वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान
वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान
– १
सूक्ष्म जीव : कृमि
अथर्ववेदमा ऋषि कण्व र उनका अनुयायीका
वंशजहरूले सूक्ष्म जीवविज्ञानको सन्दर्भमा तीन सूक्त रचना गरेका छन्।
क्रिमिजम्भनम् (२.३१),
क्रिमिनाशनम
(२.३२) र क्रिमिघ्नम (५.२३)। यी सूक्तहरूले सूक्ष्म जीवहरूबारे मौलिक जानकारी
उपलब्ध गराउँछ। यी सबै शब्द क्रिमिजम्भनम्, क्रिमिनाशनम र क्रिमिघ्नमको अर्थ
माइक्रोबि-स्टाटिक (Microbiostatic) / माइक्रो-बिसिडल (Microbicidal) भन्ने लाग्छ। माइक्रोबि-स्टाटिकको अर्थ सूक्ष्म जीवहरूले खासै
प्रभावमा लिन नसक्ने र माइक्रोबिसिडलको अर्थ सूक्ष्म जीवहरूलाई नष्ट गरिदिने भन्ने
हो ।
ऋषि कण्वका उल्लिखित सूक्तहरू मुख्य
रूपमा सूक्ष्म जीवहरूको उन्मूलन सँग सम्बन्धित छन्। सूक्ष्म जीवहरू भनेर यहाँ
रोगजनक तथा हानिकारक सूक्ष्म जीवहरू (रोगाणु) भन्न खोजिएको हो । वेद र आयुर्वेदमा
सूक्ष्म जीवहरूबारे उल्लेख गर्न कृमि शब्दको प्रयोग भएको छ । वेद र आयुर्वेदमा
अत्यधिक प्रयोग भएको कृमि शब्द एक जेनेरिक अर्थात् सामान्यीकृत शब्दका रूपमा
कीराहरू तथा जुका,
चुर्ना आदि
जस्ता परजीवीका लागि समेत व्यापक रूपमा प्रयोग भएको छ ।
Unbelievably, a minimum of
six-thousand-year-old Vedic texts called VEDA have mentioned the role of
microorganisms in our bodies. It explains the relationship between the gut-body
brain and nature. The exact time specified the role of microorganisms, both good (micro-biomes) and bad micro-biomes (Pathogens).
कम्तीमा छ हजार वर्ष पुरानो वैदिक
ग्रन्थहरूमा पत्याउन नसकिने गरी हाम्रो शरीरमा सूक्ष्म जीवहरूको भूमिका उल्लेख
गरिएको छ । यसले पेट–शरीर–मस्तिष्क र प्रकृतिबीचको सम्बन्धको व्याख्या गरेको छ ।
साथै यसमा किरा,
जुका, चुर्ना जस्ता परजीवी, प्रकृति र हामीलाई लाभदायक रहेका
जीवाणु (माइक्रोबायोम) र खराब रोगाणु (प्याथोजेन्स) दुवै सूक्ष्म जीवहरूको पहिचान
मात्र हैन, तिनको भूमिकासमेत निर्दिष्ट
गरेको भेटिन्छ।
According to VEDA, two types of fundamental micro-ingredients are needed to construct the human body.
वेदका अनुसार मानव शरीर निर्माण हुन
आवश्यक पर्ने आधारभूत सूक्ष्म तत्व दुई प्रकारका हुन्छन्।
The first type has life. The life or
vital part of the body is called Aatma. Aatma is considered the extract of
all-natural forces. The ultimate construction material of such natural force
ingredients is a fundamental element derived from the sunlight.
पहिलो शरीरमा रहेको जीवन अर्थात् जीवित
तत्व हो। त्यसलाई हामी प्राण वा शरीरको महत्वपूर्ण अंग आत्मा भन्ने गर्छौं ।
आत्मालाई ब्रह्माण्डमा रहेका सम्पूर्ण जीवित, अर्धजीवित तथा निर्जीव प्राकृतिक
तत्वहरूको प्राकृतिक सारशक्ति मानिन्छ। सबै प्राकृतिक शक्तिहरूको निर्माणको स्रोत
र ध्वंसपछिको रूप अन्ततः सूर्यको किरणका रूपमा हुने गर्छ । तसर्थ आत्मा सूर्यको
किरणको सार हो। अर्थात् अन्ततोगत्वा सूर्यको किरणका सामग्रीबाट नै निर्मित तत्व
हो।
The time-space and revolving
movements of a fundamental particle of each bodily cell generate vibrational
forces localized towards a particular point to maintain cell vitality in a web
function. Together with all cells, the shared web functions stand alone as a
living creature.
समय–स्थान र गतिमा आधारित रहेर
सन्तुलित अस्तित्वमा रहने क्वान्टम कणहरूको सामूहिक कम्पनको संयोजन मार्फत शरीरका
हरेक कोषिकाका संरचनाहरू निर्माण भएका हुन्छन्। कोषिकाका ती संरचनाको सामूहिक वेब
फंगसन एक निश्चित विन्दुमा केन्द्रित रहेर समग्र संरचना सन्तुलित अस्तित्वमा रहने
गरी मिलेर बसेको हुन्छ। जसले गर्दा हरेक कोषिकाहरूको ऊर्जा रूपी संरचनाले हरेक
कोषिकालाई एक जीवित संरचनाका रूपमा स्थापना गर्न सम्भव तुल्याउने गर्छन्।
कोषिका रूपी जीवित संरचनाहरू एकापसमा
मिलेर तन्तुरूपी संरचनाहरू निर्माण गर्छन्। तन्तु–तन्तुहरूको त्यस माथि आफ्नै एक
सामूहिक जीवन शक्तिको निश्चित क्लस्टर सिर्जना हुन पुग्छ। शरीरका भिन्न भागमा
रहेका फरकफरक जीवित क्लस्टर फरक फरक विन्दुलाई आधार केन्द्र बनाउने गरी शक्तिका
सामूहिक वेब फंगसन अर्थात् कक्षहरू वा इनर्जीका हबका विन्दुहरू निर्माण गर्छन् ।
सबै क्लस्टरका फरक फरक इनर्जीका हबका
विन्दुहरू आपसमा सहकार्य संयुक्त वेब प्रकार्य गर्दै निर्माण गर्दै विभिन्न चक्रीय
बिन्दु रूपी एक जीवित प्राणीको रूपको संरचना खडा हुन पुग्छ। उक्त संरचना प्रकृतिको
संयुक्त प्राकृतिक वेब प्रकार्यहरू सँगै मैत्री आसन अर्थात् हार्मोनीमा पुग्न
सक्दा एक चलायमान जीवन्त संरचनाको निर्माण सम्भव गराएको हुन्छ ।
The second type has no life. The
non-vital part is called bhuta. The five non-vital or non-living constituents
are called Panchha-mahaa-Bhuta.
दोस्रो प्रकारको सूक्ष्म तत्वको समूह
जीवन नहुने तत्वको समूह हो। जीवन नरहेको भागलाई भूत भन्ने गरिन्छ। जस्तै बितेको
समय जो अब आउँदैन वा जीवन्त हुने योजनामा छैन, त्यसलाई भूतकाल अर्थात् मृत समय भनिन्छ
। शरीर मूलतः पाँच निर्जीव सूक्ष्म तत्वहरू मिलेर बनेको हुन्छ । जसलाई पञ्च–महाभूत
भनिन्छ। हरेक निर्जीव तत्व आफैँमा विभिन्न निर्जीव तत्वको मिश्रण रहेकाले महाभूत
भनिएको हो ।
हरेक तत्व क्वान्टम कणहरू निर्मित
हुन्छन् । क्वान्टम कणहरू नियमित गतिमा रहेर याटम र मलिकुलका रूपमा बनेको भए तापनि
अन्ततः तिनीहरू शून्यमा अर्थात् आकाशमा बनेको शक्ति वा इनर्जीको पोकोहरूको चलायमान
आकृति युक्त संरचना नै हुने गर्छ।
ती चलायमान आकृतिबाट चित्रमा देखिए
जस्तै पाँच महाभूत तयार हुन्छ । तिनै महाभूतहरूको संयोजनबाट पञ्च (पाँच) महाभूतको
निर्माण हुने हुँदा हामी हाम्रो शरीरलाई पञ्च–महाभूतले बनेको शरीर भन्ने गर्छौं ।
इनर्जीको पोकोको सबैभन्दा हालसम्म
बुझिएको सूक्ष्म रूप अर्थात् सबैभन्दा सानो थैली क्वान्टम हो। जसलाई मोनोक्रोमेटिक
प्रकाशको फोटोन भनिन्छ। फोटोनको मुख्य स्रोत सूर्य हो। सूर्य भनेर सामान्य
प्रकाशको सन्दर्भमा सूर्य वा सूर्य जस्तै प्रकाश दिने सम्पूर्ण तारालाई बुझिन्छ।
तसर्थ यो ब्रह्माण्डको जीवित भन्नुस् वा निर्जीव चिज ती सबै अन्ततः इनर्जीको
पोकोबाटै वनेको छ।
हामीलाई थाहै छ विज्ञानले बिजुलीको अफ
अर्थात् जिरो र अन अर्थात् एक गरी मात्र दुई अंकबाट कोड बनाएर सम्पूर्ण कम्प्युटर
चलाउन सकिने बनेको छ। त्यस्तै इनर्जीको पोको रहेको (परा–चार तत्व) र नरहेको
(अपरा–आकाश) संरचनाको संयोजनबाट जीवित सूक्ष्म तत्वहरू र निर्जीव सूक्ष्म तत्वहरू
निर्मित छ ।
When the void space of nature
receives vibrational force like sound (SHABDA) or alphabet (AKSHARA), it tries
to stabilize and hence assumes a vibrational posture.
जब प्रकृतिको खाली स्थान अर्थात् अपरा
आकाशले ध्वनि (शब्द) वा शब्दका कम्पन (अर्थात् शब्द वा आवाजरूपी शक्ति) प्राप्त
गर्छ, त्यसले आफूले आफैँलाई स्थिर
गर्ने प्रयास गर्छ। आवाजको स्थिर रहने प्रवृत्तिले त्यहाँ गोलाकार गतिशीलता भित्र
हुने सन्तुलन अर्थात् कम्पनको मुद्रा (आसन) ग्रहण गर्न पुग्छ । आकाश तत्वमा आकाश
आफैँ ५० प्रतिशत र अन्य जल,
वायु, अग्नि र पृथ्वी तत्व हरेक १२.५ प्रतिशत
हुने गर्छ।
In vibrational posture, the intensity
of moving in different directions cancels together and could stabilize in ideal
situations (Quantum Unified Field). Your ear is the sense organ that can detect
counteracting motion like sound or SHABDHA.
कम्पन मुद्रामा, आवाजका तरंगहरूका रूपमा आएका शक्तिको
गति विभिन्न दिशामा तीव्र पूर्ण रूपमा बरालिने क्रममा एक दिशामा गएको तरंग
ठीकविपरीत दिशामा जाने तरंगसँगै मिलेर रद्द हुने गर्छ । त्यस्तै प्रकृतिको गतिको
तीव्रताको अन्तिम परिणामले एक आदर्श स्थिर परिस्थिति (क्वान्टम युनिफाइड फिल्ड)
पैदा गरिदिन्छ । शब्द भनेर चिनिने यस्तो प्रकारको एक अर्कोप्रति परस्पर द्वन्द्व
रहेर गतिशील रहेका प्रतिरोधी ध्वनि तपार्ईं हाम्रो एक इन्द्रिय कानले पहिचान गरी
हामीलाई त्यसको अनुभूति दिन सक्छ।
Once the vibrational frequency is squeezed, it forms an air element. Your skin is the sense organ that can feel
the air. When air moves from one direction to another, the frictional drag
between directional flows creates heat. The heat catalyzes the combination
functions of space and air to develop fire elements. Your eye is the sense
organ that can sense fire or light. The actual fire itself is also one of the
fire elements. So do the light, all types of heat energy when energy transforms
from one form to another, digestive juice, immune power, etc.
यसरी पैदा हुने कम्पनका
फ्रिक्वेन्सीहरू जब संकुचन हुन्छन् तब तिनीहरू वायु तत्वका रूपमा परिवर्तन
हुन्छन्। वायु तत्वमा वायु आफैँ ५० प्रतिशत र अन्य आकाश, जल, अग्नि र पृथ्वी तत्व हरेक १२.५ प्रतिशत
हुने गर्छ । छाला हावाको गति महसुस गर्ने इन्द्रिय हो। जब हावाको प्रवाह कुनै तहमा
तीव्र र कुनै तहमा कम हुन्छ वा एक दिशाबाट प्रवाह हुने हावा अर्को दिशामा प्रवाह
हुनेसँगै संसर्गमा आउँछ तब विपरीत दिशा वा फरकफरक तीव्रतामा प्रवाह हुने हावाको
तहबीचको घर्षणले तातोपनको विकास गर्छ।
तातोपनले दिने आगो तत्वहरूले आकाश र
हावा तत्वको संयोजनलाई उत्प्रेरित गरी अग्नि तत्वको विकास गर्छ । हाम्रो आँखा
आगोबाट प्रवाह हुने प्रकाशको अनुभूति गर्ने इन्द्रिय हो। अग्नि तत्वमा अग्नि आफैँ
५० प्रतिशत र अन्य आकाश,
वायु, जल र पृथ्वी तत्व हरेक १२.५ प्रतिशत
हुने गर्छ । वास्तविक आगो पनि आगो तत्वमध्ये एक हो । उज्यालो र ऊर्जा शक्ति जस्तै
पाचन रस, रोग प्रतिरोधी र रोगाणुनाश
शक्ति, तातोपन सबै अग्नि वा फायर
तत्व हुन् ।
When air elements are squeezed further,
they become liquid or water. Your taste buds on the tongue (not
throughout your body, though) are the sense organs you can feel, the water,
known as taste. The water itself is also one of the water elements.
जब वायु तत्वहरू थप संकुचन हुन्छ तब
यसले तरल वा जल तत्वहरू निर्माण गर्ने गर्छ। वायु तत्वमा वायु आफैँ ५० प्रतिशत जल
र अन्य आकाश, वायु, अग्नि र पृथ्वी तत्व हरेक १२.५ प्रतिशत
हुने गर्छ । जल तत्वका कारण जिब्रोले स्वादको महसुस गर्ने गर्छ । हामीले पिउने
पानी आफैँ पनि एक जल तत्व हो ।
When further squeezed, water elements turn into solid or earth elements. The earth element is the most compact
form of all. The fifth element, called the earth elements, combines all four
elements: space, air, fire, and water. Because of the earth's elements, your
nose can smell odours and the sense of no smell.
जब जल तत्वहरू थप संकुचन हुन्छ तब यसले
ठोस रूप ग्रहण गरी सबैभन्दा खाँदिएको पृथ्वी तत्वको निर्माण गर्ने गर्छ । पृथ्वी
तत्वमा पृथ्वी आफैँ ५० प्रतिशत र अन्य आकाश, वायु, अग्नि र जल तत्व हरेक १२.५ प्रतिशत
हुने गर्छ । पृथ्वी तत्वका कारण नाकले गन्धको महसुस गर्ने गर्छ । जमिनको माटो आफैँ
पनि एक पृथ्वी तत्व हो।
According to the Vedic principle,
your body consists of all five elements in different proportions. That is
called five bhuta or Pancha-Maha-Bhuta.
वैदिक सिद्धान्त अनुसार हरेक जीवको
शरीर विभिन्न अनुपातमा सबै पाँच तत्व मिलेर बनेको हुन्छ। जसलाई पञ्च–महाभूत
भनिन्छ।
The Veda concept tells the same
principle of quantum physics. According to physics, the vibrational elemental
atomic particles like quarks and electrons stabilized in the unified quantum
field. Vedic Science named the unified quantum field "SHIVA TATWO" or
the dancing NATARAJ.
वेदको अवधारणा क्वान्टम फिजिक्सकै समान
सिद्धान्तसँग मिल्छ । क्वान्टम फिजिक्सका अनुसार क्वार्क र इलेक्ट्रोनहरू जस्ता
नियमित गतिशील रहेर परमाणुका कणहरू निर्मित एक स्थिर कम्पनयुक्त युनिफाइड क्वान्टम
फिल्ड निर्माण हुने गर्छ। जसलाई वैदिक विज्ञानले ‘शिव तत्व’ वा नियमित नृत्य
मुद्रामा रहने शिवको प्रवृत्ति वा नटराजको स्वरूपको गुणका रूपमा लिने गर्छ। त्यही
नटराज गुणको सन्तुलनको प्रवृत्ति नै सबैभन्दा सूक्ष्म परमाणुदेखि सम्पूर्ण जीवित
प्राणीको शरीरको निर्माण तथा ध्वंसको मूल कारक रहने मान्यता छ।
All the Vedic elemental constituents
of Pancha-Maha-Bhuta get unified into a stable structure, making every micro
and macro part of the body. The tiny cell vitality part (time-space-vibrational
energy entangled portions of energy derived from sun energy) attaches to each
Pancha-Maha-Bhuta combo, turning the unit alive.
पञ्च–महाभूतरूपी वैदिक अवधारणाका
तत्वहरूले सूक्ष्म र ठूला संरचनाको निर्माण गर्दै अंगहरू बनाएका छन्। तिनै
अंगहरूको संयोजनमार्फत संरचनालाई एकताबद्ध गरेर एक स्थिर शरीरको सम्पूर्ण रूपमा
निर्माण भएको छ। हरेक सानो कोषिकाको निर्माण गर्ने पञ्च–महाभूतको संरचनासँग जीवन्त
शक्ति (आपसी क्वान्टम इनटयांगलमेन्टमा रहेका सूर्यको किरणबाट प्राप्त ऊर्जाले
समय–स्थान अनुरूप विकसित गरेको कम्पन शक्ति) जोडिएर उक्त सानो एकाइलाई जीवित
राख्छ।
Your biological heredity and brain
memory localize as a suspended energy field in the Akash or virtual space
outside and inside, like an empty locality. Every tiny living structure of the
body comes together to manifest a group structure. The entangled portions of
each vitality monitoring unit combine to form an overall space-time vibrational
network and combined energy field. Ultimately, they further entangled together
into a single whole-body living creature.
पुस्तागत जैविक आनुवंशिकता र
मस्तिष्कको स्मरणहरू शरीरबाहिर र भित्र रहेको खाली स्थानको आकाश वा भर्चुअल
स्पेसमा स्थायी रूपको सूचनाको इनर्जी फिल्डका रूपमा रहने गर्छ। शरीरको हरेक ससाना
जीवित संरचनाहरू समूहगत ठूला संरचना बनाउने क्रममा तिनीहरूले एकापसमा जोल्टिएको
(इनटयांगलमेन्टमा रहेको) समय र स्थान अनुरूपको सूचनाको संयन्त्ररूपी फिल्ड तथा
संयुक्त भौतिक संरचनाको निर्माण गर्छ। अन्ततोगत्वा सम्पूर्ण संरचना मिलेर एक
संयुक्त कम्पन निर्माण गर्ने संयोजित सूचनाको इनर्जी फिल्ड (अर्थात् चेतना वा
आत्मा) र सम्पूर्ण भौतिक शरीरको संरचनाको निर्माण गर्ने गर्छ।
The viable microbes, in Vedic terms,
are called KRIMI. The killing of any organism turns its vital life switch
off. The key vitality components are ingredients of sunlight. As the diamond
cuts the diamond, sunlight is the key to keeping vitality. That means we can
exploit sunlight in pathogen control.
वैदिक भाषामा हरेक अर्धजीवित (भाइरस)
वा जीवित जीवाणुहरू र परजीवी,
किरा आदिलाई
कृमि भनिएको छ । कुनै पनि जीवको हत्याले यसको महत्वपूर्ण जीवितताको स्विच अफ
गरिदिन्छ। शरीरलाई जीवित राख्ने मुख्य जीवन्त शक्तिको निर्माण सामग्री सूर्यको
प्रकाशबाट संश्लेषण (synthesis) गरिन्छ। जसरी हीराले हीरा
काट्छ, त्यसरी नै सूर्यको किरण
जीवनलाई जीवन्त राख्ने र विनाश गर्ने मुख्य शक्ति हुने गर्छ । मानिसको रोगजनक
समस्याको निवारण र नियन्त्रण दुवैमा सूर्यको प्रकाशको निकै ठूलो भूमिकासमेत हुने
गर्छ।
Balanced and stable vibrational
movements are other factors that can disrupt vitality. The anti-pathogenic
characteristics of herbal extracts can disrupt the pathogenic life and kill
them.
सन्तुलित र स्थिर कम्पनको निर्माणमा
नियमित स्थायित्व कायम गर्नु जीवित वस्तुलाई जीवित राख्न जरुरी हुने एक महत्वपूर्ण
कडी हो । शरीर जीवन्त राख्ने कम्पनलाई सुरक्षित र सन्तुलित राख्ने कारकहरूमा पु¥याउन सकिने हरेक प्रकारको अवरोधले
जीवित कणको जीवन्ततालाई बाधा पु¥याउँछ। एन्टिप्याथोजेनिक
विशेषता बोकेका हर्बल र प्राकृतिक औषधीहरूले रोगाणुको जीवन्त शक्ति कायम राख्ने
कम्पनमा खलबली ल्याएर तिनीहरूलाई मार्न र निष्क्रिय गर्न सहयोग गर्छ।
Fire elements consist of heat,
different light waves, digestion juice of the body, enzymes, hormones, and body
power that control circulations and the immune.
अग्नि तत्वहरूमा ताप, विभिन्न प्रकारका प्रकाशका तरंग, ध्वनिका तरंग, ¥याल, पाचन रस, इन्जाइमहरू, हर्मोनहरू, एन्टिबडी, शरीरको रक्तसञ्चार र प्रतिरक्षा
नियन्त्रण प्रणालीका शक्ति सबै पर्ने गर्छ । अग्नि तत्वको समेत रोगाणुको जीवन्त
शक्ति कायम राख्ने कम्पनमा खलबली ल्याएर तिनीहरूलाई मार्न र निष्क्रिय गर्न गर्ने
क्षमता राख्छ।
The Vedic way heavily prioritizes
enhancing human immunity and power to fight against pathogens in the colony.
Willpower is the key to boosting immunity power. A nutritious, healing food,
lifestyle, and herbal diet are other fundamental ingredients for maintaining
body vitality.
वैदिक उपायमा रोगजनक संक्रमणविरुद्ध
लड्न शरीरको प्रतिरक्षा शक्तिलाई उल्लेख्य रूपमा बलिष्ठ राख्न अत्यन्त धेरै
प्राथमिकता दिइने गरिन्छ । त्यसलाई मानिसको उच्च आत्मबलले ठूलो टेवा दिने गर्छ।
पौष्टिक खाना,
हिलिङ अर्थात्
औषधीय प्रकृतिको खाना,
सन्तुलित
जीवनशैली, जडीबुटीयुक्त आहार आदि
शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई सशक्त गर्न र जीवन्त शक्तिको रक्षा गर्ने आधारभूत
उपायहरू हुन्।
यसलाई विस्तृत रूपमा बुझ्न केही
उदाहरणको सहयोग लिनु उपयुक्त हुन्छ । जसका लागि रोगाणुको नियन्त्रणका लागि बनेका
तल उल्लिखित केही वैदिक मन्त्र वा सूक्तहरूबारे थोरै विस्तृतमा पुनरवलोकन गरौँ।
सुक्त: क्रिमिजम्भनम्
ऋषि कण्वका वंशजहरूद्वारा रचिएको
ठानिने क्रिमिजम्भनम् सूक्त अन्तर्गत पाँच मन्त्र समावेश छ। यो मन्त्रको देवतामा
मही र क्रिमिजाम्भनम् हुन्। यो सूक्त अन्तर्गत रचना गरिएकोमा मन्त्र विभिन्न
छन्दका छन्। जस्तै पहिलो अनुष्टुप् छन्दमा (श्लोक) छ भने दोस्रो र चौथो उपरिष्टाद
बृहती छन्दमा छ । जबकि तेस्रो र पाँचौँ आरसी त्रिस्तटुप छन्दमा छ।
(१ – ५ सविता । पशवः । त्रिष्टुप्, ३ उपरिष्टाद्विराड्बृहती, ४ भुरिगनुष्टुप्) अथर्ववेद ।
अथर्ववेदमा सूक्ष्म जीवहरू सन्दर्भको
क्रिमिजम्भनम्को पहिलो सूक्त
इन्द्र॑स्य॒ या म॒ही दृ॒षत्
क्रिमे॒र्विश्व॑स्य॒ तर्ह॑णी ।
तया᳚ पिनष्मि॑ सं क्रिमी᳚न् दृ॒षदा॒
खल्वा᳚ इव ॥ १॥
Indrasya ya mahi drsat krimer
visvasya tarhani.
taya pinasmi sam krimin drsada
khalvam iva ॥
1 ॥
सूक्तको व्याख्या
शब्दार्थ: ढुंगाको शक्तिशाली जाँतो
जस्तो आत्माको शक्तिशाली मिल भनेको आफ्नो आत्मा विश्वास हो, जसले शरीरमा संक्रमण गर्ने हरेक
प्रकारका माइक्रोबियल प्रजाति अर्थात् रोगाणुलाई ढुंगाको जाँतोले दाल पिने जस्तै
टुक्राटुक्रा वा विखण्डित गरी सजिलै परास्त गर्न सक्छ ।
With Aatma's mighty millstone (inner
self-strength) that crushes Microbial species of every sort, I bray and bruise
the Microbial species to bits like vetches on the grinding stone.
