्ण योगदान थियो। उनीहरू समाजका नेता, शिक्षक, र सल्लाहकारको रूपमा काम गर्थे। उनीहरूले
गुरुकुल प्रणालीमार्फत शिष्यहरूलाई शिक्षा दिन्थे र राजाहरू, राजनेताहरु लाई पनि
सही निर्णय लिन सल्लाह दिन्थे। यसको एउटा उदाहरण हो, वशिष्ठ रामका गुरु थिए
। विश्वामित्रले राजा जनकलाई समय-समयमा सल्लाह दिन्थे। यी उदाहरणहरूले यो देखाउँछ
कि ऋषिहरू केवल आध्यात्मिक जीवनमा मात्र सीमित थिएनन्, बरु
सामाजिक र राजनीतिक जीवनमा पनि उत्तिकै सक्रिय थिए। उनीहरूको यो भूमिकाको मुख्य
उद्देश्य समाजलाई सही दिशा दिनु, नैतिक शिक्षा प्रदान गर्नु,
र असल नेतृत्वको विकास गर्नु थियो।
निष्कर्ष
ऋषिहरूको
जीवनशैली अनुशासन,
सादगी, र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धको अनुपम
उदाहरण हो। उनीहरूले तपस्यालाई केवल व्यक्तिगत मोक्षको लागि नभई समाज कल्याणको
लागि पनि उपयोग गरे।
आजको
भागदौडको जीवनमा,
उनीहरूको जीवनशैलीबाट हामीले निम्न कुरा सिक्न सक्छौं:
- आफ्नो दैनिकीलाई व्यवस्थित बनाउने।
- सरल र स्वस्थ भोजन अपनाउने।
- प्रकृतिसँग जोडिने।
- आत्म-नियन्त्रण र मनको शान्तिका लागि ध्यान र योग
गर्ने।
प्राचीन
ऋषिहरूको जीवनशैली आजको आधुनिक समाजका लागि एउटा अमूल्य शिक्षा हो। उनीहरूले आफ्नो
जीवनलाई प्रकृतिसँग पूर्ण रूपमा जोडेर अनुशासन र सादगीलाई अँगाले। उनीहरूको तपस्या
व्यक्तिगत मोक्षको लागि मात्र नभई सम्पूर्ण समाजको कल्याणको लागि समर्पित थियो।
आजको व्यस्त र तनावपूर्ण जीवनमा, उनीहरूको आदर्शबाट हामीले धेरै कुरा सिक्न
सक्छौं। जस्तै, आफ्नो दिनचर्यालाई व्यवस्थित बनाउनु, सन्तुलित र प्राकृतिक भोजन अपनाउनु, प्रकृतिको नजिक
रहेर शान्ति पाउनु, र आत्म-नियन्त्रण तथा मानसिक शान्तिका
लागि ध्यान र योगको अभ्यास गर्नु। यसरी, ऋषिहरूको जीवनशैलीले
हामीलाई एक स्वस्थ, अनुशासित र सार्थक जीवन जिउने बाटो
देखाउँछ।