भावार्थ: उच्च आत्मबलले (आत्मबललाई
आत्माको शक्ति भनिन्छ। इन्द्रलाई आत्माको आत्मबल रूप मानिन्छ) मानव शरीरको भित्री
रोगजनक सूक्ष्म जीवको (रोगाणुको) नष्ट गर्छ। इन्द्र माथिल्लो वायुमण्डलका देवता
हुन्। उनको अत्यन्त बलिष्ठ वा अविनाशी वा प्रभावकारी मुख्य हतियार (वज्र) कम्पन
(चट्याङ वा मेघ वा गर्जन अर्थात् थन्दरबोल्ट) हो।
पृथ्वीको सतहबाट हावाद्वारा
वायुमण्डलमा फ्याँकिने विभिन्न कणहरूमध्ये लगभग २० प्रतिशत कण वयोजेनिक एरोसोल
हुने गरेको छ । त्यसमा पराग कण,
लेउ झ्याउ, जैविक कण र जीवाणु आदि पर्छ। गर्मी
भूभागमा हुने घना जंगलमाथिको हावामा वयोजेनिक एरोसोलले ७५ प्रतिशतसम्म भेटिने
गर्छ। वायुमण्डलमा पृथ्वीको सतहबाट चार माइलभन्दा माथिसम्म हावामा वयोजेनिक एरोसोल
भेटिन्छ। निकै माथि निलो आकाशको निकै चिसो र सुक्खा वातावरणमा तनावग्रस्त रूपमा
निष्क्रिय यात्रुहरूका रूपमा तैरिरहेका ब्याक्टेरियाहरू बादलको पानीको बाफले केही
राहत प्राप्त गर्छन्।
बादलमा पुगेका ब्याक्टेरियाहरूले आफ्नो
बायोकेमिकल वा जीवनका लागि चाहिने आवश्यकता पूरा गर्न आफ्नो शरीरमा भएको एडेनोसिन
ट्राइफोस्फेटमा भण्डारण रहेको ऊर्जाको उपयोग गरी हावामा रहेको कार्बनका
यौगिकहरूलाई टुक्राउने गर्छन्।
वैज्ञानिकहरूले पृथ्वीबाट लगभग १०
किलोमिटरको दूरीको माथिल्लो ट्रोपोस्फियरमा (जुन बर्सात गराउन र पृथ्वीमा घाम, छाया पानीको वातावरण निर्माण गर्न धेरै
जिम्मेवार छ) भेटेका विभिन्न ब्याक्टेरिया (३१४) मध्ये आकाशको वातावरणमा सबैभन्दा
प्रचुर मात्रामा भेटेका १७ प्रकारका ब्याक्टेरिया आकाशमा प्रशस्त रूपमा भेटिने
रासायनिक यौगिकहरूमध्ये अक्जालिक एसिड खाएर बाँच्ने गरेको भेटिएको छ ।
मूलतः बादलमा नियमित रूपमा पाइने
स्युडोमोनास सिरिंगे नामक ब्याक्टेरियाको कोषको सतहमा हुने प्रोटिनले बादलमा भएको
बाफलाई सानो थोपामा जोडेर बरफको निर्माणमा सहयोग पु¥याउँछ । यसरी हावामा रहेका विभिन्न
ब्याक्टेरियाले बाफलाई बरफमा लागि वर्षा गराउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने अनुमान
गरिएको छ।
वायुमण्डलमा रहेको नाइट्रोजनलाई हामीले
सिधै प्रयोग गर्न सक्दैनौँ। तर,
बिरुवाले
प्रयोग गर्न मिल्ने ढाँचामा परिणत गर्न सकिन्छ। जसलाई नाइट्रोजन फिक्सेसन भनिन्छ।
उक्त नाइट्रोजनबाट बिरुवाले प्रोटिन बनाउँछ। त्यो प्रोटिन हामीले खान पाउँछौँ। मेघ
गर्जनसहित बिजुली चम्कँदा पैदा हुने बिजुलीको हरेक भोल्टमा हुने विद्युतीय ऊर्जाले
वायुमण्डलमा हुने नाइट्रोजनको अणुको बलियो बन्धन तोड्न पर्याप्त रूपमा शक्तिशाली
हुन्छ।
एक पटक विभाजित भएपछि नाइट्रोजनका
परमाणुहरू वायुमण्डलमा भएको अक्सिजनसँग जोडिन पुग्छ र नाइट्रोजन डाइअक्साइड
बनाउँछन्। बिजुली चम्कँदै गर्दा बादलमा बादलका थोपाहरू र वर्षाका थोपाहरू हुन्छन्।
जब नाइट्रोजन डाइअक्साइड पानीमा घुल्छ, त्यहाँ
नाइट्रिक एसिड बन्छ । जसले नाइट्रेट बनाउँछ । उक्त नाइट्रेटहरू पानीको थोपाहरूमा
जमिनमा खस्छन् र वर्षको पानीद्वारा माटोमा झरेका नाइट्रेटहरू बिरुवाहरूले मलका
रूपमा अवशोषित गर्ने गर्छन्। )
वायुमण्डलमा उत्पादन हुने नाइट्रिक
एसिडको सूक्ष्म जीवनाशक हो। माथिल्लो वायुमण्डलबारे बताउने क्रममा बादललाई ढुंगाको
मिल वा जाँतोका रूपमा चित्रण गरिएको छ। मेघ गर्जन र बादलको टक्करबाट माथिल्लो
वायुमण्डलका रोगाणुहरू मारिन्छन्।
शतपथ ब्राह्मणमा उल्लेख गरिए अनुरूप
कम्पनको कारण (थन्दरबोल्ट) विकसित हुने उज्यालो त्यहाँको रोगाणुहरूलाई नष्ट गर्ने
प्रभावकारी हतियार (वज्र) हो।
(शतपथ ब्राह्मणमा धेरै विषय उल्लेख भएका
छन्। जसमध्ये यज्ञ,
हवन विधि, ज्ञानपूर्ण कुराहरू, पूजा विधि र जीवन जिउने कला आदि
उल्लेखनीय छन्। मानव जीवनका धेरै समस्याको समाधानबारे बोलिएको शतपथ ब्राह्मण
ग्रन्थको सहायताले मानिसले आफ्नो जीवनशैलीमा उल्लेखनीय परिवर्तन ल्याउन र मानव
अस्तित्वको सागरबाट मुक्ति अर्थात् मोक्षको उत्तराधिकारी बन्न सक्छ ।)
अथर्ववेदमा सूक्ष्म जीवहरू सन्दर्भको
क्रिमिजम्भनम्को दोस्रो सूक्त:
दृ॒ष्टम॒दृष्ट॑मतृह॒मथो᳚
कु॒रूरु॑मतृहम् ।
अ॒ल्गण्डू॒न्स्थर्वा᳚न् छ॒लुना॒न्
क्रिमी॒न् वच॑साजम्भयामसि ॥ २॥
Drstamadrstamatrhamathokururumantrham.
algandunstharvanchalunan krimin
vacasa jambhayamasi ॥
2॥
शब्दार्थ: दृश्य तथा अदृश्य कृमिहरू
(जीवाणु) मध्ये चिडचिडे वा हानिकारक कम्पनहरू (आवाज वा गति) पैदा गर्ने बाहिरी
छालामा वा शरीरभित्र द्रुत रूपमा प्रवेश गरी क्षति पु¥याउने गर्ने सबै रोगाणुहरूलाई उपचारको
माध्यमबाट विखण्डन वा नष्ट गरी निष्क्रिय पार्न सकिन्छ।
Cushing visible and invisible krimi (pathogenic microbes) and controlling their contemptible sounds utterance is possible. The pathogenic microbes that produce irritation in the skin or enter
fast into the body can be crushed into pieces with the help of medicine.
भावार्थ: औषधीय गुणको पदार्थको सेवन र
स्वास्थ्य सुधारक दिनचर्याले सबै प्रकारको कृमिजन्य रोगाणुहरूको उपचार सम्भव छ ।
जसमा रोगाणु प्रतिरोधी ओखती,
दैनिक
जीवनयापन विधि,
उचित खानपान
तथा उपयुक्त जीवन पद्धतिको (योग,
ध्यान, ऋतुचर्या, आहारविहार) अनुसरणको जरुरत पर्छ ।
अथर्ववेदमा सूक्ष्म जीवहरू सन्दर्भको
क्रिमिजम्भनम्को तेस्रो सूक्त होः
अ॒ल्गण्डू᳚न् हन्मि मह॒ता व॒धेन॑ दू॒ना
अदू᳚नाअर॒सा अ॑भूवन् ।
शि॒ष्टान॑शिष्टा॒न् नि ति॑रामि वा॒चा
यथा॒ क्रिमी᳚णां॒नकि॑रु॒च्छिषा᳚तै॥ ३॥
algandun hanmi mahatavadhena duna
aduna arasa abhuvan.
shishhtanashishh Tanni tirami vaca
yatha kriminam nakirucchhishhatai॥3॥
शब्दार्थ: छालामा जलन पैदा गर्ने
रोगाणुहरू (हानिकारक माइक्रोबियल प्रजातिहरू) लाई नष्ट गर्ने विभिन्न औषधीको विकास
गर्न सकिन्छ । शरीरभित्र हुर्किसकेका र हुर्कंदै गरेका कतिपय रोगाणु संक्रमण शक्ति
गुमाइसकेको अवस्थामा पुगेका हुन्छन्। शरीरको रोग प्रतिरोधी क्षमताको बाबजुद नष्ट
नभएका निष्क्रिय तथा सक्रिय रोगाणुका सबै प्रजातिलाई औषधीको प्रयोजनले नष्ट गर्नु
उपयुक्त हुन्छ । ताकि एउटा पनि संक्रामक रोगाणु शरीरमा जीवित रहने वातावरण नरहोस्
।
It is possible to destroy microbial
pathogens that irritate the skin with a potential medicine. Such treatment
causes the developed and the undeveloped Microbial species to lose their vigor.
It is possible to kill the foul pathogenic species that have escaped death
using herbs or drugs. In this way, no single pathogenic species remains alive.
अथर्ववेदमा सूक्ष्म जीवहरू सन्दर्भको
क्रिमिजम्भनम्को चौथो सूक्त:
अन्वा᳚न्त्र्यं शीर्ष॒ण्य॑१मथो॒ पार्ष्टे᳚यं॒क्रिमी᳚न्
।
अ॒व॒स्क॒वं व्य॑ध्व॒रं क्रिमी॒न् वच॑सा
जम्भयामसि॥४॥
anvankrayam shirshhanyamatho
parshhteyam krimin.
avaskavam vyadhvaramkrimin vacasa
jambhayamasi॥4॥
शब्दार्थः आन्द्रामा संक्रमण गरी जीवनयापन
गर्ने रोगाणुहरूले दिसा–पखाला–बान्ता आदि जस्ता हैजामा हुने जस्तो लक्षणका रोगहरू
निम्त्याउँछ। टाउकोमा संक्रमण गर्नेले चिलाउने, बेचैनी दिने, निराश गर्ने प्रकारका रोग पैदा गर्छ।
करङभित्र संक्रमण गर्नेले मुटु खान्छ। छालामा संक्रमण गर्नेले कुष्ठरोगको लक्षणमा
देखिने जस्ता छालाका रोग निम्त्याउँछ। मासुमा संक्रमण गर्नेले मासु खाने गर्छ। यी
सबै प्रकारका संक्रमण गर्ने रोगाणुहरूलाई औषधीको प्रयोग गरी विखण्डन गरी निष्क्रिय
तुल्याउन र नष्ट गर्न सकिन्छ।
Pathogens that reside within the
bowels and cause cholera. That resides in the head and causes the itch. That
within the ribs causes pulmonary consumption. Those entering into the skin
cause leprosy. And, that attack flesh eats man's flesh. These we bruise to
pieces with the medicine.
अथर्ववेदमा सूक्ष्म जीवहरू सन्दर्भको
क्रिमिजम्भनम्को पाँचौँ सूक्त:
ये क्रिम॑यः पर्व॑तेषु॒ वने॒ष्वोष॑धीषु
प॒शुष्व॒प्स्व॑१न्तः।
ये अ॒स्माकं᳚ त॒न्व॑माविवि॒शु स्सर्वं॒
तद्ध᳚न्मि॒जनि॑म॒ क्रिमी᳚णाम्॥ ५ ॥
ye krimayah parvateshhu
vaneshhvodhIshhupashushhvapsvantah.
ye asmakam tanvamavivishuh sarvam
taddhanmi janimakriminam॥
5॥
शब्दार्थः पहाडमा, जंगलमा, बोटबिरुवामा, गाईबस्तुमा, पानी, हावा जस्ता सबै प्राकृतिक स्थानमा
सूक्ष्म जीव हुन्छन्। हाम्रो वरपरको वातावरणबाट नै तिनीहरू असंख्य मात्रामा हाम्रो
शरीरमा पुगी जीवनयापन गरिरहेका हुन्छन्। उक्त जीवाणुमध्येका रोगजनक रोगाणुहरूलाई
सम्पूर्ण रूपमा नष्ट गरी स्वस्थ रहन सम्भव हुन्छ।
Microbial species are in the
mountains and the forests. They live in the plants, cattle, waters and those
that have entered our bodies. It must destroy the whole
generation of these pathogens to stay infection-free.
समग्र व्याख्या: माथिका पाँच सूक्त सबै
नै स्व–व्याख्यात्मक छन्। सूक्ष्म जीवहरू पृथ्वीमा जताततै सर्वव्यापी रूपमा पाइने
अत्यन्तः महत्वपूर्ण जीव हुन्। पृथ्वीको अनुकूल वातावरणदेखि चरम प्रतिकूल
परिवेशसम्म तिनीहरूको उल्लेखनीय प्रजातिको उपस्थिति रहेको भेटिन्छ। पृथ्वीमा
सर्वव्यापी रूपमा पाइने असंख्य सूक्ष्म जीवहरूमा अत्यन्तः कम प्रजाति मात्र रोगाणु
प्रवृत्तिको हुने गर्छन्। रोगाणु प्रवृत्तिका सूक्ष्म जीवलाई हाम्रो शरीरमा
पुग्नबाट रोक्न र पुगेकालाई नष्ट गरी स्वस्थ रहन सकिन्छ।
The five mantras above are
self-explanatory. Microbes are the ubiquitous member(s) of this planet. They
are everywhere. From favourable environments to extreme environments, they can
show their remarkable presence. Among several species of microbes, only a limited number are pathogenic. We can block most pathogenic microbes from infecting our
bodies. We can also re-acquire our healthy state after getting rid of them when
they infect us.
सूक्त – क्रिमिनाशनम् (Krimi Nashnam)
(२.३२.१–६) अथर्ववेद । काण्ड–द्वितीया
(दोस्रो); सुक्त–३२; मन्त्र – १ देखि ६; ऋषि– कानव (काण्वः); देवता–आदित्य (आदित्यः)।
Significance: This sukta states that
herbal drugs can combat water-borne or vector-borne diseases.
However, light-fire / yajna-oriented microbial destruction was prioritized in
the preceding suttas.
उल्लिखित सूक्तहरूमा पानीजन्य रोग तथा
कीटजन्य रोगसँग लड्न विभिन्न जडीबुटीमा आधारित औषधीको उल्लेख भएको छ । जबकि
यसअघिका सूक्तहरूमा अग्नि,
यज्ञ र
सूर्यको सदुपयोग उन्मुख सूक्ष्म जीव रोगाणु विनाशक उपायमा जोड दिइएको थियो।
मन्त्र: १
उद्यन्नादित्यः क्रिमीन् हन्तु
निम्रोचन् हन्तु रश्मिभि:।
ये अन्तः क्रिमयो गवि॥
The sunlight at sunrise and sunset
helps destroy the pathogen that lives on the body with its beams.
Explanation: The small concentration
of UV light in sunlight helps us make vitamin D, which activates our T-cells
for body wellbeing. That includes enhancing the immune power to good blood
circulation. More importantly, the blue light that mainly arrives on Earth near
sunrise and sunset holds ample blue light concentration. That blue light
reaches the second layer of skin, the dermis.
In the dermis, it activates our cells
to create hydrogen peroxide. That starts T-sell to circulate through the blood
throughout the body and helps to kill body pathogens. It also boosts our
immune power.
शब्दार्थ: सूर्योदय र सूर्यास्तको
समयको सूर्यको किरणले शरीरमा रहने रोगाणुहरूलाई नष्ट गर्न सक्छ।
व्याख्या: हामी सबैलाई वैज्ञानिक रूपमा
प्रमाणित भएको यो तथ्य थाहा छ कि सूर्यको किरणले मानव शरीरमा रहेको भिटामिन ‘डी’
उत्पादन गर्छ जसले मानव सेलमा रहेको ‘टी’ सेलहरूलाई सक्रिय पारी मानिसको
प्रतिरक्षामा प्रणालीलाई बलिष्ठ पार्ने कार्य गर्छ। यो बारे वैज्ञानिक अनुसन्धानले
अर्को पातोसमेत वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित गरिदिएको छ। जस अनुसार न्यून मात्रामा
निलो प्रकाशको किरण रहेको सूर्यको प्रकाशले मानव कोषिकाभित्रका ‘टी’ सेलहरूलाई
तीव्र गतिमा सक्रिय हुनसमेत उत्प्रेरित गर्ने गर्छ।
मानव शरीरको सबैभन्दा ठूलो अंगका रूपमा
रहेको छालाको कोषिकामा यसरी सक्रिय भएका ‘टी’ सेलहरूले छालामा रहने धेरै सूक्ष्म
जीवहरू सतर्क पारिदिन्छ। छालालाई आफ्नो बासस्थान बनाएका तिनीहरू कि त शरीर छोडेर
भाग्छ । छालामै रहने रोगाणुहरू भने सूर्यको किरणको प्रभावले ‘टी’ सेलहरूले नष्ट
पारिदिन्छ। संक्रमणको स्थानमा सक्रिय रहेका ‘टी’ सेलहरू चाहे प्रतिरक्षामा
प्रणालीको सहयोगीको भूमिकामा हुन् वा रोगाणुहरू नष्ट गर्ने भूमिकामा शरीरको
सुरक्षा कवचको काम गरिरहेका हुन्छन्।
रगतले जब शरीरमा संक्रमण भएको महसुस
गर्छ तब रगतमा रहेको सेतो रक्त कोषिकाहरूले शरीरलाई संक्रमण गर्ने ब्याक्टेरियाहरू
मार्न र प्रतिरक्षा प्रणालीलाई चुस्त पार्न हाइड्रोजन पेरोक्साइड नामक यौगिकको
निर्माण गर्छ । सूर्यमा हुने निलो प्रकाशको किरण हाम्रो छालाको बाहिरी तहलाई छेडेर
दोस्रो तह डर्मिससम्म सहजै पुग्न सक्छ। सूर्यको निलो किरणले डर्मिसमा रहेका ‘टी’
सेलको कोषिकाहरूमा हाइड्रोजन पेरोक्साइड बनाउने गर्छ । हाइड्रोजन पेरोक्साइडले
गर्दा ‘टी’ सेलका कोषिकाहरूको शरीरभरि सक्रिय सञ्चार हुन सम्भव बन्छ। ‘टी’ सेलको
प्रतिरक्षात्मक प्रतिक्रियामा र प्रतिरक्षाको क्रममा क्षति भएको ‘टी’ सेल त्यहाँबाट हटाउन पनि हाइड्रोजन
पेरोक्साइडको प्रयोग हुन्छ।
सूर्यको किरणले छालामा भिटामिन ‘डी’ को
उत्पादन गर्न अल्ट्राभोइलेट किरणको जरुरत हुन्छ। यूभी किरणले छालामा छालाको
क्यान्सर र मेलानोमा हुने जोखिमसमेत उच्च पारिदिन्छ। सूर्यको किरणमा हुने निलो
प्रकाशले छालामा हुने उक्त विकृतिहरू रोक्ने विशेष भूमिका खेल्ने गर्छ । जसको
अन्तिम नतिजा शरीरको रोग प्रतिरोध क्षमता बलिष्ठ बन्नु हुन पुग्छ।
दिउँसोको समयमा सूर्य सिधै आकाशमा माथि
हुन्छ। त्यो समयमा सूर्यको किरणमा हुने छोटो ओइव–लेन्थका किरणहरू त्यसमा पनि
मुख्यतया निलो किरण माथिल्लो वायुमण्डलमा रहेको हावा अणुहरूले परावर्तित गरी
तितरबितर पारिदिन्छ। जसले गर्दा आकाश निलो देखिन्छ तर हामीसम्म भने निलो किरण कम
आइरहेको हुन्छ। त्यसैले गर्दा सूर्योदय र सूर्यास्तको समयमा हामीले सूर्यबाट धेरै
निलो किरण प्राप्त गर्न सक्छौँ। यो अर्थमा माथिको सूक्तले दिएको सिद्धान्त
वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित रहेको पुष्टि हुन्छ।
Further Explanation: The word
"Gavi" usually hastwo meanings earth and cattle . Here, it meant
neither earth nor cattle but thebody (i.e., Pancha mahabhuta).
मन्त्र: २
वश्वरूपं चतुरक्षं दिमिं
सारङ्गमर्जुनम्।
शृणाम्स्य पृष्टीरपि वृश्चामि यच्छिर:॥
The microbes/insects can be visible
or invisible with variegated shapes, have sense organs to sense all around
(like four-eyed), are prone to creep, and can even be transparent in colour. It is
possible to dismantle and deactivate their vital body mechanisms (like body-stabilizing ribs equivalent substrate and the critical head identical parts)
and turn them inactive or dead.
Explanation: This Mantra
mentions that Kirmis are in various shapes, sizes, and colours. They can sense
all directions with multiple-eyed equivalent sense organs and move in all
directions through creeping or other means. They can be white or transparent as
well. Like insects and creatures, all krimis possess ribs and heads with the
equivalent structure to shape their biological functions. The active
constituents of drugs/herbs can be utilised for microbicidal characteristics to
target the vital systems responsible for supporting the critical bodily
functions of the pathogen (krimis) to control and right-kill.
शब्दार्थ: विभिन्न प्रकारका दृश्य तथा
अदृश्य सूक्ष्म जीव तथा किराका रूपमा रहेका रोगाणुहरूको तिनीहरूको शरीरको आधारभूत
संरचनालाई छिन्नभिन्न पारी विखण्डनको मध्यमबाट निष्क्रिय वा नष्ट गर्न ओखती वा
उपायको अवलम्बन गर्न सकिन्छ ।
व्याख्याः मन्त्रमा उल्लेख भए अनुसार
सूक्ष्म जीव तथा किराहरू विभिन्न आकार, प्रकार
र रङमा हुन सक्छन्। तिनीहरू चौतर्फी (चारैतिर) हेर्ने इन्द्रिय आँखा जस्तै
संरचनाले सज्जित हुन्छन्। घस्रेर वा अन्य माध्यमबाट एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सर्न
सक्छन्। कुनै सेतो रङको हुने भन्नुको अर्थ तिनीहरू पारदर्शीसमेत हुन सक्छन् भन्ने
हो।
सूक्ष्म जीवहरूमा करङ र टाउकोले गर्ने
काम सम्पन्न गर्ने कुनै न कुनै प्रकारको संरचनासमेत सक्रिय रहन्छ। सूक्ष्म
जीवहरूको करङहरू र टाउको भूमिकामा रहेका संरचनाहरू तिनीहरूको आधारभूत जीवनको
महत्वपूर्ण भाग हुने गर्छ। रोगाणुको तिनै भागलाई लक्षित गरी विखण्डनमार्फत
निष्क्रिय गर्ने वा नष्ट गर्ने ओखती वा जडीबुटीहरूको माध्यमबाट नियन्त्रण गर्न
आवश्यक हुन्छ।
मन्त्र: ३
अत्रिवद्वः क्रिमियो हन्मि कण्वव
ज्जमदग्रिवत्।
अगस्त्यस्य ब्रह्मणा सं पिनष्म्यहं
क्रिमिन्॥
The Vedic Knowledge of Natural Power
(God) states that comparably, a violent flesh-eater kills a bird as its prey,
and a fowl eats up all grains one by one. A kindled fire extinguisher can stop
the fire in one stroke, and humane willpower can deactivate and kill the
pathogens into a harmless form.
In the Vedic era, Sage Atri
formulated the principles to destroy pathogens. Sage Kanva has named the way to
avoid pathogens an intelligent way to introduce pathogen-targeted killing. Sage
Jamadagni has shown the power of fire and bodily fire to fight against and
destroy pathogens. A veteran, Sage Agastya, has developed how physical immune
strength can work against immune power, weakening the role of pathogens and
poison.
Those sages have developed immensely powerful Vedic chants as mantras to transfer that knowledge to others.
Based on
that, Vedic medicinal formulas and ways of joyful living developed by Ayurveda
in the long run. Following the Vedic principle developed by those Sages, we can
master proven body cleansing science and destroy harmful pathogens and
poisonous substances.
शब्दार्थ: वैदिक ज्ञानको सार अनुरूप
जसरी मासु खाने एक हिंस्रकले आफ्नो सिकारका लागि चरालाई मार्ने गर्छ, जसरी चराले एक–एक गरी आफ्नो आहारका
रूपमा अन्न खाने गर्छ र जसरी बलिरहेको आगोको लप्कालाई अग्नि नियन्त्रण गर्ने
यन्त्रको हावाको एकै झोक्काले निभाएर निर्मूल गर्न सक्छ त्यसरी नै आफूमा
अन्तर्निहित प्राकृतिक (परमात्माको शक्ति) शक्तिको प्रतिरूप उच्च आत्मबलले (अर्थात्
‘म’ तत्व अर्थात् आत्मा) रोग उत्पन्न गर्ने जीवाणु अर्थात् सूक्ष्मजीवी रोगाणुलाई
विखण्डन र परास्त गर्न सक्छ ।
ऋषि अत्रिले पहिचान गरेको कीटाणु
(विषाणु र रोगाणु) ध्वस्त गर्ने विधि, ऋषि
कण्वको बुद्धिमत्तापूर्ण रोगाणु नियन्त्रणका उपाय, ऋषि जमदग्निले पहिचान गरेको विषाणु र
रोगाणुविरुद्ध लड्न अग्नि तत्वको क्षमता, ऋषि
अगस्त्यको रोग प्रतिरोधी शक्ति (भगवान्) र रोग प्रतिरोधी शक्तिनाशक तत्वहरूको
(मरुत) अन्तरसम्बन्धबारे अनुभवी वैज्ञानिक ज्ञानको संयोजनबाट रोग उत्पन्न गर्ने
रोगाणुहरूविरुद्ध लड्न सकिन्छ। उल्लिखित ऋषिगणले आफ्नो मन्त्रमार्फत सुझाएका
शक्तिशाली सूत्र अर्थात् उपायहरू संहारक रोगाणु र विषाणु नष्ट गर्ने र वैज्ञानिक
शोधन (शुद्ध या साफ गर्ने) प्रक्रियाद्वारा शरीरबाट विकार हटाई तन्दुरुस्त पार्ने
विधिको विकास गर्न आयुर्वेद सफल भएको छ।
व्याख्या: माथिका पदहरूमा उल्लेख गरिए जस्तै वैदिक कालमा रोग उत्पन्न गर्ने सूक्ष्मजीवी जीवाणुहरू अर्थात् रोगाणु तथा विषाणुहरूबारेमा विभिन्न ऋषिले अनुसन्धान मात्र गरेका थिएनन्, उनीहरूले सूक्ष्म जीवहरू विषालु प्रकृतिको समेत पहिचान गरी तिनीहरूबाट बच्न र तिनीहरूलाई विनाश गर्ने विभिन्न सिद्धान्तलाई सूत्रबद्ध रूपमा ढालेर वेदको सूक्तका रूपमा विकास गरेका थिए । जसलाई हामी वेदको मन्त्र भन्ने गर्छौं । वैदिक कालमा विकास भएको उक्त मन्त्रहरूले रोगाणुहरूले उत्पन्न गर्ने रोगको उपचार उल्लेख गर्ने क्रममा हरेक रोगाणु र सामूहिक रूपमा रहने रोगाणुको नियन्त्रणको विधि उल्लेख गरेको देखिएकाले जीवाणुहरू एकल र कोलोनीमा समेत रहन सक्ने यथार्थको उनीहरूले पहिचान गरेको प्रस्ट हुन्छ।
मन्त्र: ४
हतो राजा क्रिमीणा मुतैषाम् स्थपति
र्हत:।
हतो हतमाता क्रिमि हर्तभ्राता हतस्वसा॥
Raajaa refers to the king and all kingdom inhabitants or the entire pathogenic microbial colony. The starting colonies play the king's role in the pathogenic colonies that grow throughout the body. The total pathogenic colonies need to be killed violently but effectively (i.e., the concept of sterilized or pasteurized later materialized). The starting colony, more specifically the first starter (the mother strains) of that colony, is the sovereign (possessing supreme or ultimate power) and the root cause of the pathogen to grow into the subsequent(offsprings and the territories).
शब्दार्थ: पहिलो पटक अस्तित्वमा आएको
रोगाणुको समूह शरीरमा देखिने रोगाणुको सार्वभौम (सर्वोच्च र अद्भुत असुर शक्तिको
प्रमुख) कारक हुने गर्छ। त्यसले विकास गर्ने कोलोनीहरू रोगजनक रोगाणुहरूको
संक्रमणको मूल जड बन्छन्। तसर्थ संक्रमणकारी रोगाणुहरूको नियन्त्रणका लागि रोगजनक
सूक्ष्म जीवको सुरुवाती कोलोनी र त्यसले जन्माएका अन्य कोलोनीलाई समग्रतामा नै तर
प्रभावकारी रूपमा निर्मूल (उन्मूलन) गर्न अनिवार्य हुन्छ ।
व्याख्या: राजा शब्दले आफैँ एक
संस्थालाई जनाउने हुँदा यसले कुनै राज्यका प्रमुख नेता र त्यस राज्यका सम्पूर्ण
बासिन्दालाई जनाउने गर्छ । सूक्ष्म जीवको सन्दर्भमा, सूक्ष्म जीवहरू एक समूहको कोलोनीमा
रहेर बस्ने हुँदा रोगजनक सूक्ष्म जीवको सुरुवाती कोलोनी त्यसमा पनि उक्त कोलोनीको
सुरुवात गर्ने पहिलो सूक्ष्मजीवी रोगाणुलाई त्यसको नेताका रूपमा र सम्पूर्ण
कोलोनीलाई समग्रमा जनाउन राजा शब्द प्रयोग भएको छ। रोगाणुहरूको सुरुवातको कोलोनीले
शरीरको सम्पूर्ण भागमा रोगजनक कोलोनीको विस्तारमा भूमिका खेलेको हुन्छ ।
संक्रमणकारी रोगाणुहरूको नियन्त्रणका
लागि सम्पूर्ण रोगजनक रोगाणुका कोलोनीलाई समग्रतामा नै तर प्रभावकारी रूपमा
निर्मूल/उन्मूलन गर्न अनिवार्य छ
(यसलाई पछिको समयमा स्टेरलाइज/पास्चराइज जस्ता अवधारणाबाट
विज्ञानले परिभाषित गरेको देखिन्छ।)
किनकि पहिलो पटक अस्तित्वमा आएको
रोगाणुको समूह (त्यसमा पनि पहिलो स्टार्टर अर्थात् मदर स्ट्रेन) नै हाम्रो शरीरमा
देखिने रोगाणुको सार्वभौम (सर्वोच्च र अद्भुत असुर शक्तिको प्रमुख) कारक हुने
गर्छ। त्यसले विकास गर्ने कोलोनीहरू रोगजनक रोगाणुहरूको संक्रमणको मूल जड बन्छन्।
Remarkable Microbiological Notes: The
Mantra suggests focusing on sterilizing or killing the whole colonies of
microbes and worms. It also indicates that there will be several strains of microbial
species (in several territories). Interestingly, it acknowledged that microbes
live in colonies, and many produce biofilm (or something like it) that can be assumed to be
the home of microbes.
उल्लेखनीय सूक्ष्म जीव विज्ञानका
पक्षहरू: मन्त्रले सूक्ष्म जीव र किराहरूको सम्पूर्ण उपनिवेश (कोलोनी) लाई
स्टेरलाइज गर्न वा नष्ट गर्न अनिवार्य हुने कुरामा ध्यान दिन सुझाव दिएको देखिन्छ।
मन्त्रले माइक्रोबियल एकै प्रजातिका धेरै प्रकारका कोलोनी (धेरै उपनिवेश) मा
अस्तित्वमा रहनेसमेत प्रस्ट संकेत गरेको छ। अत्यन्त चाखलाग्दो कुरा चाहिँ के भने
सूक्ष्म जीवहरू उपनिवेश बनाएर बस्छन्। तिनीहरू धेरै संख्यामा बायोफिल्म (वा पातलो
झिल्लीरूपी समूहको कोलोनी) का रूपमा संगठित भएर सूक्ष्म जीवहरूको बासस्थानको विकास
गर्छन्। जस्तै: तलको उदाहरण हेर्दा यो कति यथार्थको नजिक छ भन्ने अनुभूति हुन
सक्छ।
मन्त्र: ५
हतासो अस्य वेशसो हतासः परिवेशसः ।
अथो ये क्षुल्लका इव सर्वे ते क्रिमयो
हताः॥
Translation: Destruction of a colony
of different pathogens (viruses and germs of microscopic and tiny nature) also
requires the activation of their defence and resistance behaviour. And killing
all sorts of pathogens (visible and invisible germs and viruses) together.
शब्दार्थ: विभिन्न रोगजनक रोगाणुको
(सूक्ष्मजीवी भाइरस र अन्य कीटाणु) नियन्त्रणका लागि कोलोनीको (झुप्पामा रहेर
विकसित हुने बस्ती) रूपमा रहने सूक्ष्म जीवहरूको प्रतिरक्षा प्रणाली र
प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई परास्त गर्दै निष्क्रिय गर्ने र सम्पूर्ण रूपमा विनाश गर्ने
उपायको जरुरी हुन्छ। सबै प्रकारका रोगजनक सूक्ष्म जीवहरू (दृश्य र अदृश्य कीटाणु र
भाइरस) लाई सोही विधिमार्फत एकैसाथ मार्न र तिनीहरूको संक्रमणबाट मुक्त हुन सम्भव
हुने गर्छ।
Explanation: Mostly, pathogens reside
in a colony. The pathogen produces defence mechanisms and antigens for its
survival. Antigens include toxins, chemicals, and other substances from outside
the body. Body tissues and cells, including cancer cells, also have antigens
that can cause an immune response. Most antigens are protein substances found
on the surface of viruses, fungi, or bacteria cells.
Antigens include exogenous (foreign
to the host immune system), endogenous (produced by intracellular bacteria and
virus replicating inside a host cell), and autoantigens (produced by the host).
The human immune system tries to detect antigens as a sign of infections and
possibly harmful substances early. And combats the harm they cause.
Bacteria and fungi can carry genes
with many types of resistance. When the pathogen has the right combination of
resistance mechanisms, it can make all antibiotics ineffective, resulting in untreatable infections.
Thus, effectively destroying
pathogens (viruses and germs of microscopic and tiny nature) requires
inactivating their defence and resistance behaviour and killing all pathogens
(visible and invisible germs and viruses) together in a similar attempt. That
will help to avoid the possibility of re-developing further resistance.
व्याख्याः प्रायः रोगाणुहरू कोलोनीका
रूपमा बस्छन्। एन्टिजिनहरू प्रोटिन पदार्थहरू हुन् जुन भाइरस, फन्जाई, ब्याक्टेरिया कोषिकाको सतहमा पाइन्छ।
आफ्नो अस्तित्वको रक्षा गर्दै जीवित रहन यिनीहरूले विषाक्त एन्टिजिनहरू उत्पादन
गर्छ। एन्टिजिनमा विषाक्त पदार्थ,
रसायन र अन्य
पदार्थ समावेश हुन्छन्। कतिपय अवस्थामा मानिसको शरीरको तन्तु र कोषिकाहरू जस्तै
क्यान्सरका कोषिकाहरूमा समेत एन्टिजिनहरू हुने गर्छन्। जसले हाम्रो प्रतिरक्षा
प्रणालीलाई प्रतिक्रियात्मक बनाएर हामीमा दर्द निम्त्याउन भूमिका खेलिदिन्छ।
एन्टिजिनहरू एक्सोजिन (होस्टको
प्रतिरक्षा प्रणालीका लागि बाहिरबाट आयातित), इन्डोजिन (ब्याक्टेरिया र भाइरसद्वारा
होस्ट सेलभित्र नै उत्पादित) वा अटोएन्टिजिन (होस्ट सेल आफैँद्वारा उत्पादित, जस्तै: क्यान्सरको केसमा) प्रकृतिको हुने
गर्छ । मानव प्रतिरक्षा प्रणालीले शरीरमा हुँदै गरेको संक्रमणको सूचना सम्भवतः
शरीरका लागि हानिकारक हुने पदार्थका रूपमा एन्टिजिनहरू पत्ता लगाएर यकिन गर्ने
गर्छ । तिनीहरूले निम्त्याउने हानिको सामना गर्छन्।
भाइरस, ब्याक्टेरिया, मोल्ड, फंगस जस्ता रोगाणुहरूले आफूविरुद्ध
हुने संक्रमणविरुद्ध आफूलाई जीवित राख्न त्यसका लागि प्रतिरोधी जिनहरू बोकेका
हुन्छन्। जब ब्याक्टेरिया,
मोल्ड, फंगस आदिको प्रतिरोधी जिनहरू
तिनीहरूमाथि आक्रमण हुने संयन्त्रलाई थेग्न सक्ने गरी आफ्नो प्रतिरोधी क्षमता
विकास गर्न सक्छन् तब सबै प्रकारका एन्टिबायोटिकलाई तिनीहरूले प्रभावहीन तुल्याउन
सक्छन्। परिणामस्वरूप तिनीहरूको संक्रमण उपचार गर्न नसकिने हदमा विकास हुने गर्छ।
तसर्थ रोगजनक रोगाणुहरूको
(माइक्रोस्कोपिक र सानो प्रकृतिको भाइरस र कीटाणु) प्रभावकारी विनाश रणनीतिहरू
बनाउन तिनीहरूको प्रतिरक्षा र प्रतिरोधात्मक व्यवहारलाई निष्क्रिय पार्ने र एकै
उपचार विधि अन्तर्गत त्यहाँ रहेका प्रायः सबै रोगजनक रोगाणुहरू (दृश्य र अदृश्य
कीटाणु र भाइरस) को कोलोनीहरू सँगै मार्न उपाय अवलम्बन गर्न आवश्यक हुने गर्छ ।
जसले गर्दा उनीहरूमा उपचारको विधिविरुद्ध प्रतिरोधी क्षमता भएको जिनहरू विकसित
गर्ने समय उपलब्ध नहोस्।
Significance: This Mantra has
identified different types of microbes associated with similar or other
microbial species. It has also indicated their defence and resistance
behaviours and the ability to create antigens as defence mechanisms. For
example, there are neutral (Neutralism), positive or beneficial (Mutualism,
commensalism) microbes. And adverse or detrimental (antagonism, parasitism, and
predation) microbial types. They can survive together in particular
circumstances or surroundings with separate existences.
विज्ञानका उल्लेखनीय पक्षहरू: यस
मन्त्रले समान वा अन्य माइक्रोबियल प्रजातिहरूसँग सम्बन्धित विभिन्न प्रकारका
सूक्ष्म जीवहरू अस्तित्वमा रहने पहिचान गरेको छ । यसले तिनीहरूको प्रतिरक्षा र
प्रतिरोध व्यवहार र प्रतिरक्षा संयन्त्रका रूपमा एन्टिजिनहरू सिर्जना गर्ने
क्षमतालाई पनि पहिचान गरेको छ । उदाहरणका लागि, त्यहाँ तटस्थ (तटस्थता), सकारात्मक वा लाभदायक (परस्परवाद, कमेन्सालिज्म) सूक्ष्म जीवहरू प्रचुर
मात्रामा रहनेबारे उल्लेख छ। प्रतिकूल प्रभाव दिने वा हानिकारक प्रकृतिका
(एन्टागोनिजम,
परजीवी र
प्रिडेसन) सूक्ष्मजीवी रोगाणुबारे तिनीहरूको प्रकारसमेत पहिचान भएको छ। तिनीहरूको
विशेष परिस्थितिसँग जुध्न र वरपरको प्रतिकूल वातावरणमा समेत आफूलाई जीवित राखी
आफ्नो अस्तित्व नियमित राख्न सक्ने खुबीबारे समेत जानकारी उपलब्ध गराउन सफल
देखिन्छ।
मन्त्र: ६
प्र ते शृणामि शृङ्गे याभ्यां
वितुदायसि ।
भिनद्धि ते कुषुम्भं यस्ते विषधानः॥
We need to adopt counter-strategies
to inactivate and kill pathogens against the multiple strategies they adopt to
invade the human body. Antitoxin is required to destroy the pathogen's toxins
created during the victim's infection.
शब्दार्थ: घातक रोगाणुहरूको
नियन्त्रणका लागि तिनीहरूको एकभन्दा धेरै संक्रमण गर्ने उपाय विफल पार्न जरुरी
हुन्छ । यसको साथसाथै तिनीहरूले पैदा गर्ने विषको प्रभावलाई निस्तेज र पूर्ण रूपमा
निर्मूल गर्न जरुरी हुन्छ।
व्याख्या: शरीरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण
सुरक्षाको अंग छाला हो। छालाले रोगाणुहरूलाई शरीरमा छिर्नका लागि अवरोधको काम गर्छ
। छालामा रहेका खुला भागहरू समेत सिलाइभा, म्युकस र आँसु जस्ता रोगाणु अवरोधक
पदार्थबाट घेरिएका हुन्छन्। सिलाइभा, म्युकस
र आँसुमा हुने इन्जाइमले ब्याक्टेरियाको कोषिकाको पर्खाल भत्काउने र त्यसलाई
निष्क्रिय गर्ने गुण हुने गर्छ । रोग निम्त्याउन सक्षम सूक्ष्म जीवहरू सामान्यतया
आँखा, मुख, नाक, गुदद्वार वा मूत्राशयको खुल्ला वा
छालाको अवरोध तोड्ने घाउबाट वा टोकाइ आदिको माध्यमबाट शरीरभित्र प्रवेश गर्छन्।
शरीरभित्र पुगेपछि उनीहरू कोषिकाको
झिल्लीलाई कुनै तरिकाबाट प्वाल पारी त्यसभित्र छिर्ने गर्छन् । शरीरका कोषिकाहरूले
आफूभन्दा सानो र ०.५ माइक्रो ग्रामभन्दा ठूला कणहरू आफ्नो सेल वालले घेरेर
त्यसभित्र कैद गर्छ । घेरिसकेपछि त्यो भागको झिल्लीलाई घुलेर उक्त चिजलाई भित्र
लिने फ्यागोसाइटोसिस प्रक्रिया अपनाउने गर्छ वा निल्ने काम गर्छ। सेलको नजिक
पुगेका रोगाणुसमेत अन्य तथा यस्तै प्रक्रियाले सेलभित्र पुगेका हुन्छन्।
रोगाणुहरूले विभिन्न तरिकाबाट होस्ट
सेलहरूलाई संक्रमण गरी रोग निम्त्याउने गर्छन् । सामान्यतया आफ्नो विभाजन गरी
संख्या वृद्धिको क्रममा टक्सिन वा विषाक्त पदार्थहरू उत्पादन गरी तन्तु वा
कोषिकाका प्रत्यक्ष क्षति दिने रोगाणुहरू आफ्नो ठूलो संख्याका कारण कोषिकाहरूमा
पोषणतत्वको अभाव गर्ने,
काम गर्ने
प्रक्रियामा अवरोध गर्ने आदि गरी हानि पु¥याउने गर्छन् । त्यसका लागि सबैभन्दा
पहिले कोषिकासम्म तिनीहरू पुग्ने उपाय रोक्न उपयुक्त रहन्छ । त्यसका साथै
तिनीहरूलाई भौतिक रूपमा मार्ने वा निष्क्रिय गर्न, उनीहरूले पैदा गरेको विषादीको
गाढापनलाई फिका गरी कम प्रभावकारी बनाउने र विषादीको विखण्डन गरी त्यसको हानि
गर्ने क्षमता नष्ट गरी कोषिका,
तन्तु र
अन्त्यमा शरीरबाट नै बाहिर फाल्न जरुरी हुन्छ ।
हाम्रो शरीरले रोगाणु प्रतिरोधी
एन्टिबडीहरू रगत र ¥यालमा घोलेर राखेको हुन्छ ।
जब रोगजनक रोगाणु,
तिनले पैदा
गरेका वा अन्य विषाक्त पदार्थ हाम्रो शरीरभित्र पुग्छ तब ती एन्टिबडी संक्रमण
गर्ने रोगाणु तथा विषादी दुवैलाई निष्क्रिय गर्न सक्रिय हुन्छ। मुख्यतया
एन्टिबडीहरू बाहिरबाट आएका पदार्थहरूसँग टाँसिएर तिनैमा बाँधिन्छन् र निष्क्रिय
पार्छन्। ब्याक्टेरिया कोषिकाहरूलाई एन्टिबडीहरूले तिनीहरूको कोषको पर्खालमा प्वाल
पार्ने प्रक्रिया लाइसिस (Lysis)
द्वारा नष्ट
गर्न प्रणाली सक्रिय गरी नष्ट गरिदिन्छ । त्यस्तै एन्टिबडीहरूले रोगाणुहरूलाई
घेरेर पूरै निलिदिने र बाहिर फालिदिनेसमेत गर्छन् ।
हरेक बाहिरी संक्रमणको प्रतिक्रियामा
शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली उत्तेजित हुन्छ । शरीरका सेतो रक्तकोषिका, एन्टिबडी र अन्य सहयोगी संयन्त्र
बाहिरी आक्रमणबाट छुटकारा लिन सक्रिय बन्छन् । जस्तै भाइरसहरूले कोषिकालाई मारेर
वा कोषिकाको कार्यमा बाधा पु¥याएर शरीरका कोषिकालाई काम
गर्न अवरोध पु¥याउने गर्छन्। त्यसविरुद्ध
शरीरका कोषिकाहरूको प्रतिरक्षा प्रणाली भिड्दा ज्वरो आउने, सुन्निने, रातो हुने आदि हुन्छ । संक्रमणका
क्रममा हुने क्षतिले रोगको लक्षण देखिने र प्रतिरक्षा प्रणालीले हारेमा रोगले
चाप्न थाल्छ ।
शरीरमा हुने छाला, आँसु, म्युकस, सिलिया, पेटको अम्ल, पिसाबको पदार्थ, शरीरमा हुने शरीरको हितकारी मित्र
ब्याक्टेरिया,
सेतो
रक्तकोषिकामा हुने न्युट्रोफिलहरूले रोगाणुहरूलाई प्रथम चरणमै शरीरभित्र पस्न
अवरोध पैदा गर्ने गर्छन् । रोग निम्त्याउने रोगजनक सूक्ष्म जीवहरूले रक्षाको यो
पहिलो लाइन पार गरेपछि मात्र शरीरभित्र पुग्न सक्छ। शरीरको आफ्नै प्रतिरक्षा
प्रणाली त्यस पछि रोगाणुहरूलाई नाश गर्ने दोस्रो प्रतिरक्षाको परिधि वा लाइन हो।
शरीरको प्रतिरक्षाको दोस्रो प्रणालीसमेत कमजोर रहेको अवस्थामा रोगाणुहरूका कारण
शरीरमा रोग लाग्ने गर्छ।
संक्रमणका बेला शरीरले आक्रमणकारीलाई
लक्षित गरी इन्टरफेरोन (Interferon)
नामक रसायनको
उत्पादन गर्छ। जसले गर्दा शरीरको तापक्रम बढ्ने र अक्सर ज्वरो आउने हुन्छ। विकसित
तातोपनले एकातर्फ धेरै भाइरसलाई निष्क्रिय पार्छ, तिनीहरूको पुनः उत्पादन प्रक्रिया
रोक्न मद्दत गर्छ। अर्कोतर्फ शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीका रूपमा काम गर्ने
एन्टिबडी र अन्य कोषिकालाई समेत आक्रमणकारी रोगाणुविरुद्ध लड्न निमन्त्रणा दिने
गर्छ।
भाइरस धेरै प्रकारका भए तापनि तिनीहरू
सबैमा सुरक्षात्मक प्रोटिन सेल वा क्याप्सिड हुन्छ । जसबाट तिनीहरूको न्युक्लिक
एसिड जिनोम (कि त डीएनए वा आरएनए) सुरक्षित रहन्छ । केही भाइरसहरूमा क्याप्सिडलाई
घेर्ने खाम वा बोसमय तत्व निर्मित झिल्ली हुन्छ । क्याप्सिड वा झिल्ली दुवै
भाइरसलाई कोषिकाभित्र पु¥याउने सुरक्षित पदार्थ
अर्थात् तिनीहरूको आफूलाई सुरक्षा गर्ने हतियारका रूपमा रहेका हुन्छन्।
फरकफरक ब्याक्टेरियाहरूले शरीरको
प्रतिरक्षा प्रणालीबाट बच्नका लागि फरकफरक विधि प्रयोग गरेका हुन्छन्। तिनीहरूले
आफ्नो सेलको सतह परिवर्तित गर्ने,
होस्ट सेलको
प्रतिरक्षा गर्न प्रोटिनहरू निर्मित विषाक्त पदार्थ जस्तै: इन्डो–टक्सिन, एक्सो–टक्सिन प्रयोग गरी शरीरको
प्रतिरक्षा प्रणालीलाई रोक्ने वा कमसल गर्ने, होस्ट अणुहरूकै नक्कल गरी प्रतिरक्षा
प्रणालीलाई झुक्क्याएर उनीहरूले आक्रमण नगर्ने जस्ता रणनीति उपयोग गर्छन् ।
सामान्य रूपमा उल्लेख गर्दा रोगाणुहरू
आफ्नो एकभन्दा धेरै हतियारका साथसाथै शरीरको रोगाणु प्रतिरोधी संयन्त्रलाई
झुक्याउने, छक्याउने रणनीतिमार्फत
शरीरको कोषिका भित्रसम्म पुग्न सफल हुन्छन्।
Significance: This Mantra has
indicated that pathogens follow multiple strategies of pathogenicity. It
explains that pathogens adopt numerous strategies to invade the human body.
They also contain poisonous materials that can infect the victim. Toxins are
the primary cause of diseases. Controlling pathogenicity requires an approach
to disrupting the process of pathogens invading the body. It also needs to
include a way to inactivate or destroy toxins.
मन्त्रको महत्व: मन्त्रले रोगाणुहरू
एकभन्दा धेरै हतियार प्रयोग गरी कोषिकाभित्र पुग्ने, त्यहाँ पुगेर नियमित कार्यलाई खलल
गर्ने, विषाक्त पदार्थहरू पैदा गरी
त्यसको प्रभावले रोग पैदा गर्ने अवधारणा प्रस्टाएको छ । साथै रोगाणुहरूको
गतिविधिविरुद्ध प्रभावकारी उपायले उक्त प्रकारको रोगको संक्रमणबाट बच्न सकिने समेत
प्रस्ट गरेको छ।
सूक्त : कृमिनाशनम् ४.३७.१–१२
{Sukta –Kriminashnam (4.37.1-12)}
Vedic Mantra in Controlling
Waterborne Pathogenicity: For 5000 years, Vedic mantras have been there. All
scientific theories developed by our ancestors were compiled into four Vedas.
Five thousand years ago, they seemed to recognize the root cause of pathogenicity.
Pathogenicity can also be combated by exploiting the antimicrobial
characteristics of herbal essence. Among several sukta, the Kriminashnam sukta
speaks about the underlying principles of water-borne diseases and vector-borne
diseases.
Significance: The Kriminashnam sukta
has uncovered the importance of herbal drugs in combating water-borne diseases
and vector-borne diseases. In the preceding suktas, there was information about
how fire and yajna-oriented microbial destruction was done.
अथर्ववेदको चौथो काण्ड शौनकसंहिता शाखा
३७औँ कृमिनाशनम् सूक्तमा पानीजन्य रोग तथा कीटजन्य रोगसँग लड्न जडीबुटी औषधीबारे
जानकारी उपलब्ध छ । यस अघिल्ला सूक्तहरूमा अग्नि, यज्ञ–उन्मुख सूक्ष्म जीव विनाशको
उपायबारे जानकारी उपलब्ध छ ।
अथर्ववेदको चौथो काण्ड शौनकसंहिता शाखा
३७औँ कृमिनाशनम् सूक्त
मन्त्र ४.३७.१
त्वया॒ पूर्व॒मथ॑र्वाणो ज॒घ्नू
रक्षांस्योषधे।
त्वया॑ जघान क॒श्यप॒स्त्वया॒ कण्वो॑
अ॒गस्त्य॑:॥१॥
Translation: The eminent scholar of the Atharva
Veda can utilize the strength of cleansing herbs and the science of fire and
soma to destroy life-threatening viruses and germs. Following the way
identified by the sage Kashyapa (a microbiologist), Sage Kanva (a
technologist), and Sage Agastya (a specialist in water pollution control), it
is possible to destroy germs of diseases found in a vast number.
शब्दार्थः अथर्ववेदका ज्ञाताहरूले
जडीबुटीको रोगाणु सफाय गर्ने (anti-pathoginicity) क्षमता तथा रोगको उपचार
गर्ने अग्नि र सोम विज्ञानको मनन गरी जीवनलाई खतरामा पार्ने भाइरस, कीटाणुलगायतका रोगाणुलाई नष्ट गर्न
विधि उपयोग गर्न सक्छन्। त्यसका लागि ऋषि कश्यप (एक माइक्रोबायोलोजिस्ट), ऋषि कण्व (एक प्राविधिक) र ऋषि अगस्त्य
(जल प्रदूषण नियन्त्रण विशेषज्ञ) द्वारा पहिचान गरिएका तरिकाहरूको समय र परिस्थिति
अनुरूप उपयोग गरी धेरै संख्यामा उपस्थिति भएर संक्रमण गर्ने रोगाणुहरू नष्ट गर्न र
तिनीहरूले जन्माउने रोगहरूको उपचार सम्भव हुन्छ।
सूक्ष्म जीव शास्त्रीय व्याख्या: ऋषि
कश्यपले प्रतिपादन गरेको सिद्धान्तले उनी एक माइक्रोबायोलोजिस्ट थिए भन्ने देखाउने
गर्छ। त्यस्तै ऋषि कण्व एक जीव विज्ञानका प्राविधिक र प्राविधिज्ञ थिए । ऋषि
अगस्त्य जल प्रदूषण नियन्त्रणका विशेषज्ञका रूपमा दक्खल राख्ने आचार्य थिए।
उनीहरूले प्रतिपादन गरेको आपसमा सम्बन्धित रहेको फरकफरक क्षेत्रको ज्ञानलाई समग्र
रूपमा समय र परिस्थिति अनुरूप उपयोग गरी धेरै संख्यामा रहेर संक्रमण गर्ने
रोगाणुहरूको नष्ट गर्न र रोगाणुहरूले जन्माउने रोगको उपचार सम्भव हुन्छ। उक्त
प्रयोजनका लागि जडीबुटी तथा ओखतीहरूको रोगाणु प्रतिरोधी, हिलिङ तथा शक्ति प्रदायक गुणको उपयोग
गर्न सकिन्छ।
मन्त्र ४.३७.२
त्वया॑ व॒यम॑प्स॒रसो॑ गन्ध॒र्वांश्चा॑तयामहे।
अज॑श्रृ॒ङ्गयज॒ रक्ष॒: सर्वान्ग॒न्धेन॑
नाशय ॥२॥
Translation: The smell (meaning the
essence of earth elements consists of phytochemicals, alkaloids, flavonoids,
and other antimicrobial and antioxidant components. Also, the constituents
causing an obnoxious environment to the pathogenic vectors help destroy (kill
all colonies) the water and air-born germs and remove disease-bearing viruses,
germs, and their vectors.
व्याख्या: अजशृंगी प्रकृतिका
जडीबुटीहरूमा रहेका औषधीय तत्व र रोगको संक्रमण निम्त्याउने रोगाणुहरूलाई नष्ट
गर्ने गन्ध (पृथ्वी तत्व जसमा ब्याक्टेरिया, भाइरस आदि जस्ता रोगाणुका लागि
प्रतिरोधी र तिनको भेक्टरलाई सहन नहुने वातावरण निर्माण गर्ने फाइटोकेमिकल्स, अल्कलोइड, फ्लेबोनोइड्स आदि समेत पर्छ) हरू हुने
गर्छ । अजशृंगी अन्तर्गत पर्ने तिनै जडीबुटीको सहयोगबाट मूलतः पानी र हावाबाट हुने
संक्रमणको रोग फैलाउने र संक्रमण गराउने विषाणु, कीटाणु र रोगाणुलाई नष्ट गर्न सम्भव
हुन्छ।
सूक्ष्म जीव शास्त्रीय व्याख्या: संस्कृतका शब्दहरू अज र शृंगी मिली अजशृंगी
वनेको छ । अजको अर्थ एउटा बिरुवा जसको कन्दमुल बाख्राको थुन जस्तो देखिन्छ भन्ने
बुझिन्छ । अज शब्दले कामवासना वृद्धिको गुणयुक्त, आँखाको संक्रमणको उपचारमा उपयोगमा आउने
पुग्न असहज हुने स्थानमा प्राकृतिक रूपमा उम्रने बिरुवा समेतलाई संकेत गर्छ ।
शृंगी शब्दले सेतो खनायो (पाखर) भनी चिनिने फिकस वा फिग प्रजाति Ficus virens (infectoria), अमारोको प्रजाति Spondias pinnata, ज्योतिष्मती (केश लहरा, कपाल फोडी) प्रजाति Cardiospermum halicacabum, बेली फूलको (मल्लिका) प्रजाति Jasminum heyneanum (sambac), एसियनबाटरमसका प्रजाति Salvinia cucullata, समुद्र फल (अधोगुडा, विधारा – Elephant Creeper–Wooly Morning Glory) Argyreia nervosa (speciosa), कन्भोलभुलेसिया (Convolvulaceae) फेमिलीको लहरा Argyreia malabarica Choisy, भोजपत्र Butea bojapatra, बिखालु अतिस जातका प्रजाति Aconitum heterophyllum (poison plant) आदिलाई जनाउने गर्छ ।
अजशृंगी अन्तर्गत पर्ने जडीबुटीहरू कतिपय पातमा धेरै चुच्चो हुने, पात कोपिला झुसे हुने, पातहरू कम समयमा झर्ने मर्ने, धेरै मात्रामा जुसे प्रकृतिकै डाँठ हुने, सीमित समय मात्र बढ्ने, झुसका कारण प्रायः जडीबुटी झार खानेहरूले नखाने प्रकृतिको बिरुवाहरू पर्ने भनिन्छ । बिरुवा दुधे र झुसिलो हुने तथा यसमा लाग्ने फल भेडाको सिङ जस्तै बटारिएको हुने बिरुवासमेत पर्ने गरेको भेटिएको छ।
आयुर्वेदमा सामान्यतः हम्मोंग्रे वा हल्लुडे भनिने बिरुवालाई अजशृंगी Lannea coromandelica भनी चिनिन्छ । अजशृंगीलाई हलोरे वा ठूलो दबदबे वा निर्यसा गमको रुख झिङ्गिनीसमेत भनिन्छ । अजशृंगी तागत र शरीरको तन्दुरुस्त निर्माण शक्तियुक्त पनि हुन्छ । अजशृंगी गुणका जडीबुटीमा तोकेकोभन्दा धेरै मात्रामा सेवन गर्दा प्रायः विष हुने गर्छ। ठिक्क मात्रामा प्रयोग गरियो भने अनिवार्य रूपमा रोगाणुनाशक हुन जरुरी ठानिन्छ।
Other Issues of Interest: The term
Apsrasa (अप्सरस, अप्सरा) and Gandharva (गन्धर्व) denote microorganisms
under the Krimi Group of Organisms (KGO). They represent the carriers or
vectors of pathogenic organisms responsible for carrying them from one place to
another and spreading them into multiple colonies. Apsra (अप्सरा) is the vector of
water-borne diseases. At the same time, Gandharva (गन्धर्व) denotes the vector of airborne
diseases.
अन्य चाखलाग्दो व्याख्या: वैदिक
अवधारणा अनुरूप अप्सरा (अप्सरस) र गन्धर्व (गन्धर्व) हरू समेत वेदले कृमि भनी
उल्लेख गर्ने जीवहरूको समूह अन्तर्गत पर्छ। अप्सरा (अप्सरस) र गन्धर्व (गन्धर्व)
आफैँमा रोगाणु नरहेर रोग फैलाउने वा रोगको संक्रमण निम्ताउने भेक्टरको (सदिश, वाहक) रूपमा लिन सकिन्छ। जहाँ अप्सरा
पानीबाट हुने रोगहरूको रोगाणुका वाहक (भेक्टर) हुन । गन्धर्वले हावाबाट हुने
रोगहरूको रोगाणुको वाहकको (भेक्टर) भूमिका खेल्छन् ।
मन्त्र ४.३७.३
न॒दीं य॑न्त्वप्स॒रसो॒ऽपां
ता॒रम॑वश्व॒सम्।
गु॒ल्गु॒लू: पीला॑ नल॒द्मौ३क्षग॑न्धि: प्रमन्द॒नि।
तत्परे॑ताप्सरस॒: प्रति॑बुद्धा
अभूतन॥३॥
Translation: A fast stream of water
can carry off all dirt and pollution with its flow, and it is possible to clean
water-born germs and treat diseases. The medicinal extracts of the following
five medicinal plants type 1) Guggul- Commiphora mukul, 2) Pila, 3) Jatamansi
(Naladi) - Nardostachys jatamansi, 4) Aukshagandhi (औक्षगन्धि), 5) Pramandni, help to dislodge the
water-born pathogens and cure the infections.
व्याख्याः जसरी पानीको तीव्र प्रवाहको
धारले जमिनका सबै फोहोर र प्रदूषण बगाएर सफा पार्छ, त्यसरी नै पानीबाट रोगको संक्रमण
गराउने कीटाणुहरूलाई सफा गरेर रोगको उपचार गर्न र रोगाणुको प्रभाव शून्य गर्दै
नष्ट गर्न सम्भव छ। पाँच प्रमुख वर्गका औषधीय वनस्पतिहरू १) गुग्गुल २) पीला ३)
जटामसी (नालाडी) ४) औक्षगन्धि र ५) प्रमन्दनिबाट प्राप्त हुने औषधीय सारतत्वको
उपयोगबाट पानीबाट जन्मिने रोगजनक कीटाणुलाई नष्ट गर्न र तिनीहरूले उत्पन्न गरेको
रोग निको पार्न मद्दत लिन सकिन्छ।
Microbiological Explanation:
Guggul: The guggul tree (Commiphora
mukul) contains a mixture of phytoconstituents like volatile oil with
terpenoidal constituents like monoterpenoids, sesquiterpenoids, diterpenoids,
and triterpenoids. Also, there are steroids, flavonoids, guggultetrols,
lignans, sugars, and amino acids. It helps treat various disorders such as
inflammation, gout, rheumatism, obesity, and lipid metabolism. Guggulsterone,
with other active constituents found in the extract of guggul bark, has
anti-fungal and bactericidal properties. Thus, it helps control water-borne
diseases.
Pila (Bamboo Shoot in Sanskrit): The
bamboo (Phyllostachys pubescens) shoot skin consists of active constituents
like stigmasterol and dihydrobrassicasterol that inhibit the growth of S.
aureus and Escherichia coli. These facts indicate that the extracts of bamboo
shoot skins and their active compounds help control water-borne diseases.
Pila (Katahar or Jack fruit in
Kannada): Artocarpus (of Moraceae Family) trees (bark, leaf, stem, fruits) are
rich in phenolic compounds, including flavonoids, stilbenoids, arylbenzofurons,
Jacalin, and lectin. Their extracts show bacterial, antitubercular, antiviral,
anti-fungal, antiplatelet, antiarthritic, tyrosinase inhibitory, and
cytotoxicity characteristics. It is helpful to treat inflammation, malarial
fever, diarrhoea, diabetes, and tapeworm infection.
Jatamansi (Naladi): Spikenard
essential oil comes from rhizomes of Nardostachys jatamansi. It smells somewhat woody, sweet, sensual, and spicy. The aromatic constituents are
approximately nardol (10.1%), formic acid (9.4%), alpha - selinene (9.2%), dihydro
– beta - ionone (7.9%), nardolisomer (4.8%), selinene isomer (3.9%), propionic
acid (3.4%), beta -caryophyllene (3.3%), cubebol (2.9%), and alpha - gurjunene
(2.5%). It works as a deodorant, sedative, skincare, and spiritual healing
purpose. With the help of other constituents, propionic acid kills most
bacteria and fungi and helps control water-borne diseases.
Aukshagandhi(औक्षगन्धि): Aukshagandhi is made from Aukṣa (औक्ष), meaning the taurine - a
sulfur-containing aminosulfonic acid that is important in fat metabolism. The term Gandhi (गन्धि) indicates the substance
has a strong smell. Gandhi refers to several pungent aromatic plants.
Our body makes the taurine needed for
the body. Foods high in methionine, cysteine, and vitamin B6 help the body
synthesise taurine. Soybean, nuts and seeds, whole cereals, and vegetables
like spinach, peas, potatoes, sweet potato, onion, and fruits like avocado and
banana provide the taurine precursors from vegetarian and vegan sources.
Garlic, shiitake, Irish moss, seaweed
(used in making sushi), and parsley contain taurine. The plant garlic family
usually is obnoxious and contains taurine. Thus, it is most likely the aromatic
Aukshagandhi. Because the organosulfur compounds in garlic exhibit a range of
anti-bacterial properties, they are bactericidal, antibiofilm, and antitoxin.
It also exhibits anti-quorum sensing activity against many bacteria, including
multi-drug resistant (MDR) strains. Thus, it is also beneficial for treating water-borne
germs.
Pramandni(प्रमन्दनि): Pramanda(प्रमन्द) refers to a species of fragrant
plant. Mandanī (मन्दनी)
refersto
mūrchana (मूर्छन).
In Ayurvedic
texts, purifying raw oil into pure essential oil is called mūrchanā. Pramandni
itself relates to the essential oil of aromatics. Most aromatics oil is
bactericidal and suitable for treating water-borne diseases.
Our lives revolve around water, from
drinking to cooking to bathing. Poor sanitation and unhygienic conditions breed
microorganisms that spread water-borne diseases, causing outbreaks of illnesses
that can affect a whole community. Diseases by water can affect us anytime,
anywhere. Therefore, it's crucial to be vigilant, keep our environment clean,
and practice good hygiene. The most common water-borne diseases are malaria,
typhoid, cholera, giardiasis, amoebic dysentery, amoebiasis, hepatitis A,
shigellosis, etc.
The following are the other herbs
suitable for skin diseases:
Achyranthesaspera (दतिवन वा अपमार्ग): The alkaloid,
non-alkaloid, and saponin fractions obtained from the leaves exhibit
significant inhibitory effects (concentration 100 μg) on the virus antigen.
The plant is traditionally used for boils, scabies, skin eruptions, and other
diseases.
Alliumcepa (Onion, प्याज): organosulfur substances
dipropyl sulfide, dipropyl disulfide, dipropenyl sulfide, and dipropenyl
disulfide and Cycloalliin, S-alkyl-l-cysteine sulfoxides of onion extract gel
helps to heal and remove skin scars and to treat pathogenic genera like Candida, Malassezia,
and the dermatophytes.
Allium sativum (Garlic, लसुन): Amino acid alliin, diallyl
sulfide, diallyl disulfide, and diallyl trisulfide are the sulfur compounds
isolated from garlic. That shows microbicidal characteristics.
Aloebarbadensi (Aloe vera, घ्यु कुमारी): The active constituents
found in aloe vera are the saponins, aloesin, aloeemodin, aloin, acemannan,
aloemannan, aloeride, and methyl-chromones. It also contains flavonoids,
naftoquinones, sterols, minerals, anthraquinones, salicylic acid, other organic
acids, and phenolic compounds. The Aloevera gel has harmful properties to
certain types of bacteria (Escherichia coli and Agrobacterium tumefacins,
Bacillus subtitis, Bacillus megaterium, etc.) and fungi (Fuserium oxysporum and
Aspergillus niger). A cream containing 0.5% aloe for four weeks reduced the
skin plaques associated with psoriasis. The gel also helps the skin survive
extreme cold injury.
Azadirachtaindica (Neem निम): The neem leaf contains
several chemical constituents. The most crucial active components are
azadirachtin, nimbolinin, nimbin, nimbidin, and nimbidol. It also has sodium
nimbinate, gedunin, salannin, and quercetin. It shows considerable
antimicrobial activity against S. mutans, E. faecalis, and S. aureus. Leaf
extract is applied externally on boils(poleko) and blisters (foka).
Bauhiniavariegata (कोइरालो): The leaf and bark extract
of B. purpurea contains lupeol, stigmasterol, lanosterol, ergosterol,
beta-tocopherol, phytol, hexadeconic acids, hexadeconic acids methyl esters,
octadecadienoic acids, and octadecatrienoic acid. Stigmasterol and lupeol were
the most abundant. Phytosterols like lanosterol and ergosterol are in
significant quantities. The bark extract treats skin diseases, asthma, sore
throat, diarrhoea, and abdominal discomfort and is also applied externally for
skin ulcers. Both leaf and bark extracts show inhibitory effects on Bacillus
subtilis, Staphylococcus aureus, Salmonellatyphi, Escherichia coli, Pseudomonas
aeruginosa, and Candida albicans.
Calendula Officinalis (Marigold, सयपत्री): Calendula officinalis
contains severalbioactive compounds, including terpenoids and terpenes (mainly
bisabolol, faradiol, chamazulene, arnidiol, and esters), carotenoids (mainly
withrubixanthin and lycopene structures), flavonoids, (primarily quercetin, isorhamnetin
and kaempferol aglycones) and polyunsaturated fatty acids, (mainlycalendric
acid). The extract exhibits good anti-bacterial action against fungi, Klebsiella species, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus cereus, and E . coli. The marigold helps treat burns (including
sunburn), bruises, and cutaneous and internal inflammatory diseases of several
origins. It is widely used in topical formulations for wound healing and
soothing inflamed and damaged skin, like extracts, tinctures, and oils.
Mirabilisjalapa (सन्ध्यामालती, चार बजे फूल): The tuberous root extract
contains terpenoid andflavonoid fractions with skin wound healing
characteristics. The root isaphrodisiac, diuretic and purgative. Root paste
treats scabies and muscular swellings. The root juice treats diarrhoea,
indigestion, and fevers. The powdered root, mixed and baked with cornflour,
treats menstrual disorders. The leaf juice is a diuretic. Decoction treats
abscesses (pus), helps treat wounds, and reduces inflammation. The ground seed powder
goes into several cosmetics. The extract shows activity against
Staphylococcus aureus, Candida albicans, Bacillus subtilis, Pseudomonas
aeruginosa and Escherichia coli. It also indicates anthelmintic activity.
Mangiferaindica (Mango आँप): The primarycomponents
found in mango stem bark extracts are β-elemene, α-guaiene, aromadendrene,
hinesol, 1-octadecene, β-eudesmol,
methyl linoleate, juniper camphor, hinesol, 9 - methyl (3β,5α)- androstan-3-ol, γ-sitosterol, β-chamigrene, 2,5-dihydroxy
– methyl - phenetyl - alcohol, N – phenyl – 2 – napht -alene-amin, and
several phenolic compounds. The mango latex helps to cure ulcers.
The mango gum is a dried gummy
exudate polysaccharide obtained from the bark. The glucosyl xanthone mangiferin
is a polyphenolic antioxidant. Mangiferin shows strong immunomodulation,
hypotensive, antioxidant, anti-lipid peroxidation, cardiotonic, wound healing,
antidegenerative and antidiabetic activities. The mango gum is thus
anti-bacterial, anti-fungal, anthelmintic, antiparasitic, and antiviral.
Mangogum is an effective dressing for cracked feet and scabies (Skin
infestation by itch mites).
वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान–
२
अथर्ववेदको चौथोकाण्ड शौनकसंहिता शाखा
कृमिनाशनम् सूक्तको मन्त्र ४.३७.४ लेख्छ:
यत्रा॑श्व॒त्था न्य॒ग्रोधा॑
महावृ॒क्षा: शि॑ख॒नण्डिन॑:।
तत्परे॑ताप्सरस॒: प्रति॑बुध्दा
अभूतन॥४॥
यो मन्त्रले यथार्थमा हामीलाई बरपिपलको
चौतारो किन चाहिने रहेछ भन्नेबारे बोल्छ। वेदको उक्ततरका विज्ञानका आधारमा कत्तिको
पुष्टि हुन सकेको छ भन्ने बुझ्न सक्दा हामीलाई बर पिपलको चौतारो वास्तवमै जरुरत
रहेछ भन्ने गहिरो अनुभूति प्राप्त हुन सक्छ ।
मन्त्रले के भनिरहेको छ र मन्त्रको
सिद्धान्तलाई विज्ञानले कसरी पुष्टि गरिरहेको छ भन्ने बुझ्न दुवै नेपाली र
अंग्रेजी भाषाको व्याख्या हेर्दा वेदका सिद्धान्तहरू आजको मितिमा पुग्दासम्म कसरी
पुष्टि भएको छ बुझ्न सहज हुन्छ।
वेद संस्कृतमा लेखिएको र अनुसन्धानहरू
प्रायः अंग्रेजीमा लिपिबद्ध हुने गरेको छ। यी दुई भाषा आफैँमा एउटा अर्कोमा एकै
अर्थ लाग्ने गरी अनुवाद नहुने परिस्थिति हामीबीच विद्यमान छ।
यो बाध्यात्मक परिस्थिति बीचको असहजता
चिर्नका लागि नेपाली भाषा र अंग्रेजी दुवैको सहारामा अधिक ग्रहणशीलता युक्त बनाउन
कोसिस गरिएको छ।
यसै क्रममा सबै मन्त्रको चुरो भावार्थ बारे
पुनरवलोकन गरौँ।
English Translation: The great trees
like Ashvattha (peepal), Nyagrodha (banyan), and Shikhandin (gunja creeper),
and running birdslike peacocks are helpful to get rid of waterborne disease
pathogens from those areas. Because they collectively play a significant role in
destroying the vector of such pathogenicity and the cases of diseases spreading
among the people.
नेपालीमा शब्दार्थ: पिपल (Ficus Religiosa), बर Ficus indica), आँखी गेडी / राती गेडी (Abrus precatorius L.) जस्ता उच्च गुणकारी रुख तथा
बिरुवाहरू रहेका स्थानमा मयूर (Pavo
muticus) जस्ता
पन्छीहरूको चरन क्षेत्र बन्छ। त्यस्ता स्थानहरू जलजन्य रोगका रोगाणुका लागि अनुकूल
वातावरण पैदा गरिदिने तथारोगाणु बोक्ने एजेन्ट अर्थात् भेक्टरका लागि प्रतिकूल
परिस्थिति निर्माणमा भूमिकाखेल्छ । जसले गर्दा त्यस्ता क्षेत्रहरूलाई जलजन्य रोगका
रोगाणुविहीन क्षेत्रकारूपमा विकास गर्न सम्भव हुन्छ ।
Science-based explanation:
This Mantra emphasises two types of
trees, namely Aśvattha (Sanskrit: अश्वत्थ) or Sacred fig (Ficus religiosa) and Bar or Bargad, i.e.,
Nyagrodha (न्यग्रोध)
or Ficus
indica (Ficus benghalensis L.) and one type of herb, Shikhandin (Sanskrit: शिखण्डी) or Abrus precatorius L.
The Pipal(Ashvattha) and Bara (Nyagrodha) were found worshipped since the Vedic
period. They are recognized for preventing the spread of diseases and curing
several types of diseases.
Traditionally, peepal tree leaves
treat heart ailments, nose bleeding, diabetes, constipation, fever, jaundice,
etc. People take an extract of 2-3 peepal tree leaves in water and consume it with a bit of sugar twice a day to relieve jaundice symptoms. This tree can cure as
many as 50 disorders, including diarrhoea, epilepsy, and gastric troubles in
Ayurvedic practice.
The aqueous extract of peepal bark
contains phytosterols, flavonoids, tannins, and furanocoumarin derivatives,
namely bergapten and begaptol. Fruits contain flavonols, namely kaempferol,
quercetin, and myricetin. Leaves and fruits contain carbohydrates, protein,
lipids, calcium, sodium, potassium, and phosphorus. The seeds contain
phytosterolin, β-sitosterol,
glycoside, albuminoids, carbohydrates, fatty matter, colouring matter, and
caoutchoue. The fruits contain 4.9% protein with essential amino acids, isoleucine,
and phenylalanine.
Leaves show antibacterial effects
against Staphylococcus aureus, Salmonellaparatyphi, Shigella dysenteriae,
S. Typhimurium, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus subtillis, S. aureus,
Escherichia coli, S. typhi, Aspergillus niger, and Penicillium notatum.
Bark extract controls worms.
According to Ayurvedic Samhita and
nighantu, the Ksirivrksa (क्षीरीवृक्ष), Nalpamara (Skin and Bark
of Peeple tree), and Pancavalkala (पञ्चवल्कला)are the group of trees that secrete milky latex from the
bark. Milk latex is an essential Ayurvedic active ingredient of medicinal
value. Pancavalkala is the collection of the bark of five trees with properties
of śodhana (cleaning) and ropaṇa (healing) of wounds.
Theyare Banyan or बर (Ficusindica), Dumrii डुम्री (Ficus glomerata Roxb.),
Peepal पिपल (Ficusreligiosa Linn.),
Paras pipal पारस
पीपल (Thespesia
populenoides L.), and Kabhroकाभ्रो
(Ficuslacor
Buch-Ham).
All five have dominance of kaṣāya-rasa
(astringent), which is helpful in the management of śotha (inflammations) as
well as vraṇa (wounds). Pañcavalkala ointment was prepared under expert
supervision. The ingredients of Pañcavalkala ointment are Pañcavalkala, siktha
(beeswax मौरीको
चाका), and til
tail (Sesamum indicum oil तिलको
तेल).
The Bark, root fibres, leaves, seeds,
and milky juice (i.e., latex) of the Nyagrodha or Baar tree (also called the
Bodhi tree) are medicinally valuable parts. The functional parts are astringent
to the bowels. According to Ayurveda, the beneficial parts are used in the
treatment of biliousness, ulcers, erysipelas, vomiting, vaginal complaints,
fever, inflammations, and leprosy. According to the Unani system of medicine,
its latex is an aphrodisiac, tonic, vulnerary, and maturant that lessens
inflammations and is useful in piles, nose diseases, gonorrhoea, etc. The
aerial root is styptic and useful for syphilis, biliousness, dysentery,
inflammation of the liver, etc.
The leaves and bark of the Bar tree
are rich in flavonoids, phenols, terpenoids, and terpenes. Besides that, the
leaves also contain quinone and furanocoumarin derivatives, namely rhein,
psoralen, and bergapten. Root extract consists of sterols and organic and fatty
acids. The fruit is rich in fatty acids and mainly contains terpenes. The
leaves are rich in amino acids, fatty acids and terpenoids. The latex contains
serine proteases named Religiosin B and C.
Baar and peepal plants contain
several types of bacteria and fungi that live within a plant's life cycle
without causing disease. The parasitic host is called endophytic fungi. These
fungi live in their tissues, exhibiting a mutual relationship without causing
any disease to the host. The parasitic fungi play a role in the host plants’
defence mechanism by producing bioactive secondary metabolites. These
metabolites have significant medicinal effects.
Apart from the fungi, the aerial root
of the Bar plant contains Bacillus subtilis, a catalase-positive bacterium. The
Bacillus subtilis produced two anti-fungal compounds called surfactins and
iturins. The phenols, flavonoids, alkaloids, terpenes, and terpenoids are
anti-pathogenic-bacterial, and the fungi extracts are anti-pathogenic fungi.
Together, they help sanitise the environment, turning entire water-born
pathogens unfriendly.
Rati Gedi (Shikhandin) is
traditionally used to treat tetanus and prevent rabies. It is also a
traditional medicine used to treat scratches, sores, and wounds caused by dogs,
cats, and mice. It is also active in treating leucoderma (healing khath or Daag).
The herb leaves are used to cure fever, cough, and cold. It is reported that
the leaves were rich in total polyphenols, flavonoids, β-carotene, glutathione, α-tocopherol, and ascorbic
acid. It shows a broad range of therapeutic potentials, like anti-bacterial,
anti-fungal, anti-tumour, analgesic, anti-spasmodic, anti-diabetic, anti-serotonergic, anti-migraine, including treatment of inflammation, ulcers,
wounds, throat scratches, and sores. Root extract is antibacterial and active
against gram-positive organisms, especially Staphylococcus aureus.
Peafowls are omnivores and eat mostly
plants, flower petals, seed heads, insects, other arthropods, reptiles, and
amphibians. Wild peafowl look for food by scratching around in leaf litter
either early in the morning or at dusk. Peacocks are a cheap and efficient way
of controlling bugs in your yard and controlling tick-borne (उपियाँ र किर्नो) diseases.
Peafowl consume a variety of insects,
as well as snakes, amphibians and rodents. So, some people use them to help
keep pest populations under control. However, peacocks also consume flowers,
vegetables, and other items. These birds actively hunt insects like ants,
crickets, termites, millipedes, other arthropods, and small mammals. Green
peafowl also eat small snakes.
वैज्ञानिक व्याख्या तथा भावार्थ: मन्त्रले वैदिककालदेखि
संरक्षण गरिँदै आएको पिपल र बरको रुख, राती
गेडीको झ्याङ र मयूर जस्ता सबै प्रकारका किरा तथा मानिसलाई जोखिम दिने सर्प, मुसा र किर्ना आदि खाने चराहरूको
पानीजन्य रोग नियन्त्रणमाहुने भूमिकाबारे बताएको छ। तिनीहरू एकातर्फ आफ्नै विभिन्न
औषधीय गुणयुक्त हुने रअर्कातर्फ रोग संक्रमण गर्ने रोगाणुको नियन्त्रण गरी रोगको
फैलावट रोक्नमहत्वपूर्ण हुने बताएको छ।
आयुर्वेदको आफ्नो अनुभवका आधारमा
बोक्रामा प्वाल पारी दुधिलो रस निकाल्न सकिने र उक्त दूध अत्यन्तमहत्वपूर्ण औषधीय
महत्वको रहने पञ्चवल्क भनी बरपिपलको संज्ञामा राखेका बर, पिपल, डुम्री, पारस र काभ्रोको शोधन (क्लिन्जिङ) र
हिलिङ गुण हुने दाबीलाई आधुनिक विज्ञानले परीक्षणबाट स्विकारेको मात्र छैन त्यसका
कुन कुन सारतत्वले केकस्तो भूमिका खेलेर सो गुण सम्भव बन्याँ भन्नेसमेत पहिल्याउन
सफल बनेको छ ।
हालसम्म भएका वैज्ञानिक अनुसन्धान
अनुसार बर पिपलको विभिन्न भागमा पाइने सारतत्व रोगाणुनाशक रहेको, पानीजन्य प्रदूषणका कारण हुने रोगको
उपचार गर्ने, साथै वरको बाहिर झुन्डिने
जरामा बस्ने रुखलाई हानि नगर्ने प्लान्ट माइक्रोबायोमका रूपमा रहने ब्याक्टेरिया र
लेउ (फंगाई) ले उक्त बिरुवाको रोग प्रतिरोधी क्षमता विकास गरी रोगका जीवाणुका लागि
प्रतिकूल वातावरण बनाउने गर्छ।
त्यस्तै त्यहाँ रहेका ब्याक्टेरियाले
रोगाणुलाई जन्मन र हुर्कन सहारा दिने प्रजातिको लेउ – काई विकास हुने नदिने
सफ्र्याकटिन र इटुरिन नामक केमिकल बनाउने गर्छ । उता रोगको रोगाणु बोकेर एक
व्यक्ति वा जनावरबाट मानिसमा रोग सार्ने किर्ना, विभिन्न परजीवी र किरा खोजीखोजी खाएर
मयूर जस्ता पन्छीहरूले ती स्थान मानिसका लागि उपयुक्त सफा बनाउन सहयोग गर्छ ।
मानव बस्ती नजिकै पोखरी वा पानी हुने
स्थानमा समेत सजिलै हुर्कने र बढ्ने रातो गेडीका झ्याङहरूको विभिन्न भागमा भेटिने
सारतत्व पानीबाट रोग सार्ने रोगाणुको नियन्त्रण गर्ने, दर्द नाश गर्ने र रोगाणुहरू उक्त
स्थानमा रहन अप्ठ्यारो वातावरण बनाइदिने पुष्टि भएको छ । यसरी समग्रमा एक ग्रामीण
र सहरी भागमा समेत रोगको महामारी रोक्न बर पिपलको बोट, रातो–गेडी जस्ता औषधीय लहराको झ्याङ र
स्वतन्त्र चरनमा निस्कने चराचुरुंगीको जैविक महत्व बारे प्रस्ट गरेको छ । जुन
वैज्ञानिक आधारमा समेतपुष्टि भएको छ।
वैदिक ज्ञानको बेवास्ता वैज्ञानिक
महाभूल
Ignoring the science of Vedic
know-how is a scientific blunder!
Atharva Veda chapter 4 Shaunak
Samhita Branch 37 Krimanashanam SuktaMantra 4.37.5, which has been in existence
for about five thousand years before today, claims that trees like Arjuna,
Dativan (apamarga), and Karkari (Kevara)prevent the spread of pathogenic germs
in our locality and eradicate the root cause of water-borne diseases and
infections. Therefore, we can develop our village homes as livable human settlements by planting and growing these plants in our locality.
आजभन्दा लगभग पाँचहजार वर्ष पहिले देखि
अस्तित्वमा रहेको अथर्ववेद चौथो काण्ड शौनकसंहिता शाखा ३७ कृमिनाशनम् सूक्त मन्त्र
४.३७.५ अनुसार अर्जुन,
दतिवन र
केवँराजस्ता रुखहरूले हाम्रो स्थानीयतामा रोगजनक रोगाणुहरूको फैलावट रोकिने, मृत्यु निम्त्याउने पानीजन्य रोगको
संक्रमण र संक्रमणको मूलकारकलाई निर्मूल गर्न सहयोग गर्छ । तसर्थ यी बिरुवा हाम्रो
स्थानीयतामा रोपेर तथाहुर्कन दिएर हामीले हाम्रो गाउँघरलाई बस्नयोग्य मानव बस्तीका
रूपमा विकास गर्नसक्छौँ।
मन्त्र ४.३७.५
यत्र॑ व: प्रे॒ङ्खा हरि॑ता॒ अर्जुना
उ॒तयत्रा॑घा॒ता: क॑र्क॒र्य᳡: सं॒वद॑न्ति।
तत्परे॑ताप्सरस॒: प्रति॑बुध्दा
अभूतन॥५॥
Translation: The fallen dry leaves of
Arjuna trees (Terminalia arjuna अर्जुन रूख), Aghata(Achyranthes aspera दतिवन, apamarga), and Karkari trees
(Gloriosa superba L . केवारा, अग्निमुखी Glory Lily)in the soil and water
inhibit the carrier of water-borne pathogens (Apsara). It also sanitises the
area against waterborne pathogens. That prohibits the spread of pathogens and
pathogenicity, eliminating the root cause of waterborne diseases and infections
that cause death.
नेपाली भावार्थ: भुइँमा झरेर झुरुम झुरुम
हुने गरी सुकेको अर्जुन,
दतिवन र
केवँरा जस्ता रुखका पातहरूले जमिन र पानीमा पुगेर निकाल्ने सारतत्वले पानीजन्य
रोगाणुलाई जताततै फैलाउन सहयोग गर्ने अप्सरा नाम दिइएको रोगको संवाहक हुने
सम्पूर्ण प्रकारका जीवलाई नष्ट गर्छ । यसले पानीजन्यरोगका रोगाणुलाई समेत नष्ट गरी
जमिन र जमेको पानीको क्षेत्रलाई सेनिटाइज अर्थात्सफा गर्छ । फलतः रोगजनक
रोगाणुहरूको फैलावट रोकिने,
मृत्युनिम्त्याउने
पानीजन्य रोगको संक्रमण र संक्रमणको मूल कारकलाई निर्मूल गर्न सहयोगगर्छ।
Scientific Explanation (विज्ञानमा आधारित
व्याख्या):
It is noted that approximately 75% of
children experience ear infections. That is primarily bacterial (Pseudomonas
aeruginosa, Staphylo - coccus aureus, S. epidermidis, Strepto - coccus
pneumoniae, Escherichia coli, Proteus mirabilis) and fungal (Aspergillus
niger, A. fumigatus, A. flavus, Candida
albicans) pathogenicity. These pathogens are also the primary cause of most
waterborne diseases.
सामान्य पानीजन्यरोगहरूमा टाइफाइड, हैजा, छेराउली, डिसेट्री, पेट काट्ने दुख्ने
ग्यास्ट्रो–एन्टेराइटिस र हेपाटाइटिस आदिपर्छन् । पिउने पानीमा हुने कोलिफर्म
ब्याक्टेरिया,
विशेष गरी
ई.कोलाई मानिसमा पखाला,
बान्ता, पेट काट्ने, वाकवाकी, टाउको दुख्ने, ज्वरो, थकान, डिसेट्री आदिका लागि जिम्मेवार हुन्छ।
त्यस्तै पानीका कारणहुने छालाको सामान्य रोगहरूमा छाला नरम हुने, रौँको फेदमा हुनेघाउ, छालामा पीडा दिने प्रकृतिको पिट्का, कत्ला, रातो धब्बा आदि विकास हुने आदि पर्छ।
स्ट्रेप्टोकोकास,
स्टाफाइलो कोकास
लगायतका विभिन्न ब्याक्टेरियाहरू छाला सुन्निने, दुख्ने, धब्बा पिड्का उठ्ने र अन्य संक्रमणका
लक्षण दिने रोगमासंलग्न देखिन्छन्।
The leaves and bark of T. arjuna have a limitless ability to
synthesise secondary metabolites such as tannins, terpenoids, alkaloids,
flavonoids, glycosides, and phenols, which have been found to have
antimicrobial properties. Leaf extract was found to be best against S. aureus.
The leaf and bark extract of the arjuna tree shows inhibition to all those
bacteria except P. aeruginosa.
एस. औरसको संक्रमणमा छाला नरम हुने, दुख्ने, रातो हुने, पिट्का उठ्ने र पिप हुने आदि जस्ता
समस्या आउने गर्छ। स्युडोमोनास एरुगिनोसाले भने मूलतः रगत र फोक्सोको संक्रमण
(निमोनिया) तथा शल्यक्रिया पछि शरीरको शल्यक्रिया गरिएको भागमा संक्रमण गर्ने
गर्छ। अर्जुन रुखकोपात र बोक्रामा हुने ट्यानिन, टेरपेनोइड्स, एल्कालोइड्स, फ्लेभोनोइड्स, ग्लाइकोसाइड्स र फिनोल जस्ता
सारतत्वहरू जलजन्य रोगको कारक बन्ने रोगाणुलाई हुर्कन र बढ्न नदिने असीम क्षमताको
एन्टिमाइक्रोबियल गुण बोकेको भेटिन्छ । पातको सार तत्व एस. औरस र रुखको पात र
बोक्राको धुलोले पी.एरुजिनोसा बाहेक प्रायः सबै छालाको रोग निम्त्याउने रोगाणु
ब्याक्टेरियालाई प्रभावकारी निषेध गर्न सफल हुने गरेको भेटिएको छ।
Terminalia arjuna extract
demonstrated antifungal activity against opportunistic yeasts, including
Candida albicans, C. glabrata, C. krusei, and C. tropicalis. The leaf extract
was inhibitory against B. subtilis, S. aureus, E. coli, K. pneumoniae, P. aeruginosa,
and S. typhi. The phytoconstituents like phenolics and tannins, flavonoids,
phytosterols, and saponins from arjuna leaf and bark particles effectively
sanitise against the waterborne pathogenic bacteria, pathogenic fungi, and
their vectors.
अर्जुन रुखको एक्स्ट्र्याक्ट
क्यान्डिडा अल्बिकन,
सी. ग्लब्रता, सी. क्रुसी र सी. ट्रोपिकालिस लगायतका
अवसरवादी इष्टविरुद्धएन्टिफंगल गतिविधि देखाउने गर्छ। पातको सारतत्व बी. सब्टिटिस, एस. औरस, ई. कोली, के. निमोनिया, पी. एरुजिनोसा, एस. टाइफी जस्ता रोगाणु अवरोधक रहेको
भेटियो। अर्जुनकोपातको सारतत्व र बोक्राको सुकेको जमिनमा खस्ने भागहरूमा पाइने
फिनोलिक्स रट्यानिन्स,
फ्लेभोनोइड्स, फाइटोस्टेरोइड्स र सेपोनिन जस्ता
फाइटोकन्स्टिट्युन्टहरूपानीमा हुने रोगजनक ब्याक्टेरिया, रोगजनक फंगस र तिनीहरूलाई आश्रय दिने
जीवाणुहरूको सेनिटाइजअर्थात् सरसफाइ गर्न प्रभावकारी हुने भेटियो।
Achyranthes aspera leaf extract shows
considerable antibacterial activity against Shigella flexneri and Escherichia
coli and exhibits wound-healing characteristics. The Achyranthes aspera leaf
extract contains saponin, terpenoids, tannins, flavonoids, glycosides, sterols,
and alkaloids. The tannins inhibit bacterial growth. The flavonoids, rutin,
chlorogenic acid, and genistein found in the extract are antimicrobial and help
with wound healing. The extract also shows practical antifungal effects, especially
against Aspergillus flavus and Microsporum canis.
दतिवनको पातको सारतत्व सिजेल्ला
फ्लेक्सिनेरी र एचेर्निया कोली जस्ता संक्रमणकारी रोगाणु नियन्त्रणमा प्रभावकारी
भूमिका खेल्छ। दतिवनको पातको सारतत्वमा सपोनिन, टर्पोनोइडस, टेनिन, फ्लेभोनोइडस, ग्लुकोसाइड, स्टेरोल र अल्कालोइडस आदि पाइन्छ ।
टेनिनले रोगाणु ब्याक्टेरियाको वृद्धिलाई रोक्छ । यसका फ्लेभोनोइड्स, रुटिन, क्लोरोजेनिक एसिड र जेनिस्टेन
एन्टिमाइक्रोबियल मात्र छैनन्,
तिनको कारण
भएका घाउ आदि निको पार्न समेत मद्दत गर्छ। दतिवनको पातको सारतत्वले विशेष गरी
एस्परजिलस फ्ल्याबस र माइक्रोस्पोरमक्येनी विरुद्धका अत्यन्त प्रभावकारी एन्टिफंगल
प्रभाव देखाउने गर्छ।
Gloriosa superba केवारा leaves showed the presence
of Carbohydrates, Alkaloids, Flavonoids, Steroids, and Terpenoids. The alkaloid
Colchicine, extracted from the plant Gloriosa superba, helps treat several
AIDs. The leaf extract was found to be bactericidal against E. coli and B.
subtilis. Gloriosa superba L. (leaves, stem, and flower) exhibited high
antibacterial activity against pathogenic microorganisms Bacillus sps.,
Escherichia coli, and Pseudomonas aeruginosa. A moderate antibacterial
efficiency was observed compared to the standard antibiotic, streptomycin.
केवाराको गानो अलिविषाक्त हुने र सानो
मात्रामा परजीवी,
जुका र
कीटाणुनाशक हुन्छ। केवाराको पातमा कार्बोहाइड्रेट, अल्कालोइड्स, फ्लाभानोइड्स, स्टेरोइड्स र टेरपेनोइड्स आदि भेटिन्छ।
केवाराको बिरुवाबाटनिकालिएको अल्कालोइड कोलचिसिन एड्सलगायत अन्यको उपचारात्मक
थेरापीमा उपयोग हुँदैआएको छ। केवाराको पातको सारतत्व बी. सब्टिटिस, ई. कोली आदि नाशकहुने भेटिएको छ।
केवाराको पात,
डाँठ फूल
ब्यासिलस स्पेसिस,
ई. कोली, सिउडोमोनस एरुजिनोसा जस्ता रोगजनक
सूक्ष्म जीवहरूकोप्रभावकारी नियन्त्रण गरेको भेटिन्छ। केवाराको पातको सारतत्वको
उक्त रोगाणु नाशगर्ने क्षमताको मानक गर्दा यो हाल प्रयोगमा रहेको यान्टिबायोटिक
स्ट्रेप्टोमाइसिनभन्दा थोरै मात्र कमसल रहेको देखिएको थियो।
In overall summary, these scientific
facts witnessed that Atharva Veda Chapter 4, Shaunak Samhita Branch 37
Kriminashanam SuktaMantra 4.37.5 claims that trees like Arjuna, Dativan
(apamarga), and Karkari (Kevara) prevent the spread of pathogenic germs in our
locality and eradicate the root cause of water-borne diseases and infections.
समग्रमा भन्नुपर्दा यी वैज्ञानिक
तथ्यहरूले अथर्ववेद चौथो काण्ड शौनकसंहिता शाखा ३७कृमिनाशनम् सूक्त मन्त्र ४.३७.५
ले बताएको अर्जुन,
दतिवन र
केवँराजस्ता रुखले हाम्रो स्थानीयतामा रोगजनक रोगाणुहरूको फैलावट रोकिने, मृत्यु निम्त्याउने पानीजन्य रोगहरूको
संक्रमण र संक्रमणकोमूल कारकलाई निर्मूल गर्न सहयोग गर्छ भन्ने दाबीलाई पुष्टि
गर्छ ।
शक्तिशाली अजशृंगी
(One of the most potent herbs,
Ajasrngi)
AtharvaVeda 4th Chapter Shaunak
Samhita Branch 37 Kriminashanam Sukta (Mantra) 4.37.6 writes
अथर्ववेद चौथोकाण्ड शौनकसंहिता शाखा ३७
कृमिनाशनम् सूक्त (मन्त्र) ४.३७.६ लेख्छ:
एयम॑ग॒न्नोष॑धीनां
वी॒रुधांवी॒र्या᳡॒वती।
अ॒ज॒शृ॒ङ्गय᳡॒ राट॒की
ती॑क्ष्णश्रृ॒ङ्गीव्यु᳡॒षतु ॥६॥
English Translation: Among the most
potent herbs, Ajasrngi [अजशृङ्गी]
is very
effective in destroying the subtle (a mixture of effects that is delicately
complex to fully understated) causes of disease at the earliest. Its pungent
smell is most effective in curing diseases, killing infections and germs, and
driving away their vectors, causing the spread of deadly germs.
देवनागरीमा भावार्थ: सबैभन्दा
शक्तिशाली जडीबुटीहरू मध्ये अजशृंगी एक मुख्य जडीबुटी हो जसले मिश्रित कारकहरूको
समग्रताबाट पैदा हुने रोगकोप्रस्ट कारण यकिनका साथ बताउन नसकिने मुस्किल र जटिल
प्रकृतिका रोगको प्रारम्भिक कारकका रूपमा रहने सूक्ष्म रोगाणु तथा तिनीहरूको
भेक्टर वा सहयोगीसमेतलाई नष्टगर्न र रोगलाई निको गर्न धेरै प्रभावकारी भूमिका
खेल्छ। अजशृंगीको पन्जेन्ट,
तिखो गन्धले
संक्रमणकारी रोगाणुलाई मार्न,
त्यस्ता घातक
कीटाणु फैलाउने भेक्टर वा एजेन्टको भूमिकामा रहने जीवाणु भगाउन तथा रोगाणुका कारण
विकास हुन पुगेकारोगहरू समेत निको पार्न अत्यन्त प्रभावकारी भूमिका खेल्छ ।
Scientific Explanation (वैज्ञानिक आधारमा
व्याख्या): Ajasrngi
[अजशृङ्गी] in the Sanskrit name of
Helicteres isora L. It is also called विषाणी (viṣāṇī)
and मेषशृङ्गी
(meṣaśṛṅgī) .
A milky and thoray (popular & lovely) plant, with a fruitof a crooked
figure, like a ram's horn (भेडाको
सिङ जस्तो घुँगुर्किएको) and
used as a medicine for the eyes. The Nepaliname is कपासे kapaase, मरोर्फली marorphali, मृगसिङ्गा mrigasingaa, and फार्सा phaarsaa.
संस्कृतमा अजशृंगी भनिने विषाणी वा
मेषशृंगी भेडाको सिङ जस्तै घुँगुर्किएको बांगो आकृतिको फलदिने दुधालु प्रकृतिको एक
लोकप्रिय र मनमोहक जडीबुटीको बोट हो। जुन आँखाको औषधीमासमेत प्रयोग हुने गरेको छ।
नेपालीमा यसलाई कपासे,
मरोर्फली, मृग सिंगा र फार्सा जस्ता नामसमेत
दिइएको भेटिन्छ।
The flavonoid glycosides (trifolin,
hibifolin) from leaves, neoligans, helicterins A-F, Phenolic acids, rosmerinic
acid and its derivatives from fruits, and steroids (cucurbitacin B and
iso-cucurbitacin B) from roots are its chemical constituents of medicinal
interest.
अजशृंगीको पातमा भेटिने फ्लाभोनोइड
ग्लाइकोसाइड्स (ट्राइफोलिन,
हिबिफोलिन), फलफूलबाट निस्कने निओलिगन्स, हेलिकटेरिन्स ए–एफ, फेनोलिक एसिड, रोजमेरिनिकएसिड र तिनीहरूका डेरिभेटिभ
तथा जराबाट आउने स्टेरोइडहरू (कुकुरबिटासिन बी रआइसो–कुकुरबिटासिन बी) यसको औषधीय
मूल्यको रासायनिक पदार्थ ठानिन्छ।
Its fruits are antibacterial (ब्याक्टेरिया नाशक), antispasmodic (मांसपेशी काम्ने समस्या वाट
मुक्त गर्ने),
antioxidative (एन्टीअक्सिडेन्ट), and antidiabetics (मधुमेहको उपचार) . Bark and roots extracts
are hypoglycaemic (रगतमा
चिनीको मात्रा घटाउने),
and hypolipiademic (रगतको
चिल्लो काट्ने). cucurbitacin
B and iso- cucurbitacin B is cytotoxic (जीवित कोशिकाहरूको लागि विषाक्त). Roots extracts are
antinociceptive (खुर्सानीकोपिरो
र फर्मालिन जस्ता हानिकारक रसायनहरूको पीडा, काट्नेर थिचिने जस्ता भौतिक चोटपटक तथा
अति तातो वा चिसो प्रतिकूल तापक्रम आदि विरुद्धकाम गर्ने)
अजशृंगीको फलबाट आउने सारतत्वहरूको
हानिकारक ब्याक्टेरियानाशक,
मांसपेशीकाम्ने
समस्याबाट मुक्त गर्ने गुण हुनुका साथै एन्टिअक्सिडेन्ट र मधुमेहको उपचारगर्ने क्षमताको
हुन्छ। बोक्रा र जराको सारतत्व रगतमा चिनी मात्रा घटाउने, रगतको चिल्लो काट्ने र घटाउने गर्छ। कुकुरबिटासिन
बी र आइसो–कुकुरबिटासिन बी स्टेरोइडहरू जीवित कोषिकाका लागि विषाक्त (साइटोटोक्सिक)
हुन्छ ।
Traditionally, fresh and dried fruits
are used inthe stomach (पेट
दुख्ने समस्या) problem.
Bark decoction treats diarrhoea (पखाला). And
diseases of the Stomach & Duodenum (पेटको रोगहरु), flatulence (पाद, ग्यास), and colic (दुखाइ, गानो).
अजशृंगीकोताजा र सुकेका फलफूल
परम्परागत रूपमा पेट दुख्ने समस्यामा व्यापक प्रयोग भएको देखिन्छ।बोक्राको
डिकोक्सन (खोटो पकाए जस्तो झोल) पखालालगायतका पेटका रोगहरू, पाद, ग्यासर अधिक ग्यासले पैदा गर्ने दुखाइ, गानो आदिको उपचारमा प्रयोग भएको भेटिने
गर्छ।
The phytochemical analysis study
reveals that Ajasrngi's major chemical constituents are saponins, flavonoids,
alkaloids, tannins, phlobatannins, glycosides, reducing sugars, and
anthraquinones. Their aqueous extract was relatively safe from a toxicological
perspective when administered orally. Folkloric medicine has a long and safe history of use as oral medicine.
फाइटोकेमिकलहरूको वैज्ञानिक
विश्लेषणबाट अजशृंगीका मुख्य रासायनिक घटकहरू सपोनिन्स, फ्लवोनोइडस, अल्कलोइड्स, टेनिन, फ्लोबटानिन, ग्लाइकोसाइड, रिडुसिङसुगर र एन्थ्राक्युनाइन आदि
रहेको यकिन गर्छ। अजशृंगीका पानीमा निकालिने सारतत्वहरू मौखिक रूपमा सेवन गर्दा
हुने विषाक्तताको परीक्षणहरू अपेक्षाकृत रूपमा सुरक्षित पाइएको छ। यसको आयुर्वेदिक
औषधीका रूपमा सुरक्षित मौखिक सेवनको समेत लामो सेवनको अनुभव र वैज्ञानिक परीक्षणका
आधारमा तोकेको मात्रामा यसको सेवन सुरक्षित ठानिएको छ।
A state of the body and mind that
gives pain and discomfort is called disease. The cause of disturbance of the
average balance between the mind and body can be external (agantuka) or internal
(niji).
शरीरर मनको अवस्थालाई पीडा र असुविधा
दिने अवस्थालाई रोग भनिन्छ । मानिसमा रोग पैदागर्ने मूल कारक बन्ने दिमाग र
शरीरबीचको औसत सन्तुलनमा आउने गडबडको कारण कि बाह्य(आगन्तुक) कि आन्तरिक (निजी)
हुने गर्छ।
The first chapter of Ashtanga Hrudayam Sutrasthanaat 19 causes for health and disease states (अष्टांगहृदयम् सूत्रस्थानको पहिलो अध्यायको १९ स्वास्थ्य र रोगका कारणहरू अन्तर्गत भनिएकोछ:
कालार्थकर्मणां योगो
हीनिमिथ्यातिमात्रक: ।
सम्यग्योगश्च विज्ञेयो
रोगारोग्यैककारणम् ॥१९॥
Hina (less), Ati (more), or Mithya
(wrong, Falsely, untruly), and the unison (coincidence or simultaneous performances) of
Kaala (time), Artha (senses), and Karma (functions) are the reasons for
diseases. And the excellent unison (harmony) of these three factors is the
reason for health.
जीवनमा भोगिएका चरम अभाव अर्थात् हीनता, चरम सुविधा अर्थात् अति विलासिता
वाअत्यन्त गलत वा झुटो मार्ग (मिथ्या) तथा तिनीहरूको संयोजनले पैदा गर्ने समयको (काल)
इन्द्रियगत भावना (अर्थ) र निम्त्याउने कार्यहरूको (कर्म) प्रतिफल नै मानव जीवनको
प्रायः रोगको चुरो कारक बन्ने गर्छ। अभाव, सुविधा र जरुरतको पूर्ति बीचको
सन्तुलित संयोजन भने मानिसमा विकास हुने उत्कृष्ट सद्भाव र स्वास्थ्य जीवनको चुरो
कारक बनिदिन्छ।
The external (agantuka) types of
disease are a)infectious diseases, b) deficiency diseases, c) hereditary
diseases, and d) physiological diseases. In most cases, immediate causes are
microorganisms, for example, the infection of viruses, protozoa, bacteria, etc.
The contributory causes are some vectors or microbial contamination sources
that facilitate and lead to pathogenic infections.
बाह्य (आगन्तुक) प्रकृतिका रोगका
प्रकारमा a) संक्रामक रोगहरू, b) अभावका कारण हुने रोगहरू, अ) वंशाणुगत रोगहरू, र c) शारीरिक रोगहरू पर्छ । मानसिक रोग
आन्तरिक रोग अन्तर्गत पर्न सक्छ । धेरैजसो अवस्थामा, रोग लाग्ने तत्काल कारणहरूमा
सूक्ष्मजीवीरोगाणुहरूको संक्रमण हुने गर्छ । उदाहरणका लागि भाइरस, प्रोटोजोआ, ब्याक्टेरिया इत्यादिको संक्रमणलाई लिन
सकिन्छ। उक्त संक्रमणको सहायक कारणहरूमा रोगाणुको भेक्टर अर्थात् उक्त रोगाणुबाट मानवलाई
रोगजनक संक्रमण हुन सहज गरिने वातावरण वा एजेन्टको भूमिका हुने गर्छ।
The ajasrngi [अजशृङ्गी] is one of the most potent
herbs that is found to be very effective in destroying the subtle (of a mixture
of effects that is delicately complex to fully understated) causes of disease
at the earliest. The intense aromatics (smell) of the ajashrigi were an
effective herbal weapon to destroy the spread of germs. And inactivating most diseases that cause pathogenic microorganisms and their vectors (agents or
carriers).
उल्लेखित वैज्ञानिक आधारहरूले
शक्तिशाली जडीबुटीमध्ये अजशृंगी एक मुख्य जडीबुटी रहेको र यसले जटिल प्रकृतिका
रोगको प्रारम्भिक कारकका रूपमा रहने सूक्ष्म रोगाणु तथातिनीहरूको भेक्टर वा
सहयोगीसमेतलाई नष्ट गर्न र रोगलाई निको गर्न धेरै प्रभावकारीभूमिका खेल्छ भन्ने
प्रस्ट गर्छ । साथै अजशृंगीको गन्ध संक्रमणकारी रोगाणुहरू, तिनको भेक्टरलाई नष्ट गर्न
रोगाणुहरूकाकारण विकास हुन पुगेका रोगहरूसमेत निको पार्न अत्यन्त प्रभावकारी
भूमिका खेल्नेकुराको वैज्ञानिक पुष्टि गर्छ।
शिखण्डी अन्तर्गत सूचीबद्ध जडीबुटीः
सूक्त – कृमिनाशनम् Atharva Veda 4th Chapter
Shaunak Samhita Branch 37 Kriminashanam Sukta (Mantra) 4.37.7 writes (अथर्ववेदचौथो काण्ड
शौनकसंहिता शाखा ३७ कृमिनाशनम् सूक्त (मन्त्र) ४.३७.७ लेख्छ):
आ॒निृत्य॑त: शिख॒ण्डिनो॑ गन्धर्वस्या॑प्सराप॒ते:।
भि॒नद्मि॑ मु॒ष्कावपि॑ यामि॒ शेप॑:॥७॥
Kriminashanam Sukta (Mantra) 4.37.7
is not translated accurately in an earlier period from the science of life
(Ayurveda)perspective. Thus, to abstract the sense of the sukta, let's first
review the perspective terminology concerning the life of science.
आनृत्यतः – Arrive nearby by moving gently or
suddenly by jumping through any means. They can sporulate during adverse
conditions and re-birth or grow when suitable needs persist.
शिख॒ण्डिनो॑ - Śikhaṇḍī (शिखण्डी) is another name of
Raktaguñjā रक्तगुञ्जा.
According to
Raj Nighantu or Rājanighaṇṭu (an Ayurvedic encyclopedia), verse 3.113-116
(13th-century) रक्तगुञ्जा
is the name
given to Abrus precatorius (liquorice or Yestha Madhu) type of the medicinal
plants. Both red (Rakta-guñjā) and white(Guñjā). They have a bitter taste
(rasa), are hot, and their roots are emetic(causing vomiting). Their leaves are
painkillers but poisonous.
The fourth chapter (śatāhvādi-varga)
of Raj Nighantu, verses 4.50-52, enumerates eighty varieties of small plants (pṛthu-kṣupa).
Śitāvarī (शितावरी), also known as Kukkuṭa (कुक्कुट), is a constipative,
astringent, hot plant. It improves mental power, rejuvenates, and improves
appetite. It cures fevers and burning sensations.
The herbs Celosia argentea linn.
(plumed cockscomb) found widely used in traditional medicine to cure several
disorders like fever, diarrhoea, mouth sores, itching wounds, jaundice,
gonorrhoea, and inflammation. Another furry herb, Blepharis edulis Pers
(uttanjan), is traditionally used for gastrointestinal, respiratory, and
inflammatory disorders. They are treating asthma, cough, fever, and throat
inflammation. It is applied locally to heal festering wounds and ulcers. The
plumed cockscomb and uttanjan are theplant named Kukkuṭa (कुक्कुट).
The Raktaguñjā रक्तगुञ्जा and Śitāvarī (शितावरी plant group togather is
called Śikhaṇḍī (शिखण्डीनो॑).
गन्धर्वस्य - To understand the meaning of
Gandharva in the context of Ayurveda, we need to understand the term
Gandharvahasta (गन्धर्वहस्त).
According to
the unpublished Ayurvedic compendium of medicinal recipes, the Yogasārasaṅgraha
(15th Century) Gandharvahasta deals with the knowledge of Ayurvedic pharmacy
(bhaiṣajya-kalpanā), which is a branch of Ayurvedic pharmacology (dravyaguṇa).
The Yogasāra-saṅgraha has described the entire Ayurvedic formulation recipes and their administration route. Gandharva is supposed to
be good for the body's health and mental well-being. It is called Soma. Soma is
a healing and rejuvenating drink with a body of knowledge that helps control
mental peace.
Soma has medicinal and healing
characteristics for both the body and the brain, and it is an herbal drink.
People consume it regularly, like green tea. The moonlight, rainwater, and
moist air help plants build phytochemicals and other constituents with genius
healing characteristics (Ṛg-veda ix, 86, 36). The rainwater and adequate
sunlight, i.e., the Sun's horses (Electromagnetic elements carrying colourful seven
lights within white light) with ample water supply to the plant, is helpful to
build the soma characteristics (i, 163, 2; x, 177, 2; cf . 135, 5). Soma is the
body's intellect, the body of knowledge for self-healing.
अप्सरापतेः – Apsara (अप्सर) is derivable forms of apsaraḥ (अप्सरः). That refers to any freely
moving aquatic animal. Apsara mostly found attachment to Gandharvas and
attached to them as their wives with them. However, Apsara allows waterborne
pathogens to be bound and travel with them. Rāḥ or rā refers to outsiders who
can deceive victims. As the meaning of अप्सरापतेः is the husband (Pati पति) of Apsara, it ultimately
means Gandharvas. Apsara constantly develops temporary relations with others
who have a vested interest.
Śepa शेप: Masculine or male fertility. The
power of mating, fertilisation, and multiplying into several numbers or
colonies.
Yāmi यामि: In Ayurvedic concept, the masculine
power represents the mental state (willpower). Willpower works towards
sustaining and continuous improvements of a balanced mental state. At the same
time, feminine power represents transformational wisdom or the body of
knowledge. That is activated during creation (Nirman) and decay (Dhonsha). Yāmī
(यामी) is another name of Ḍākinī
(डाकिनि). Ḍākinī, in the science of
life perspective, is feminine energy (Śaktis) intellect that works towards
restraining the state of balance against pathogenic infections. Besides
pathogenic infections, the loss of willpower and mental harassment work against
a timely recovery. Pathogenic infections occur in colonial forms. The Yami
power is an intellect that primarily focuses on dismantling the pathogenic
fertility power, limiting its ability to multiply into several colonies and
restoring the willpower that serves as a mental tonic to the brain.
मु॒ष्कावपि॑ (Muska and Vāpī): मुष्क (Muska) means madhuraḥ . It
also refers to Mṛganābhī (मृगनाभी)
called
Kasturi. From an Ayurvedic perspective, it relates to herbal fragrances that
turn the water into healing water suitable for the holy bath. Vāpī (वापी) refers to the natural
water reservoir (Kuwa or Iinaar) that carries water that is sweet in taste and
light for digestion.
मु॒ष्कावपि॑ (Muska and Vāpī) thus refer to water
that is naturally normalised and medicated due to the presence of herbal
fragrances and extract.
भि॒नद्मि॑: Bhinna (भिन्न) refers to distinguishing, loosening,
dividing, separating, and breaking down into small parts to destroy. It also
indicates tasks like separation, keeping away from, disjoining, and
interrupting. Affix Ādi (आदि)
adds the
sense of a similar एवंप्रक्रारः
(evaṃprakrāraḥ)
jobs . Thus, the भि॒नद्मि॑
refers to
breakdown and destroy or turn inactive.
Based on the above-stated background,
the real sense of Shaunak Samhita Branch 37 Kriminashanam Sukta (Mantra) 4.37.7
is translated as below:
English translation: The herbal plant
listed under the Śikhaṇḍī groupprovides a mental tonic and destroys harmful
pathogens by revitalising reproductive and multiplication into the colonies'
power. Śikhaṇḍī is a resourceful source of healing and active flavouring
constituents to inactivate the dynamic vector of water and airborne disease
pathogens.
Translation in Devnagari- देवनागरीमा भावार्थ {शिखण्डी समूह अन्तर्गत सूचीबद्ध
जडीबुटीका बिरुवाको सारतत्वले मानसिक शक्ति प्रदान गर्ने टनिक (तागत) उपलब्ध
गराउँछ । ती जडीबुटीका सारतत्वहरू पानीजन्य रोगका रोगाणु र तिनको सम्पूर्ण
कोलोनीको प्रजनन रसन्तान वृद्धिको क्षमतालाई नष्ट गरी नियन्त्रण गर्छ। शिखण्डीका
गन्धयुक्तपदार्थहरूको रोग निको गर्ने हिलिङ गुण हुनुका साथै पानी र हावामार्फत
रोगाणुफैलाउन कारक हुने रोगाणुका गतिशील भेक्टरहरूलाई निष्क्रिय पार्न प्रभावकारी
भूमिकाखेल्ने गर्छ।
सूर्यको मन्द प्रकाशको शक्तिः
सूक्त– कृमिनाशनम्ः
अथर्ववेदचौथो काण्ड शौनकसंहिता शाखा ३७
कृमिनाशनम् सूक्त
Mantra 4.37.8 (मन्त्र ४.३७.८) and (र) Mantra 4.37.9 (मन्त्र ४.३७.९):
पानी, हावा र खाद्यजन्य रोगाणुबाट बच्ने उपायबारे
कुरा गर्ने क्रममा वेदका निम्न दुई सूक्तहरूले बिहानको सूर्यको किरणको शक्ति
सम्बन्धको वैज्ञानिक सिद्धान्तहरूको चर्चा गर्छ। यसले सूर्यको किरणहरूको एन्टिप्याथोजेनिक
गुणहरू कसरी हाम्रा लागि हामी वरपरको वातावरण स्वस्थ र आनन्दबर्धक बनाउने
आशीर्वादका रूपमा प्राप्त भएको छ भन्नेबारे समेत ज्ञान उपलब्ध गराउँछ।
The following two suktas of the Vedas
discuss the scientific principles regarding the power of the morning sun's rays
while discussing ways to avoid water, air, and food-borne pathogens. It also
provides knowledge about how the anti-pathogenic properties of the Sun's rays
are a blessing for us to make our environment liveable, healthy, and enjoyable.
Mantra 4.37.8 (मन्त्र ४.३७.८) :
Atharva Veda 4th Chapter Shaunak
Samhita Branch 37 Kriminashanam Sukta (Mantra) 4.37.8 writes (अथर्ववेद चौथो काण्ड
शौनकसंहिता शाखा ३७ कृमिनाशनम् सूक्त (मन्त्र) ४.३७.८ लेख्दछ):
भी॒मा इन्द्र॑स्य
हे॒तय॑:श॒तमृ॒ष्टीर॑य॒स्मयी॑:।
ताभि॑र्हविर॒दान्ग॑न्ध॒र्वान॑वका॒दान्व्यृ᳡षतु॥८॥
(भी॒मा:। इन्द्र॑स्य । हे॒तय॑: । श॒तम्
। ऋ॒ष्टी: । अ॒य॒स्मयी॑: । ताभि॑: । ह॒वि॒:ऽअ॒दान् । ग॒न्ध॒र्वान् ।
अ॒व॒का॒ऽअ॒दान् । वि । ऋ॒ष॒तु॒ ॥ ३७.८)
English translation: The golden-hued
rays (a blaze of pink and red extraordinary colour light rays) from the Sun are
a holy gift. It is potent for the destruction of pathogens originating from
pollution and contamination. Like thunder, when golden-hued rays shatter and
strike the air and food-contaminating germs, they destroy several hundred folds
(i.e., severalfolds or the log cycle) as a holy weapon. Let the physician and
health worker utilise natural sun powers to kill food and air-contaminating
germs while destroying airborne and waterborne pathogens.
देवनागरीमा भावार्थ: सूर्यबाट प्राप्त सुनौलो रङका किरणहरू (मूलतः
बिहानको तथा बेलुकीको पहेँलो लाग्ने गुलाबी र रातो असाधारण रङको प्रकाशका किरणहरू)
प्रकृतिको एक अलौकिक र पवित्र उपहार हो। चट्याङ पर्ने बेला चम्कने बिजुली र आवाजको
गर्जनले दिने प्रभाव जस्तै यो प्रदूषण र प्रदूषणबाट उत्पन्न हुनेरोगजनक
रोगाणुहरूको विनाशका लागि अत्यन्त शक्तिशाली छ।
सूर्यको सुनौलो रङका मन्द प्रकाशका
किरणले हावा, पानी तथा खाना प्रदूषित
गर्ने रोगाणुलाई प्रहार गरी चकनाचुर पार्ने गर्छ। प्रकृतिको एक अनमोल पवित्र
हतियारकारूपमा यसले त्यस्ता प्रकारका रोगका रोगाणुको संख्यामा सयौँ गुणा अर्थात्
विभिन्नलग–चक्रको (Log
Cycle) मापनमा
नष्ट गरिदिन्छ। भौतिक चिकित्सा क्षेत्रमा कार्यरत स्वास्थ्यकर्मीले हावा र पानीबाट
हुने संक्रमणमा मुख्य रूपमाकारक रहने रोगजनक रोगाणुको मुख्य स्रोत वायु, खानार पानी प्रदूषित गर्ने वातावरणीय
प्रदूषणले पैदा गर्ने रोगजनक जीवाणुलाई व्यापकरूपमा बढ्न नदिन सूर्यको मन्द
प्रकाशको शक्तिको पहिचान गरी उपयोग गर्न जरुरी छ।
Mantra 4.37.9 (मन्त्र ४.३७.९)
भी॒मा इन्द्र॑स्य
हे॒तय॑:श॒तमृ॒ष्टीर्हि॒रण्ययी॑:।
ताभि॑र्हविर॒दान्ग॑न्ध॒र्वान॑वका॒दान्व्यृ᳡षतु॥९॥
भी॒मा: । इन्द्र॑स्य । हे॒तय॑: । श॒तम्
। ऋ॒ष्टी: । हि॒र॒ण्ययी॑:। ताभि॑: । ह॒वि॒:ऽअ॒दान् । ग॒न्ध॒र्वान् ।
अ॒व॒का॒ऽअ॒दान् । वि । ऋ॒ष॒तु॒ ॥३७.९॥
English Translation: The sun rays
supply sun energy (the supreme electromagnetic energiser) to dismantle and
destroy pathogenic colonies by reducing their number by a hundredfold (n-log
cycle). It is a powerful and terrible killer of germs that cause disease.
Again, let the physician and health worker utilise the sun's energy to kill food and
air-contaminating germs while destroying airborne and waterborne pathogens.
देवनागरीमा भावार्थ: सूर्यको किरणको
ऊर्जाले विभिन्न संख्यामा कोलोनीका रूपमा रहने रोगजनक रोगाणुलाई सय गुणाले (n-Log Cycle) घटाएर निष्क्रिय तथा नष्ट
गर्ने तागतको आपूर्ति गर्छ । प्रकृति ऊर्जाको सर्वोच्चशक्तिकेन्द्रका रूपमा रहेको
सूर्यबाट प्राप्त हुने विद्युतीय तथा चुम्बकीय गुणकोप्रकाशरूपी ऊर्जा रोग
निम्त्याउने रोगाणुहरू नष्ट गर्ने एक शक्तिशाली र निर्ममप्राकृतिक उपहार हो।
यस क्षेत्रमा कार्यरत चिकित्सक
रस्वास्थ्यकर्मीले हावा र पानीबाट हुने रोगाणुको संक्रमणबाट मुक्ति पाउन
दूषितवातावरणमा रहेका जीवाणुलाई निष्क्रिय तथा नष्ट गर्न उपलब्ध सूर्यको
शक्तिलाईदैवीशक्तिका रूपमा उपयोगमा ल्याउनतर्फ ध्यान दिनु जरुरी छ।
Scientific Explanation (वैज्ञानिक व्याख्या):
When the skin receives sunlight, the
energy of the Sun's ultraviolet B (UVB) transforms cholesterol in the skin
cells into vitamin D. Thus, the synthesis of Vitamin D plays many roles in the
body as an essential component of maintaining optimal health.
छालाले सूर्यको किरण प्राप्त गर्दा
यसमा निहित 'पराबैजनी किरण–बी’को
ऊर्जाको उपयोग गरीछालाको कोषहरूमा रहेको कोलेस्ट्रोललाई ‘भिटामिन–डी’मा रूपान्तरण
गर्छ। मानवस्वास्थ्य कायम राख्नका लागि यसरी संश्लेषित ‘भिटामिन–डी’को प्रभावकारी
भूमिकारहन्छ।
Medical researchers have found that
sunlight, through a mechanism separate from vitamin D production, energises
T-cells that play a central role in human immunity. Sunlight provides vitamin
D, which has an impact on building immunity. Low levels of blue light in sun
rays facilitate T cells to move faster.
चिकित्सा विज्ञानका अनुसन्धान कर्ताको
अनुसन्धानको नतिजाले बताए अनुरूप सूर्यको किरणले भिटामिन–डी उत्पादन गरी मानव
सुरक्षा गर्ने भन्दा बिलकुलै फरक प्रकृतिको संयन्त्र मार्फत शरीरको टी–कोषिकाहरू लाई
सक्रिय गर्न ऊर्जा दिने र मानव प्रतिरक्षा प्रणालीलाई चुस्त र सक्रिय गर्न
प्रत्यक्ष रूपमै केन्द्रीय भूमिका खेल्ने गर्छ। सूर्यको किरणमा हुने मन्द निलो
प्रकाशको किरणको शक्तिको उपयोग गरी टी–कोषिकाहरू छिटो गतिमा चलमल गर्न सक्ने
बन्छन्।
As T cells speed, they quickly reach
the infection and orchestrate (arranging natural elements and the situation to
produce the desired impacts) to kill or inactivate the foreign invaders. It is
evident that morning sunlight directly activates the critical immune cells by
increasing their movement.
ऊर्जाशील बनेका टी–कोषिकाहरू निकै छिटो
संक्रमण भएका स्थानमा पुग्न र संक्रमण गर्ने तत्वतथा रोगाणुलाई निष्क्रिय पार्न वा
मार्न अर्केस्ट्रेट अर्थात् (उक्त क्षेत्रमारहेका प्राकृतिक तत्व र परिस्थितिको
समय अनुकूल तालमेल मिलाई प्रभावकारी रोगप्रतिरोधात्मक कार्यहरूको तजबिज मिलाएर)
भूमिका खेल्न प्रभावकारी बन्छन्। बिहान–बेलुकीको मन्द सूर्यको प्रकाशमा हुने निला
किरणले प्रत्यक्ष रूपमाप्रतिरक्षा कोषिकाहरूलाई सक्रिय पारेर मानव स्वास्थ्य सबल
पार्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गर्छन्।
One group of photosynthetic bacteria
causes sunlight to generate oxygen and sugar. Another group of
non-photosynthetic bacteria eats and degrades toxic waste. Scientists have
learned that a particular type of ultraviolet light emitted by the Sun can effectively
kill germs, even up to 99%. Thus, nowadays, manufacturers have built
unique ultraviolet lamps for use in specific industries where it's
essential to kill nearly all germs. Such sectors include sewage treatment
plants and hospitals.
वातावरणमा रहेका एक थरी फोटोसिन्थेटिक
ब्याक्टेरियाको एक समूहले अक्सिजन र चिनी उत्पादन गर्न सूर्यको किरणको प्रयोग
गर्छन्। अर्को थरी गैर-फोटोसिन्थेटिक
ब्याक्टेरियाको समूहले विषाक्त फोहोर खान्छ र त्यसको निर्मलीकरण गरी प्रदूषण
घटाउँछ। यसैबाट सिकेर वैज्ञानिकहरूले सूर्यबाट उत्सर्जित हुने विशेष प्रकारको
पराबैजनी किरणबाट ९९ प्रतिशत सम्म हानिकारक कीटाणुलाई मार्न प्रभावकारी हुने
पराबैजनी बत्तीहरू बनाउन सफल भएका छन्। आजकल त विशेष प्रकारका उद्योगहरूमा प्रयोग
गर्ने प्रयोजनका लागि अद्वितीय पराबैजनी बत्तीहरू निर्माण भइसकेको छ। जसले लगभग
सबै रोगका कीटाणुलाई मार्न सक्षम हुन्छ। ढल प्रशोधन केन्द्र र अस्पतालमा तिनीहरूको
व्यापक प्रयोग भइरहेको छ।
Commercial UV germicidal light
effectively eliminates many types of bacteria and viruses. Simple to complex
drug-resistant bacteria and superbugs. The viruses are of many types of flu
strains, including beta coronaviruses, MERS, SARS, and the SARS-CoV-2 virus,
which causes COVID-19. Thus, sunlight can destroy the pathogen of dirt and
plays a vital role in environmental sanitisation.
व्यावसायिक कीटाणु नाशक यूभीका प्रकाश
निकाल्ने उपकरणहरूको प्रयोग मार्फत हाल धेरै प्रकारका ब्याक्टेरिया र भाइरसलाई
प्रभावकारी रूपमा नियन्त्रण गर्न सम्भव बनाएको छ। सामान्य देखि जटिल प्रकृतिका
औषधी प्रतिरोधी ब्याक्टेरिया र सुपर बगहरू नियन्त्रण गर्न प्रयोगमा आएका छन्।
भाइरसमा समेत धेरै प्रकारका फ्लु स्ट्रेनहरू, बिटा कोरोना भाइरसहरू मर्स (MERS), सार्स (SARS), रसार्स–कोभ–टु (SARS–CoV–2) जस्ता भाइरस हरू जसले
कोभिड–१९ COVID–19 निम्त्याए तिनीहरूको समेत
नियन्त्रण सफल बनेको छ। यसरी समग्रमा हेर्दा सूर्यको किरणले फोहोरको रोग जनक
रोगाणुलाई नियन्त्रण तथा नष्ट गर्ने र वातावरणीय सरसफाइमा महत्वपूर्ण भूमिका
खेल्ने यो सूक्तले दिएको सिद्धान्तको पुष्टि गर्छ।
सूक्त – कृमिनाशनम् ४.३७.१०–१२
Mantra 4.37.10 (मन्त्र ४.३७.१०):
अ॒व॒का॒दान॑भिशो॒चान॒प्सु
ज्यो॑तयमाम॒कान्।
पि॒शा॒चान्त्सर्वानोषधे॒ प्र
मृ॑णीहि॒सह॑स्व च ॥१०॥
अवकाऽअदान् । अभिऽशोचान् । अप्ऽसु । ज्योतय।
मामकान् । पिशाचान् । सर्वान् । ओषधे। प्र
। मृणीहि । सहस्व । च ॥ ३७.१०॥
Translation: Many herbal extracts
neutralise or destroy toxic substances (carcinogens, radicalised oxygen, and
other troublesome chemicals). The ability of body fluids to inactivate and kill
pathogens is a root cause of their ability to be included in medicine.
देवनागरीमा भावार्थ: धेरै हर्बलका अर्क
लगायतका सार तत्वहरूले विषाक्त पदार्थ (कार्सिनोजेन, अतृप्त अक्सिजन र उद्दण्ड रसायनहरू)
लाई निष्क्रिय तथा नष्ट गर्छ। शरीरको आधारभूत तरल पदार्थमा सक्रिय रहेर रोगको चुरो
कारक बन्ने रोगाणुलाई निष्क्रिय तथा नष्ट गर्नसक्ने तिनीहरूको क्षमता तिनीहरू
औषधीय मूल्यको पदार्थका रूपमा मान्यता पाउनुको मुख्य कारण हो।
Microbiological Explanation(वैज्ञानिक व्याख्या): Different herbal extracts
contain molecules of medicinal value. These molecules also neutralise radicals
as scavengers (antioxidants) and help protect against vital organ damage due
to cellular oxidative chain reactions. Most medicinal ingredients from herbs
also exhibit antimicrobial properties against pathogenicity. Therefore, these
materials are significant in synthesising herbal medicine to exploit their
antimicrobial, antiviral, and antioxidant potential with lower side effects.
विभिन्न हर्बल अर्क वा सारतत्वहरूमा
औषधीय मूल्यका अणुहरू भेटिन्छ। यी अणुहरूले खानालाई शक्तिमा परिवर्तन गर्ने क्रममा
रेडिकलाइज वा संक्रामक अणु बन्न पुगेका अक्सिजनका सह-उत्पादनलाई निर्मलीकरण अर्थात्
स्क्याभेन्जर (एन्टिअक्सिडेन्ट) गरी कोषिकाको तहमा हुने सेलुलर अक्सिडेटिभ
प्रतिक्रियाको कारणले निम्त्याउने महत्वपूर्ण अंगको क्षति हुने दुर्भाग्यबाट
जोगाउन मद्दत गर्छ।
जडीबुटीका सारतत्वका अधिकांश औषधीय
सामग्री विभिन्न रोग निम्त्याउने रोगाणु विरुद्ध एन्टिमाइक्रोबियल गुणहरू प्रदर्शन
गर्छन्। जडीबुटीका सारतत्वहरू तिनै कारणबाट हर्बल औषधीका मुख्य औषधीय तत्व
संश्लेषण गर्ने महत्वपूर्ण चिज बन्ने गरेको कुरा विज्ञानले प्रमाणित गरेको छ ।
तसर्थ तिनीहरूको एन्टिमाइक्रोबियल, एन्टिभाइरल
र एन्टिअक्सिडेन्ट क्षमतालाई कम साइड इफेक्ट दिने ओखतीको औषधीय तत्व निर्माण गर्ने
आयुर्वेदिक काइदा लाई हाल आएर आधुनिक औषधी विज्ञानले समेत उपयोगमा ल्याउन थालेको
छ।
Mantra 4.37.11 (मन्त्र ४.३७.११):
श्वेवैक॑:क॒पिरि॒वैक॑: कुमा॒र: स॑र्वकेश॒क:।
प्रि॒यो दृश इ॑व भू॒त्वा
गन्ध॒र्व:स॑चते॒ स्त्रिय॒स्तामि॒तो ना॑शयामसि॒ ब्रद्म॑णावी॒र्या᳡॒ वता ॥११॥
श्वाऽइव । एक: । कपि:ऽइव ।एक: । कुमार:
। सर्वऽकेशक: । प्रिय: । दृशेऽइव । भूत्वा । गन्धर्व: । सचते । स्त्रिय: । तम् ।
इत: । नाशयामसि । ब्रह्मणा ।वी॒र्य᳡वता॥३७.११॥
TRANSLATION: On several occasions,
very nasty microbial germs trigger mental and psychological (adversely
impacting the foundation of the nervous system and human intellect, i.e., the
Brahman) dis-harmony. They have diverse
physical structures and appearances. Some look dim, some bright, some
completely decked with hair, and others look lovely and deceiving. The powerful
herb Brahmi (Bacopa monnieri) and its derivatives are promising candidates for
adequate mental, psychological, and mental strength-related remedies.
देवनागरीमा भावार्थ: मानसिक सन्तुलन
खलबलिने धेरै घटनामा घातक सूक्ष्मजीवी रोगाणुहरूबाट मानिसमा मानसिक र मनोवैज्ञानिक
(स्नायु प्रणालीको सन्तुलन खलल गरी मानव संवेग र बुद्धिमत्तामा अर्थात् ब्राह्मणमा
प्रतिकूल असरपार्ने) असंगति पैदा गर्न उत्प्रेरित गर्ने भूमिका धेरै जिम्मेवार
हुने गरेको छ। त्यस्ता रोगाणुहरू फरक फरक भौतिक संरचनामा भेटिने गर्छन्।
जस्तै तिनीहरू कुनै धमिला देखिन्छन्, कुनै उज्यालो चम्किलो हुन्छन्, कुनै शरीर भर रौँ अर्थात् झुसे कपाल
जस्ता संरचनाले पूर्ण रूपमा सजिएका हुन्छन्। कतिपय हेर्दा अत्यन्त मनमोहक लाग्ने र
अन्यलाई आकर्षित गरी आफ्नो जालमा पार्ने प्रकृतिका हुन्छन्।
शक्तिशाली जडीबुटी ब्राह्मी (बाकोपा
मोनिरी) र कतिपय अवस्थामा त्यसका सारतत्व मिश्रित जडीबुटीको मिश्रण मानिसमा मानसिक
तनाव दिने र मनोवैज्ञानिक रोग उत्पादन गर्न रोगाणुको नियन्त्रण गर्न र त्यसले
विकास गरेको विकृतिको उपचार गर्न निकै आशालाग्दो प्रभावकारी विकल्प हो।
MICROBIOLOGICAL EXPLANATION: Brain
biology and the status of the nervous system are more likely the root causes of
most mental diseases. The critical issue is the genes and family history,
stress or a history of childhood abuse, imbalances in the brain chemicals,
traumatic brain injury, and exposure to viruses or toxic chemicals while
pregnant. Multiple infectious diseases play a role in the development of
neuropsychiatric disorders.
Microglia are the vital
infrastructure of the central nervous system. They play critical roles in brain
development and physiology during life and ageing. They help young neurons grow
to ensure the connections are correct. They develop anti-inflammatory
mediators now of inflammatory firing to restore brain homeostasis.
Even though microglia have multiple
biological activities, their primary function is to monitor infections and
generate a controlled immune response. Thus, complex signalling activates the
microglia following illness with viral, bacterial, fungal, and protozoan
agents. Microglial activation is the cause of many psychiatric disorders,
including schizophrenia, bipolar disorder, and autism.
Moreover, numerous studies have
indicated that the gastrointestinal tract and the brain interact with each
other through gut-brain networks. Individuals with higher immune-based
gastrointestinal disorders, such as inflammatory bowel diseases, are getting a
higher rate of psychiatric symptoms.
Toxoplasma gondii is a spherical
protozoan that often infects the brain and retina and can cause neurologic
damage and even death of the fetus when acquired during pregnancy.
A fury around Epstein Barr virus
increases the risk of schizophrenia due to the altered immune response of
enveloped viral double-stranded DNA proteins. The genetic and environmental
factors that shape the microbiome in early life include exposure to microbial
agents through breastfeeding and household contact. Exposure to viruses and
other gastrointestinal tract infections, allergens, and poor diet cause
psychiatric disorders, including schizophrenia, psychosis, bipolar disorder,
and autism.
Gut microbiota comprises three
enterotypes: Prevotella, Bacteroides, and Ruminococcus. Rod shapes dark
Prevotella's Protective role by training the immune system, deterring invaders,
and producing critical fatty acids. They are found in the rumen of cattle and
sheep. Bacteroides are filamentous rod shape intestinal, oral, and vaginal
flora. Ruminococcus are spherical, non-flagellated gut bacteria that break
cellulose and ferment glucose and xylose.
Brahmi (Bacopa monnieri) is a
rejuvenating and nervine tonic that quiets the nerve excitement akin to its
sedative property. Research suggests that Brahmi helps reduce stress and
anxiety by elevating your mood and lowering cortisol levels, a hormone linked
to stress enhancements. It is an adaptogenic herb that increases the body's
resistance to stress.
The presence of medicinal
constituents like saponins and bacosides A and B Brahmi is a rejuvenating and
nervine tonic to improve bipolar disorder. The antioxidant properties of Bacopa
extract in the brain potentially lead to its positive effect on schizophrenia.
Ayurvedic formulations like
Mahakalyanaka Ghritam, Saraswat Arishtam, Brahmi Ghritam, Brahmi Vati, and
Rudraksha Churanam are good candidates for manasika rogas (psychological and
mental problems). Brahmi works very well in a child with ADHD and autism by
nourishing the brain's tissues and supporting the myelin sheath. Brahmi has
confirmed it helps fix attention among children and improves communication.
MANTRANO 4.37.12
जा॒या इदूो॑ अप्स॒रसो॒
गन्ध॑र्वा॒:पत॑यो यू॒यम्।
अप॑ धावतामर्त्या॒
मर्त्या॒न्मास॑चध्वम्॥१२॥
जाया: । इत् । व: । अप्सरस: ।
गन्धर्वा: । पतय:। यूयम् ।अप । धावत ।अमर्त्या: । मर्त्यान्। मा । सचध्वम् ॥१२॥
TRANSLATION: The extract of
Gandharva herbs efficiently combats psychic disorders. The
vector-borne pathogenic - microbes infecting body fluids by triggering mental
conditions are more female vector-friendly. Control of female pathogenic vectors
is more critical in controlling such pathogenicity.
देवनागरीमा भावार्थ: शरीरको जलीय भागमा
संक्रमण गरी मानसिक रोग उत्पन्न गर्न दुष्सहन गर्ने रोगाणु प्रतिरोधीक्षमताको
गन्धर्व समूह अन्तर्गत सूचीबद्ध जडीबुटीका सारतत्व निर्मित हर्बल औषधीहरू मानसिक
समस्याको समाधानमा प्रभावकारी हुन्छ। रोगाणुहरू एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमापु¥याउने र विस्तार गर्न प्रमुख
भूमिकाखेल्ने रोगाणुका भेक्टरहरूमा पोथी भेक्टर (Female mosquitoes) अधिक सक्रिय देखिएकाले
मानसिक रोगको नियन्त्रणमा सम्बन्धित रोगाणु तथा रोगाणुका पोथी भेक्टरको
नियन्त्रणमा विशेष पहल कदमीको जरुरत देखिन्छ ।
Scientific Explanation: Tonics are called ayurvedic healing and rejuvenating formulations capable of building body strength. Those tonics that can rehabilitate and sustain mental
well-being are named Soma. Those herbs whose extract has soma, anti-pathogenic,
and healing power effectiveness are known as Gandharva. Several pathogenic
hosts of water-borne diseases (Apsara), such as the mosquito, can be male and
female. The female hosts are more pathogenic than males as they are more potent
in infecting the body fluid. As we know, malaria is transmitted to humans by
female mosquitoes of the genus Anopheles. Female mosquitoes take blood meals
for egg production, the link between humans and mosquito hosts in the parasite
life cycle.
The aromatic characteristics of
Gandharva herbs add their anti-pathogenic attributes to their constituents,
which promote the body's health, mental well-being, and healing. The combined
effects of all characteristics are very efficient in achieving a feeling of
mental peace.
वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान
- ३
वैदिक माइक्रोबायोलजी
ऋषिका तथा ऋषिहरू प्राचीनयुगका
वैज्ञानिक थिए। उनीहरू महान् चिन्तक र लेखक थिए । उक्त समयमा हाल भनिने प्रकृतिको
नियमलाई ईश्वरको नियम भनिन्थ्यो। ईश्वरको नियम मान्नेलाई आस्तिक र नमान्नेलाई
नास्तिक भनिन्थ्यो। त्यसबेला प्रकृतिको नियमलाईबुझेर त्यसै अनुरूप आफ्ना गतिविधि
सञ्चालन गर्नुलाई धर्म मानिन्थ्यो। त्यस्तो नियम जसको सदैव सत्य रहने अथवा समय, परिस्थिति वा स्थान अनुरूप
फेरिनेविशेषता वा स्वभाव रहँदैन,
त्यसलाई
प्रकृतिको नियम मानिन्थ्यो। मानवता नै सम्पूर्ण मानिसको धर्म थियो।
ऋषिका तथा ऋषिहरू कुनै धर्मका प्रचारक
थिएनन्। उनीहरू ज्ञानको खोजीमा देखिने आस्तिकलाई आफूले जानेको बुझेको कुराहरू तथा दर्शनका
ज्ञान बाँड्ने गर्दथे। आफूले बुझेको र चिन्तनद्वारा यथार्थ रहेको यकिनमा पुगेको
ज्ञान सुनेर बहसमा उत्रन चाहने नास्तिकसँग समेत प्रेमपूर्वक बहस गर्न, उनीहरूको तर्क तथा जिज्ञासा सुन्न
रत्यसमा आफ्ना विचार राख्न उनीहरू प्रायः लालायित रहन्थे। यथार्थमा त्यस्ता बहसहरू
उनीहरूलाई आफूलाई प्राप्त ज्ञानबारे झन् गहिरिएर चिन्तन गर्ने र संसारबारे आफूमा अपूर्ण
रहेको ज्ञान प्राप्त गर्ने नयाँ नयाँ अवसर प्राप्त भएको अनुभूति लिने गर्दथे ।
उनीहरूको कुटीमा निषेध गरिने भन्ने खासै अवस्था रहन्थेन ।
वैदिक सभ्यताका बौद्धिक दिग्गज ऋषि /
ऋषिका तथा आयुर्वेदाचार्यहरूले श्रुति चार वेद रस्मृतिहरू जस्तै आयुर्वेद पूराण, महाभारत, अन्यग्रन्थ आदिमा गद्य र श्लोकका रूपमा
कोडेड गरी सूक्ष्मजीवबारे आफ्नो अभिलेखहरू रेकर्ड गरेका थिए। लेख्ने वा रिकर्ड
गर्ने प्रविधि नरहेका बेला विशाल महासागर जस्तो गहिरो वैदिक ऋषिका तथा
आयुर्वेदाचार्यको आदिवासी ज्ञान एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा लैजाने काम गुरु र
शिष्य मार्फत मात्र सम्भव थियो। तसर्थ ज्ञान एक व्यक्ति (गुरु) को माध्यमबाट अर्को
व्यक्ति (शिष्य) मा ज्ञान हस्तान्तरण गर्ने प्रक्रियामा गुरुले इच्छुक शिष्यलाई
स्वतन्त्र रूपमा छनोट गरेर विभिन्न ज्ञान जस्तै सूक्ष्म जीवहरूको विज्ञान
सम्बन्धको वैदिक माइक्रोबायोलजीका ज्ञान समेत एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सारिएको
देखिन्छ। उक्त प्रयोजनका लागिऋषि / ऋषिका तथा आयुर्वेदाचार्यले आफूले प्राप्त
गरेका ज्ञानलाई कोडका रूपमा लिपिबद्ध गरी ऋचा / श्लोक / मन्त्र बनाएर सहज पारिएको
बुझिन्छ।
प्राचीन अन्वेषकहरूले प्राचीन समयमा नै
सूक्ष्म जीवहरू सर्वत्र भेटिने,
तिनीहरू
बोटबिरुवा, जनावर र मानिसलाई फाइदाजनक
र हानिकारक प्रभाव प्रकृतिको रहने यकिन गरी तिनीहरूबाट लिन सकिने फाइदा र उनीहरूको
हानिबाट बच्ने उपायबारे समेत उपाय पहिचान गरी व्यवहारमा लागू गर्न सम्भव बनाए।
वैदिक ऋषिहरूले यौगिक शक्ति अथवा
आत्मामा आधारित असीम अन्तर-ध्यान वा चिन्तनको
माध्यमबाट सूक्ष्म जीव विज्ञान अर्थात् वैदिक जीव विज्ञान अन्तर्गत जैविक
माइक्रोबायोलजीका ज्ञानहरू जनसमक्ष ल्याउन सफल बनाए।
वेदमा उल्लेख भएको शिवशक्ति क्वान्टम
युनिफाइड फिल्ड अथवा नेगेटिभ,
पोजेटिभ र
न्युट्रल पदार्थको शक्ति निर्मित कम्पन ॐ हो भने देवताहरू क्वान्टम सब-एटमिक पार्टिकलहरू हुन् जस बाट दुवै परा
तथा अपरा विषयवस्तुको निर्माण भएको छ। ऋषि तथा ऋषिकाहरू महादेव तथा देव अर्थात्
देवताको मौलिक चरित्रका कारण निर्मित भएका प्राकृतिक नियमहरू अध्ययन गर्ने, बुझ्ने, तिनैका आधारमा विकसित विषय वस्तु, गतिविधि, बृहत घटना, शक्तिको
संयोजन, सञ्चालनर विखण्डन आदि
बारेका यथार्थ हामी सामु राख्न सहयोग गर्ने वैज्ञानिक, विचारक, प्रस्तुतकर्ता, सम्पादनकर्ताका रूपमा अस्तित्वमा रहेको
वर्ग देखाउँछ। जसका कारण वैदिक कालमा वेदको निर्माण हुन सम्भव बनेको हो।
अथर्व वेदमा विभिन्न चरणका चिकित्सा
पद्धति र उच्च रूपमा विकसित थेरापीका चरणहरू सम्बन्धका जानकारी समावेश गरिएको छ ।
अधिक संख्यामा खतरनाक तथा सामान्य प्रकृतिका रोगहरूको उल्लेख गरिएको अथर्व वेदलाई
भेस–अजय वेद पनि भन्ने गरिन्छ। अथर्वनको वेद भनेर चिनिने अथर्व वेदमा श्लोकका
रूपमा रहेका विभिन्न ऋचाले मूलतः चिकित्सा पद्धतिबारे उल्लेख गर्ने गर्छन्।
वैदिककालको आयुर्वेद भनेर चिनिने अथर्ववेदका ऋचाहरू औषधीका लागि समर्पित रहेकाले
यसलाई भेस – अजय भनिएको हो। जहाँ भेस – अजयको लगभग समान अर्थदिने शब्द औषधी हुने
गर्छ।
वैदिक माइक्रोबायोलजीमा आधारित
आयुर्वेदिक चिकित्साबारे पूर्ण ज्ञान लिनका लागि वेदमा उल्लिखित वैदिक
माइक्रोबायोलजी सँग सरोकार राख्ने तीन पक्षबारे जानकारी राख्न जरुरी देखिन्छ।
अथर्व वेदमा परजीवी जुका,
सुल सुले
जस्ता वर्म, किरा वर्गका इन्सेक्ट तथा
दृश्य तथा अदृश्य परजीवी वा जर्म्सबारे उल्लेख पाइन्छ। ब्याक्टेरिया, भाइरस जस्ता सूक्ष्म जीवबारे विस्तृत चर्चा
भने यजुर्वेद भेटिन्छ । सूक्ष्म जीवहरू सम्बन्धको वैदिक ज्ञानबारे बोलिएको यजुर्वेदका
वर्णनहरू आधुनिक माइक्रोबायोलोजीका ब्याक्टेरिया, भाइरस जस्ता जीवाणु तथा तिनीहरूले मानव
जीवनमा पु¥याउने फाइदा तथा
बेफाइदाबारे वर्णन भेटिन्छ।
दृश्य तथा अदृश्य जीवबारे अथर्ववेदमा
क्रिमि र कृमि गरी दुई प्रस्ट शब्दको प्रयोग भएको भेटिन्छ। कतिपय अवस्थामा कृमि र
क्रिमिलाई एकै अर्थमा लिइने भए ता पनि यसको गहिरो अध्ययन गर्ने क्रममा कृमि शब्दले
किरा र क्रिमि शब्द वर्म र रोगाणु (Germs) कोसन्दर्भमा
व्याख्या गर्दा प्रायः प्रयोग भएको भेटिन्छ (अथर्व वेद २३.३, ६)।
यो सन्दर्भमा चर्चा गर्न अथर्ववेदमा उल्लिखित
आँखाले देख्न सकिने तथा नसकिने सूक्ष्म जीवको उपस्थितिबारे बोलिएका केहीसूक्त बारे
विमर्श गरौँ।
अथर्ववेद– काण्ड–५–२३ कृमिघ्न सूक्त
[ऋषि- कण्व। देवता - इन्द्र। छ्न्द -
अनुष्टुप् १३ विराट अनुष्टुप्।]
यो अक्ष्यौ परिसर्पति यो नासे
परिसर्पति |
दतां मध्यं गच्छति तं क्रिमिं
जम्भयामसि ||३||
भावार्थ: आँखामा, नाकमा, दाँतहरूको बीचमा पर्ने जुका (वर्म्स)
तथा सूक्ष्म जीवहरू (माइक्रोबहरू) लाई नियन्त्रण र नष्टगर्न सकिन्छ।
अथर्ववेद–काण्ड–२ सूक्त –३१ कृमिजम्भन
सूक्त
[ऋषि- कण्व। देवता - चन्द्रमा । छ्न्द -
१ उपरिष्टात् विराट बृहती ]
अन्वान्त्र्यं शीर्षण्य१मथो पाष्टेयं
क्रिमीन्।
अवस्कवंव्यध्वरं क्रिमीन् वचसा
जम्भयासमि।।४।।
भावार्थ: पाचनप्रणाली (आन्द्रामा), टाउको र आँखी–भौहरूमा जुका (वम्र्स)
तथारोगाणु सूक्ष्म जीवहरू (माइक्रोबहरू) विभिन्न तरिकाबाट प्रवेश गर्ने गर्छन्। जसलाई
मन्त्रको (ध्वनि वा संक्रमणको स्थानमा कम्पन पैदा गर्न ओखती) सहायताले नियन्त्रण र नष्ट
गर्न सकिन्छ।
अथर्ववेद – काण्ड – २ सूक्त – ३२
कृमिजम्भन सूक्त
ये क्रिमयःपर्वतेषु वनेष्वोषधीषु
पशुष्वप्स१न्तः।
ये अस्माकं तन्वमाविविशु सर्वं
तद्धन्मि जानिम क्रिमीणाम्।। ५।।
भावार्थ: आँखाले देख्न सकिने र नसकिने
सूक्ष्मजीवहरू पहाड,
जंगल, बोटबिरुवा, जनावर, पानीजस्तै हाम्रो शरीरभित्र बाहिर
सबैतिर अर्थात् सर्वत्र अस्तित्वमा भेटिन्छन्।
माथिका सूक्तहरूले मानिसको शरीरभित्र र
बाहिर अन्यत्र जस्तै आँखाले देख्न सकिने र नसकिनेसूक्ष्म जीवहरू रहने गर्छन् भन्ने
यथार्थ स्पष्ट पारेको छ । जुन आधुनिक विज्ञानलेभर्खरभर्खर मात्र प्रमाणित गरी
अनुभूति गरेको विषय रहेको छ।
‘क्रिमि वा कृमि’ शब्द ‘क्रम’ शब्दबाट
बनेको ठानिन्छ। विभिन्न चरण रहेको विविध प्रक्रियाको नियमित सुचारूपनको अनुक्रम लाई
‘क्रम’ भन्ने गरिन्छ। क्रिमि शब्द प्रकृतिको नियमित सञ्चालनका लागि भूमिका खेल्ने
जीव, सूक्ष्मजीवी जीवाणु तथा
रोगाणु आदिलाई जनाउन प्रयोग भएको देखिन्छ । अष्टांग हृदय २/३१/५ अनुसार सम्पूर्ण
जैविक क्षेत्रको उपस्थितिमा रहेको स्थानमा क्रिमि भेटिन्छ। चरकसंहिता अनुसार
शरीरमा हुने क्लेद मतलब रुझान,
ओसिलोपना तथा
मोइस्चर वा पानीको मात्रा क्रिमिको उत्पत्ति, वृद्धितथा संक्रमणको प्रमुख कारक रहने
गर्छ।
ऋग्वेदमा प्रयोग भएको नभेटिने क्रिमी कृमि
शब्द अथर्ववेदमा उल्लेख भएको देखिन्छ । क्रिमी / कृमिले मानव शरीरमा प्रवेश गरेर
धेरै प्रकारका रोगको उत्पादन गर्छ। (अथर्ववेद २/३२/६) क्रिमी/ कृमि मानव जीवनका
लागि हानि गर्ने र नगर्ने दुवै प्रकारको हुने गर्छ। मानव जीवनमा असर गर्ने दृश्य
जीव तथा अदृश्य रोगाणु सूक्ष्म जीवहरूको वर्गीकरण, रोगको लक्षण र उपचारको पद्धतिबारे आयुर्वेदमा
अत्यन्त प्रभावकारी रूपमा उल्लेख गरिएको छ। संक्रमणकारी रोगाणुहरूबारे भुतभिषंगजा, संक्रामक र अप्सराज जस्ता संहिताहरू
छन्।
प्राकृतिकनियम र सिद्धान्तमा आधारित
रहेर वेदमा सूक्ष्म जीवविज्ञानको विशिष्ट सिद्धान्त तथातिनका वैदिककालीन समग्र
अभ्यासबारे स्पष्ट रूपमा व्यक्त गरिएका भेटिन्छन्। अगस्त्यः ऋषिको कन्कोटन सूक्त
(ऋग्वेद १.१९१);
ऋषिकाण्वः र
उनका वंशजहरूले तयार गरेका क्रिमिजम्भानम सूक्त (अथर्ववेद २.३२), कृमिनाशन सूक्त (अथर्ववेद २.३२), कृमिजम्भन सूक्त (अथर्ववेद ५.२३); ऋषि चातनको रक्षोघ्न सूक्त
(अथर्ववेद५.२९) आदि वैदिक माइक्रोबायोलोजीको क्षेत्रको तत्कालीन ज्ञानको अभिलेख
हो।
यसका अतिरिक्त चरक संहिता, सुश्रुतसंहिता, माधवनिदान, अस्तंगाहृदय, काश्यपसंहिता, वृक्ष आयुर्वेद (रुख बिरुवाहरूको
विज्ञान), अर्क प्रकाशलगायत अन्य धेरै
वैदिकग्रन्थमा वैदिक सूक्ष्म जीव विज्ञानबारे विस्तृत वर्णन गरिएको छ ।
यसका अतिरिक्त जस्तै: चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता, माधव निदान, अस्तंगाहृदय, काश्यपसंहिता, वृक्ष आयुर्वेद (रुख बिरुवाहरूको
विज्ञान), अर्क प्रकाश लगायत अन्य
धेरै वैदिकग्रन्थमा वैदिक सूक्ष्म जीव विज्ञानबारे विस्तृत वर्णन गरिएको छ। जसले
मानिसका कतिपय रोग शरीरमा अत्यन्तै सानो सूक्ष्म जीव द्वारा हुने आक्रमणका कारण
विकास हुनेगर्छन् भन्ने चिकित्सकीय रोगाणु अर्थात् जर्म थ्यौरी (Germ Theory) को सिद्धान्त बारे वैदिक माइक्रोबायोलोजीको
यथेष्ट जानकारी रहेको पुष्टि गर्छ।
वेदमा वस्तुको संरचनाको डिजाइनको
इन्जिनियरिङमा हुने खराबीले जन्माउने समस्याको मूलकारकलाई निर्मूल पार्ने निश्चित
प्रकारको प्राकृतिक विधि जरुरत हुने र त्यो विधिमाआँधी अर्थात् वायुशक्तिको
क्षमताको उपयोग हुने मान्यता राख्छ । समस्याको मूल कारक निर्मूल पार्ने वायु शक्तिलाई
वेदमा रुद्रदेव अर्थात् रुद्रशक्ति भनिएको छ।
नियमित गतिशीलतामा रहेका कणहरूलाई
सामूहिक रूपमा एक अर्को बीच तुलनात्मक सन्तुलनमा ल्याउने क्वान्टम विज्ञानको
युनिभर्सल क्वान्टम फिल्ड अर्थात् कम्पनको अवधारणालाई वेदले नृत्यको मुद्रामा
रहेका शिव वा नटराजको प्रवृत्तिको संज्ञा दिएको छ।
ऊर्जाको सन्तुलन मार्फत नटराज
प्रवृत्ति अर्थात् क्वान्टम कम्पनलाई सन्तुलित र नियमित हर्मोनीमा राख्ने कार्य
(इलेक्ट्रो म्याग्नेटिक फिल्ड तथा इनट्यांगलमेन्टको अवस्था) गर्ने काम रुद्र शक्तिले
गर्ने वेदको मान्यता छ।
शिवकी पत्नी पार्वतीको निश्चित
प्रकृतिको प्रवृत्तिलाई वेदमा रुद्रा तथा प्रिसनी भनी उल्लेख गरिएको छ। संसार
(मातृभूमि) र जीवहरूको माताको अस्तित्व कायम गर्न आधारभूतसंरचनाको भूमिका प्रस्ट
गर्न वेदमा प्रिसनी प्रवृत्तिको सहारा लिइएको छ।
पृथ्वी वा शरीरको संरचनाको आधारभूत
पाँच कणमा (पञ्च–महाभूत) आकाश,
वायु, अग्नि, जलर पृथ्वी तत्व पर्ने गर्छन्।
संरचनागत रूपमै प्रकृतिको नियमको सिद्धान्त (एकीकृत क्वान्टम फिल्डको नियम) लाई
स्वीकारी भाइब्रेसनल मोड (कम्पन) मा कायम रहने रकम्पन कै अवस्थामा रहेर पनि एक अर्को
बीच आकर्षण र विकर्षण (प्रेम र घृणा) को द्वन्द्वात्मक सम्बन्धमा रहेर एक स्थिर
ब्रह्माण्ड वा शरीरको संरचना निर्माण गर्नेकार्य (धर्म) पञ्च–महाभूत कणहरूको हो।
पञ्च–महाभूत कणहरूले आफूमा निहित
रूद्रा अर्थात् प्रिसनी शक्तिको प्रवृत्तिको सदुपयोग गरी ब्रह्माण्ड वा शरीरलाई एक
स्थिर संरचनाका रूपमा नियमित रूपमा सञ्चालन गर्दै आउनसफल भएको ठानिन्छ। रुद्र शक्तिको
चलायमान पन र प्रिसनी शक्तिको समग्र संयोजन ले संसारमा जीव तथा अन्य सम्पूर्ण
पदार्थको अस्तित्व सम्भव रहेको देखिन्छ। रुद्र र प्रिसनीको संयुक्त भूमिका लाई
वेदले प्राकृतिक शक्तिको जोडी वा लोग्ने–स्वास्नीका रूपमा प्रस्तुत गर्ने गरेको छ।
मरुतलाई वेदमा रुद्र र प्रिसनीका छोरा छोरीहरूका
रूपमा प्रस्तुत भएको छ। मारुतको भूमिका मूल रूपमा रुद्र र प्रिसनीको संयुक्त
भूमिकामा सञ्चालित ब्रह्माण्ड होस् वा तपार्ईं हाम्रो शरीर त्यसमा आउने सबै
प्रकारको विचलन, रोग विरुद्ध सक्रिय
रहेर जीव र निर्जीवहरूको अस्तित्व नियमित
रूपमा कायम गर्ने रहेको देखिन्छ। यथार्थमा तिनीहरू लाई प्राकृतिक नियमको
सिद्धान्तको लागु गर्न सक्रिय रहने वायु र बाष्प ऊर्जाको रूपमा वेदले व्याख्या
गर्ने गरेको भेटिन्छ।
शरीर सञ्चालनमा आउने हरेक प्रकारको
असहजता र असामञ्जस्यताको समाधान गर्ने, तिनीहरूलाई
संरचनागत रूपमा र कार्यगतरूपमा समेत समग्र स्थिरतामा ल्याउने काम सुम्पिएको
देखिन्छ।
वैदिक अवधारणा भित्र भेटिने निर्माण (Generator), सञ्चालन (Operator) र विगठन (Destroyer) को चक्रीय कार्यविधि सञ्चालनको
रुद्र र प्रिसनी
(GOD) सिद्धान्तमा
रहेर शरीर निर्माण हुने सबै भन्दा सानो शक्तिको थैली रुपको उर्जा सम्पूर्ण
ब्रह्माण्डमा सर्बत्र रहेकाले शरीरको अत्यन्त सूक्ष्म भाग देखि सम्पूर्ण शरीरको संरचना
नियमित गर्ने भूमिकामा मरुतको उपस्थिति रहने
भनी वेदमा सङ्केत गरिएको छ।
एक व्यक्तिको स्वास्थ्यको सन्दर्भमा
उसले जन्मँदै प्राप्त गरेको शरीरको संरचनाको प्रकृति कायम गरी उसलाई जीवित राख्ने
काम मरुत शक्ति ले गर्ने गर्छ। कुनै रोग – व्याधि, संक्रमण वा चोटपटक आदिबाट व्यक्तिको शरीरमा
पुग्न गएको शारीरिक र मानसिक क्षतिलाई सम्भव भए सम्म पहिले कै प्राकृतिक अवस्थामा
फर्काउने र सम्भव नहुँदा जे छ त्यसै लाई प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त अनुरूप चल्न
सहज गराएर एक नयाँ स्थायित्वको भर्पाई गर्नु मरुतको भूमिका रहेको बुझिन्छ।
मरुत मुख्यतः शरीरका विभिन्न अंग
प्रत्यंगको आफ्नै भित्री आन्तरिक र एकापसको तथा तिनीहरूको बाहिरी वातावरण सँगको
सम्बन्ध सुदृढ गर्नु सँग सम्बन्धित हुने गर्छ। एकीकृत क्वान्टम क्षेत्र भित्र
गडबडी हुन नदिन,
शारीरिक संरचनागत
सहकार्यको सन्तुलित संयोजन गर्न,
मानसिक र आध्यात्मिक
सबलता कायम राख्न मरुतको भूमिका देखिन्छ।
आकस्मिक घटना र चोटपटक तथा नियमित
वृद्धिका क्रममा जरुरत हुने निर्माण, ध्वंस, त्याग र पुनर्निर्माण जस्ता गतिविधिमा समेत
मरुतको भूमिका हुने गर्छ । शरीरका निर्मित अंगहरू को सुव्यवस्था र सञ्चालनका कार्यविधि
र संयन्त्रको सञ्चालनमा तसर्थ मरुत शक्तिको अहम् भूमिका देखिन्छ।
वैदिक ग्रन्थहरूमा लाभदायी सूक्ष्म
जीवहरू (जीवाणु),
लाभ दायी न्युरो
केमिकलहरू, इन्जाइम, हार्मोन, शरीरलाई लाभ दिने केमिकलहरू, भिटामिन र मिनिरल्सहरु, लवणहरू, इन्डो – क्याना – बिनोइड्सहरू आदि प्रकारका अग्नि र
रुद्र शक्ति मरुतले सहकार्य गर्ने मित्रको
रूपमा उल्लेख भएको देखिन्छ।
प्रायः जीवाणु र रोगाणुहरू जीवित प्रकृतिको
हुन्छ। भाइरस न त मृत न जिउँदो नै रहने
गर्छ। भिटामिन,
मिनिरल, पेप्टाइइड्स लगायत विभिन्न बडी–केमिकल, न्युट्रासिटिकल्स भने निर्जीव मानिन्छ।
वेदमा जीवाणु र विषाणु लाइ रोगाणुको अर्थमा लिने गरिएको छ।
रोगाणु नियन्त्रणको प्राकृतिक शक्ति
जसले व्यक्तिको रोग प्रतिरोधी शक्तिको निर्माण गर्दछ त्यो रुद्र आदि बाहेक कम्तीमा
१८० प्रकारको मरुतको समुहमा ऊर्जाको रुपमा अस्तित्वमा रहने संकेत गरिएको छ (ऋग्वेद
८.९६.८)। नौ मरुतको समूहमा कार्यरत रहने हरेक मरुतको समूह निर्माण गर्ने क्रममा
प्रकृतिले नव दुर्गा रुपी नौ फरक फरक
शक्तिको सामर्थ्यको फरक फरक मात्रामा संयोजन रहेर गठन सम्पन्न गर्ने गर्दछ।
शरीरको लागि लाभदायक र हानिकारक
सूक्ष्मजीव र सूक्ष्म अणुहरू भित्र कैद
हुने परा ऊर्जाहरू र प्रवृतिहरु लाई जनाउन वेदमा धेरै शब्दहरू प्रयोग भएको छ। जसमा
मरुत, कृमि, क्रिमी, अदृश्य, जन्तुवान्, सुद्र जन्तु, पिशाच, दुर्नाम, सुनाम इत्यादि प्रमुख हुन।
वेदको माधव निदानमा रोगाणुहरूबारे धेरै
अप्रत्यक्ष सन्दर्भ भेटिन्छ। जसमा वात, पित्त
र कफ लगायतका रोगको सिर्जना गर्न मूलतः सूक्ष्म जन्तुहरू नै जिम्मेवार हुने उल्लेख
छ। निश्चित प्रकारका रोगाणुहरू गर्भयन्त्रमा संक्रमण गरी गर्भनाश गर्ने प्रकृतिको
हुन्छ (ऋग्वेद ८/८/२०/२)।
योनिमा हुने संक्रमण बिस्तारै सम्पूर्ण
महिला प्रजनन प्रणालीमै फैलन गई महिलामा बच्चा तुहिने, बाँझोपन विकास हुने जस्ता जटिलता
निम्तिने गर्छ।
रोगाणुहरूका कारण टाउको दुख्ने, पेट दुख्ने (यजुर्वेद १३/७) रोगहरू
निम्तिने गर्छ। खाना खाइसकेपछि राम्रोसँग सफा हुन नसकेका भाँडा कुँडामा रहेका
रोगाणुहरू मानिसमा रोगको विकास गर्न सक्षम बन्छ (यजुर्वेद १६/६२१)। रोगाणुहरू लाई
विभिन्न उपमा तथा समानार्थी शब्द समेत दिएर उल्लेख गरिएको छ। जस्तै सबैभन्दा
खतरनाक रोगाणुको नियन्त्रण गर्ने रुप रुद्रको उपमा दिएर समेत रोगाणुको वर्णन
गरिएको छ। जस्तै: मानव शरीरमा गम्भीर संक्रमण गराउन जिम्मेवार रोगाणुको नियन्त्रण
रुद्र रोगाणुको नियन्त्रण कर्म असफल हुँदा व्यक्ति मर्न सक्दछ (यजुर्वेद १६/५४)।
जसरी एउटा गलत नियतले हतियार लिएको
अपराधी लाई नियन्त्रणमा लिएर शान्ति स्थापना गर्न समाजको सुरक्षा गर्ने असल नियत
लिएको प्रहरीको हातमा हतियारको आवश्यकता पर्दछ त्यसरी नै गलत नियतको रोगाणुको
नियन्त्रणमा रोगाणु नियन्त्रण रुद्र शक्ति
सक्रिय रहने बुझिन्छ। जहाँ रुद्र पुलिसको भूमिकामा हुन्छ भने मरुत हतियारको
भूमिकामा।
यजुर्वेदमा मरुत शब्दको पटकपटक प्रयोग
प्रयोग गरी विभिन्न सन्दर्भमा,
विविध
सांकेतिक उपमा सहित वैदिक कालमा ज्ञात रहेको माइक्रोबायोलीजी र बायोटेक्नोलोजी बारेका
ज्ञानहरूको वर्णन भएको पाइन्छ। वैदिक मान्यतामा हावा, हुन्डरी, बतास, ज्वालामुखीको वाष्प जस्तो प्रकृतिको कम्पन वा
शिवको प्रलयकारी एक रूप मानिने रुद्रलाई कुनै पनि गम्भीर समस्या लाई त्यसको जरै बाट
निमिट्यान्न पारी निवारण गर्ने सबैभन्दा शक्तिशाली देव अथवा वायु शक्तिका रूपमा
परिभाषित गरिन्छ।
रुद्रसँग जोडेर हेरिने मरुत वायु शक्ति
रुद्र तथा प्रजनन शक्तिकी जननी जल देवी वृश्निको सह-संयोजन बाट उत्पादित शक्ति हो।
मरुतशक्ति सूक्ष्म जीव र परा कण रूपी
मरुतहरू संसारको हितका लागि सक्रिय हुने
गर्छन्। सूक्ष्म जीव र परा कणरूपी मरुतहरूले महासागरमा रहेका प्रदूषक पदार्थहरू लाई
साना साना टुक्रामा विभाजन गरी पानीको स्रोतलाई सफा र शुद्ध पार्छन्। मरुतहरू न्युनतम
२७ देखि ६० को तीन गुणा (१८०) प्रकारको समुहमा भेटिने ऋग्वेदको भनाइ छ (ऋग्वेद
८.९६.८)।
मरुतलाई वायु अथवा प्राण देवता
सम्बन्धको शक्तिका रूपमा लिइन्छ। एकापसमा सम्बन्धित तर विभिन्न प्रकारका हानिकारक
रोगाणु जनाउने गरी मरुतलाई खतरनाक रोगहरू निम्ताउने रोगाणु निवारक रुद्र सेनाको
उपमा दिएर अदृश्य प्रकृतिका विभिन्न संक्रामक रोगाणु बारे वेदमा बर्णन गरिएको छ।
वेदमा मरुतको अवधारणा संयोजन गरी
मनोवैज्ञानिक तथा सूक्ष्म प्रकृतिको रोग तथा तिनका उपचारमा सहयोगी होस् भन्ने
अवधारणामा यजुर्वेदमा विभिन्न विषय वस्तु तथा सन्दर्भको निकै गहन सन्देश सम्प्रेषण
भएको यथार्थ आज आएर महसुस भइ रहेको छ ।
कुनै पनि सन्देश जति खँदिलो हुन्छ
त्यसलाई बुझ्न त्यति नै विलक्षण प्रतिभाको जरुरत पर्छ। यजुर्वेदमा समेत समाजका
बौद्धिक वर्गले बुझ्ने गरी सूक्ष्म रोगाणु शक्तिको गम्भीरता बारे समाजलाई सचेत गराउन रुद्र तथा मरुत जस्ता शक्ति
केन्द्रहरूको सन्दर्भ चयन गरी निकै थोरै शब्दमा अत्यन्त गहन कुरा बोलिएका छन्।
अत्यन्त जटिल प्रकृतिका रोगका कारण र
शरीरले दिने सूचनाका आधारमा रोगको निर्क्योल गर्नु पर्ने तथा फरक फरक परिस्थिति जन्य
संवेदनशील निर्णयहरूमा पुग्नु पर्ने अवस्था लाई मनन गरी आयुर्वेदिक चिकित्सकहरू लाई
सहज पारिदिने गरी रोगको पहिचान र निदानलाई सहज बनाउन शक्ति केन्द्रहरूको सन्दर्भ
मार्फत सूचना सम्प्रेषण गर्ने वैदिक काइदा अत्यन्त व्यावहारिक समेत देखिन्छ।
समग्र मानव शरीर यसका विविध निर्माण
सामग्रीको कम्पनहरूको संयोजन मार्फत प्राप्त समग्र कम्पनको उपज रहेकाले अन्ततः
समग्र कम्पनलाई ध्यानमा दिएर गरिएको उपचारले मात्र समग्र स्वास्थ्यको समस्या लाई
सम्बोधन गर्न सकिने चुरो यथार्थतर्फ वेदको पहिलो जोड देखिन्छ।
आयुर्वेदले वकालत गर्ने भौतिक, मानसिक र आध्यात्मिक स्वास्थ्य सहितको
समग्र स्वास्थ्यको वैदिक उपचार पद्धतिको अवधारणाको कखरा यही सिद्धान्तमा आधारित
भएर विकास भएको छ।
विभिन्न सामग्रीको प्राकृतिक मिश्रणबाट
तिनीहरूले दिने कम्पनको प्रकृति बुझ्न आयुर्वेदमा पञ्चतत्वको अवधारणा अघि सारिएको
छ।
मानवको इन्द्रियहरूले अनुभूति गर्न
नसक्ने प्रकृतिको दैवी मतलब प्राकृतिक शक्तिका कारण आकाश अथवा शून्यता (डार्क–स्पेस)
बाट अ, ऊ र म जस्तो सुनिने ध्वनिका
कम्पनबाट ॐ-ध्वनि बन्छ । प्रकृतिमा अस्तित्वमा रहेको ज्ञात अज्ञात अ , ऊ, र म को प्रवृत्ति गत र आवृत्ति गत गुण
संयोजन मार्फत तम,
रज र सत गुणको
कम्पनहरूको समग्र मिलावटको कम्पन रुपी ॐ प्रकृतिको कम्पन फुर्ने गरेको अत्यन्त
आधारभूत सिद्धान्तको प्रतिपादन भएको छ।
प्रकृतिको विभिन्न आवाजका कम्पनको
अत्यधिक संकुचन बाट वायु वा हावा तत्वको निर्माण हुन्छ। वायु हाम्रो स्पर्शबाट
अनुभूति हुन्छ। वायुको घर्षण बाट उत्पन्न ताप र आकाशको संयोजन बाट अग्नि वा इनर्जी
तत्व निर्मित हुन्छ। जुन हामी आँखाले देखेर अनुभूति गर्छौं। आकाश, वायु र अग्निको संयोजन बाट जल तत्व वा
तरल वा पानीको निर्माण हुन्छ। जुन हामीले स्वादबाट अनुभूति गर्न सक्छौँ। आकाश, वायु, अग्निर जल तत्वबाट पृथ्वी तत्व बन्दछ। जुन हामीले गन्धबाट अनुभूति गर्न
सक्छौँ। परा प्रकृतिको आकाश,
वायु, अग्नि, जल र पृथ्वी तत्व गुणलाइ पञ्चतत्व
भनिएको छ।
समग्रमा पञ्चतत्व आफैँ आकाश, वायु, अग्नि , जल र पृथ्वी तत्व गुण विभिन्न प्रकृति
र मात्रामा मिसिएका निश्चित प्राकृतिक कम्पनहरूको प्राकृतिक क्रम बद्ध
निर्माण हो। यसरी निर्माण भएका पञ्चतत्व
पुनः एकापसमा सन्तुलनमा आउने क्रममा 'आकाश
र वायु तत्व' मार्फत बात दोष; 'अग्नि र जल तत्व 'बाट पित्त दोष तथा 'जल र पृथ्वी तत्व 'बाट कफ दोष प्रकृतिहरु निर्माण हुने
गर्दछ।
मानिस जन्मँदा जुन प्रकृतिको बात, पित्त र कफ दोषको संयोजन युक्त रहेर
जन्मिएको हुन्छ उक्त प्रकृति नै उसको प्राकृतिक रूपमा बात, पित्त र कफ दोषको सन्तुलित अवस्था हो।
अपवाद बाहेक उसलाई जीवनभर आफू जस्तो प्रकृतिको सन्तुलित कम्पनको समग्र रूपमा
जन्मिएको हो त्यही रूपमा उसलाई राख्न प्रयास गरिन्छ। जीवन जिउने क्रममा मानिसको
खानपान, वातावरण, जीवनपद्धति आदिका कारण उसको जन्मजात
सन्तुलित दोषमध्ये जुन वा जुन जुन दोषको अधिकता हुन्छ त्यसैको निवारणका लागि उपचार
खोजिन्छ।
वास्तवमा दोषको निवारणका लागि उपचार
भनेको मानिसको संरचनागत निर्माणको कम्पन प्रक्रियाको समग्रतामा आएको परिवर्तनलाई
प्राकृतिक रूपकै पहिले कै अवस्थामा फर्काउनु हो। जसका लागि प्रकृतिको उपाय नै धरै
प्रभावकारी हुने हुँदा उपलब्ध प्राकृतिक उपायको सकेसम्म धेरै उपयोग गरिन्छ।
औषधीय वा उपचारात्मक पक्षबाट मूल्यांकन
गर्दा शरीरको प्राकृतिक गठजोडको सन्तुलन बिग्रने अवस्थामा मानिस विमार पर्दछ।
सन्तुलन बिग्रने अवस्थामा पुग्दै गर्दा कफ (¥याल तथा इन्जाइम), पित्त (बाइल तथा पाचन क्रिया) र बात
(वायु) सम्बन्धका दोषहरूको नियन्त्रण खोजिन्छ। कफ, पित्त र बातको असन्तुलन शरीरमा भौतिक
संरचनाको नियन्त्रण नहुनु संग जिम्मेवार
हुने गर्दछ। तसर्थ शरीरमा रोगाणुहरूको संक्रमण
समेतले जन्मने कफ,
पित्त र बातको
असन्तुलन सन्तुलन झन् बढी बिग्रन सहयोगी बन्ने
हुँदा वैदिक उपचार पद्धतिमा रोगाणु जन्य स्वस्थ समस्यामा समेत समग्र स्वस्थ
र शरीरको समग्र कम्पनको (Quantum
Unified Field of Quantum Mechanics) प्राकृतिक सन्तुलन पुनर्स्थापना गर्न गर्न ध्यान दिइन्छ। समग्र –
कम्पन (Quantum
UnifiedField) प्राकृतिक
अवस्थामा पुनर्स्थापना खानपान,
ओखतीमुलो र
जीवन पद्धतिमा सुधार गरेर मात्र सम्भव हुन्छ। जसका लागि समग्र वेदको चुरो
उपचारात्मक तथा रोग प्रतिरोधात्मक ज्ञानको सहारा लिइएको हुन्छ। किनकि आजको औषधी
विज्ञान पुग्न सकेको विन्दुभन्दा अधिक अग्रणी ज्ञानहरूले वेद भरपुर छ। जसको अगाडि
विज्ञान आफैँ नतमस्तक छ। जुन हाम्रो गौरवपूर्ण रैथाने ज्ञान हो।
वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान
– ४
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.१
करीळं वः शर्धो मारुतमनर्वाणं रथेशुभम |
कण्वा अभि पर गायत ||
भावार्थ: हरदम गतिशील रहँदै समूहमा काम
गर्ने सशक्त सूक्ष्म जीव र परा कणरूपी प्राकृतिक शक्ति (वायु देवता) मरुत, ब्रह्माण्डमा सम्पूर्ण गतिविधिहरूलाई
प्रकृति नियम मैत्री रूपमा कायम राख्न सदैव उत्साहित र सक्रिय रहने अपराजित
शक्तिहरू हुन्। रुद्र,
अग्नि र
मरुतहरूको अविरल,
अविचलित र
क्रमिक शक्ति शाली सहकार्यले जसरी सुन्दर रथहरू क्रमबद्ध रूपमा नियमित चलायमान
रहन्छन्, त्यसरी नै शरीरभित्र
अनुशासित निर्माण,
नियमित
सञ्चालन र विखण्डनको कार्य स्वतन्त्र तर नियमबद्ध रूपमा सम्पन्न गर्ने गर्छन्।
शब्द अर्थ: करीळं (karīḷaṁ) – हरदम गतिसिल रहेर समुहमा
कामगर्ने; वः (vaḥ) – तिमीहरूको; शर्धः (śardhaḥ) सशक्त समूह, मारुतम् (mārutam) - सूक्ष्म जीव र परा कणरूपी प्राकृतिक
शक्ति (वायु देवता);
अनर्वाणं (anarvāṇaṁ) - सम्पूर्ण गतिविधि हरूलाई
(कर्म) प्रकृति नियम मैत्री रूपमा कायम गर्न सदैव उत्साहित रहेर सक्रिय रहने
अपराजित शक्ति;
रथेशुभम (ratheśubham)- चलायमान सुन्दर रथहरू जस्तै
क्रमिक अनुशासित क्रममा रहेर;
कण्वाः (kaṇvāḥ) – कण्वहरू (रुद्र / इन्द्र, अग्नि र मरुतहरूको सहकार्य); अभि (abhi) - तर्फ, सम्मुख; पर (para)- जोडले, खुल्ला; गायत (gāyata) - सामुहिक कार्य सम्पन्न गर्ने
(जस्तै: भजन गाउने कर्म)
नोट: वैदिक ऋषि वा सन्तको नाम कण्वलाई
वैदिक साहित्यमा चलायमान सुन्दर रथहरू गुड्ने प्रक्रियाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसले विभिन्न देवताहरूको कार्यलाई
जनाउँछ। यसमा मुख्यत: रुद्र (आत्मबलका देवता), अग्नि (निर्माणका लागि आवश्यक शक्तिको
स्रोत, जस्तै: पाचन क्रिया मार्फत
शक्ति उत्पादन गर्नु,
ठूलो
अणुहरूलाई साना अणुहरूमा तोड्ने प्रक्रिया अर्थात् क्याटाबोलिजम, साना अणुहरूबाट ठूलो अणुहरू निर्माण
गर्ने प्रक्रिया अर्थात् एनाबोलिजम, प्रतिरक्षा
प्रणाली निर्माण आदि),
र मरुतहरू
(विनाशको शक्ति,
जस्तै:
म्याक्रोफेज र न्युट्रोफिल्स जस्ता प्रतिरक्षा कोषहरू मार्फत अवाञ्छित कणहरू, ब्याक्टेरिया, मरेका वा क्षतिग्रस्त कोषहरू, र अन्य बाहिरी अनावश्यक पदार्थहरूलाई
घेरेर बाहिर फाल्ने फागोसाइटोसिस प्रक्रिया; आफ्नै क्षतिग्रस्त वा अनावश्यक
घटकहरूलाई विघटन गरी पुन: उपयोग गर्ने ऑटोफ्याजी प्रक्रिया; क्यान्सर बन्न सक्ने क्षतिग्रस्त वा
खतरनाक कोषहरूलाई हटाउन कोषहरूले आफैँलाई नष्ट गर्ने एक व्यवस्थित र नियन्त्रित
एपोप्टोसिस प्रक्रिया;
कोषहरूले
अनावश्यक सामग्री वा फोहोर उत्पादनहरूलाई कोषको झिल्ली बाहिर निकाल्ने
एक्सोसाइटोसिस प्रक्रिया आदि) को क्रमबद्ध सामूहिक कार्यलाई जनाउँछ।
व्याख्या: प्राकृतिक शक्तिहरू, विशेष गरी मरुतहरू (वायु देवता)
सूक्ष्म जीव र परा कण शक्ति हुन्। तिनीहरू ब्रह्माण्डको सबै गतिविधिहरूलाई
प्रकृतिको नियमअनुसार व्यवस्थित गर्न उत्साहित र सक्रिय रहन्छन्।
मरुतहरू, रुद्र / इन्द्र, र अग्निको सहकार्यलाई सुन्दर रथहरू
चलाउने प्रक्रियासँग तुलना गर्न सकिन्छ जहाँ यी देवताहरूले अनुशासित र नियमित
रूपमा कार्य गर्छन्।
रुद्र / इन्द्र लाई आत्मबलका देवता
मानिन्छ, जो मानसिक र शारीरिक
शक्तिका प्रतीक हुन्। अग्नि निर्माणका लागि आवश्यक शक्तिको स्रोत मानिन्छ।
उदाहरणका लागि,
पाचन
प्रक्रियामा अग्निले खाना पचाएर ऊर्जा उत्पादन गर्छ। यस्तै, क्याटाबोलिजम (ठूलो अणुहरूलाई साना
अणुहरूमा तोड्ने प्रक्रिया) र एनाबोलिजम (साना अणुहरूबाट ठूलो अणुहरू निर्माण
गर्ने प्रक्रिया) अग्निका रूपहरू हुन्। मरुतहरूलाई विनाशको शक्ति मानिन्छ, जसले फागोसाइटोसिस (अवाञ्छित कणहरू र
मरेका कोषहरूलाई घेरेर बाहिर फाल्ने प्रक्रिया), ऑटोफ्याजी (आफ्नै क्षतिग्रस्त घटकहरूलाई
विघटन गरी पुन: उपयोग गर्ने प्रक्रिया), एपोप्टोसिस
(क्यान्सर बन्न सक्ने खतरनाक कोषहरूलाई नष्ट गर्ने प्रक्रिया) र एक्सोसाइटोसिस
(अनावश्यक सामग्रीलाई कोष बाहिर निकाल्ने प्रक्रिया) जस्ता प्रक्रियाहरूमार्फत
शरीरलाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ। यो सबै कार्य एकसाथ भएर शरीरभित्र अनुशासित
निर्माण, नियमित सञ्चालन, र विखण्डनको कार्य स्वतन्त्र तर
नियमबद्ध रूपमा सम्पन्न हुन्छ। यसरी वैदिक साहित्यमा कण्वलाई यी देवताहरूको
संयुक्त कार्यको प्रतीक मानिएको छ, जसले
ब्रह्माण्ड र शरीरमा संतुलन कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.२
ये पर्षतीभिर्र्ष्टिभिः साकं
वाशीभिरञ्जिभिः |
अजायन्त सवभानवः ||
भावार्थ: आफैंमा शुद्धता, प्रकाश, र दिव्य गुणहरू भएका स्वयं प्रभाशाली
प्राणी मरुतहरू शक्तिशाली,
गतिशील
ईश्वरीय योद्धाहरू हुन्। प्रकृतिको प्रजनन र असीमित उत्पादकत्वको शक्ति निर्माण
गर्ने जिम्मेवारी लिएका मरुतहरू प्रकृतिको नियम विरुद्धका गतिविधिलाई सच्याउन
उपयुक्त दैविक हतियार र ऊर्जाले सुसज्जित योद्धाको रूपमा उत्पत्ति भएका सूक्ष्म
जीव र पराशक्ति हुन्। प्रकृति र जीवका संवेदनशील विषयवस्तु र स्थानलाई सुरक्षित
गर्ने सुरक्षा कवचले सुसज्जित रहने मरुतहरू सधैं समूहमा सक्रिय र स्वतन्त्र रहेर
ब्रह्माण्ड र त्यस भित्रका प्राकृतिक नियमसँग अनुरूप गतिविधिहरूलाई नियमन र
सञ्चालन गर्छन्। ईश्वरीय ऊर्जाका स्रोत मरुतहरूकै कारण ब्रह्माण्डमा नियमित
सन्तुलन कायम हुन्छ,
जसले जीवन र
प्रकृतिको स्थिर नियमितता कायम राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
शब्द अर्थ: ये (ye) – ती (मरुतहरूका बारेमा
भनिएको) जो; पर्षतीभिः (parṣatībhiḥ) - प्रजनन र प्रचुर
उत्पादकत्वसँग सम्बन्धित ईश्वरीय शक्तिको वर्षा (अर्थात् उपलब्धता) गराउने तत्वका
कारक; ऋष्टिभिः (ṛṣṭibhih) - प्रकृतिको नियम विरुद्धको गतिविधिलाई
सच्याउन आवश्यक ईश्वरीय हस्तक्षेपको सन्दर्भमा प्रयोग हुने सबै प्रकारका हतियारले
सुसज्जित योद्धाका रूपमा गतिशील ईश्वरीय जीव तथा निर्जीव शक्तिहरू; साकं (sākaṁ) – सँगै; वाशीभिः (vāśībhiḥ) - हस्तक्षेपकारी भूमिका निर्वाह गर्नका
लागि सन्दर्भ विशेषमा उपयुक्त हुने ईश्वरीय शक्ति र हतियारले सुसज्जित योद्धाहरू
तथा आवश्यक सर-सामान;
अञ्जिभिः (añjibhiḥ) - अत्यन्त संवेदनशील
विषयवस्तु, स्थान, र महत्त्वपूर्ण प्रक्रियालाई
प्रभावकारी रूपमा सुरक्षित गर्न आवश्यक ईश्वरीय सुरक्षा कवच, गर-गहना, र रक्षा संयन्त्र; अजायन्त (ajayanta) - जसको साथमा उत्पत्ति भएका अत्यन्त
महत्त्वपूर्ण ईश्वरीय ऊर्जा शक्ति हुन्; सवभानवः
(svabhānavaḥ)
- आफैमा
अन्तर्निहित कर्म शुद्धता,
प्रकाश (भर्गो
ज्योति), चमक, र दिव्यता जस्ता गुणयुक्त, स्वतन्त्र र निर्भीक भएर आफ्नो
निर्धारित कर्म गर्ने दिव्य स्वयंप्रभाशाली प्राणी तथा शक्तिहरू हुन्।
व्याख्या: मरुतहरूको यो गुण विशेष
रूपमा वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट महत्वपूर्ण छ। विशेष गरी पञ्चतत्व (क्वान्टम
पार्टिकल तथा क्वान्टम मेकानिक्स), ध्वनि
(भाषा), र कम्पन (क्वान्टम इनर्जी)
जस्ता विषयमा विशेष दक्खल राख्ने अनुसन्धानकर्ता, विषयविज्ञ, र प्राविधिज्ञहरूको लागि। यस्ता टोलीले
सूक्ष्म जीवहरूबाट उत्पादन र उत्सर्जन हुने किरण अर्थात् लुमिनोसिटी तथा औराको
उपयोगको विविध पक्षबारे अध्ययन गर्न सक्ने सम्भावना देखाएको छ।
प्रकाशको संश्लेषण गर्ने
(फोटोसेन्थेटिकल्ली सक्रिय) विकिरणलाई क्वान्टम विकिरण भनिन्छ, जुन सूर्यको विकिरणको व्यापक
स्पेक्ट्रमको एक अंश हो। सूर्यको देख्न सकिने प्रकाशलाई बिरुवाले फोटोसेन्थेसिस
प्रक्रियामा प्रयोग गर्छन्,
जसबाट
सम्पूर्ण जीवहरूले सूर्यबाट प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा प्राप्त प्रकाशलाई
संश्लेषण गरी त्यसमा रहेको इलेक्ट्रोम्याग्नेटिक ऊर्जालाई रासायनिक ऊर्जामा
रूपान्तरण गर्छन्। यस प्रक्रियामा उनीहरूको शरीरबाट किरण अर्थात् लुमिनोसिटी तथा
औरा उत्पन्न हुन्छ।
जीवित जीवबाट उत्पादन र उत्सर्जन हुने
प्रकाशलाई बायोल्युमिनेसन्स भनिन्छ। सामान्य ब्याक्टेरियादेखि सार्क, जूनकीरी देखि मानिस सम्मले विभिन्न
प्रकारका बायोल्युमिनेसन्स निकाल्छन्। कतिपय जीवहरूको शरीरबाट निस्कने प्रकाश
शक्तिशाली र स्पष्ट देखिने हुन्छ भने, मानिसको
औरा भने त्यति प्रस्ट देखिँदैन।
यस प्रकार, मरुतहरूको दैवीय शक्ति र आधुनिक
वैज्ञानिक अध्ययनहरूबीच एक गहिरो सम्बन्ध छ, जहाँ प्राकृतिक प्रक्रियाहरू र दैवीय
हस्तक्षेपहरूको अध्ययन एकअर्कालाई पूरक बनाउँछन्, जसले जीवन र ब्रह्माण्डको गहिरो
रहस्यलाई उद्घाटन गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.३
इ॒हेव॑ शृण्व एषां॒ कशा॒ हस्ते॑षु॒
यद्वदा॑न् ।
नि याम॑ञ्चि॒त्रमृ॑ञ्जते ॥
भावार्थ: मरुतहरू सदैव सत्यको पक्षमा
रहन्छन्। उनीहरूले पूरा गर्नुपर्ने जिम्मेवारी, प्राकृतिक नियम अनुसार सञ्चालन
हुनुपर्ने कर्महरू,
अनुशासित
रूपमा निर्धारित नियम अनुसार सञ्चालन नभएको अवस्थामा ती कार्यहरूलाई नियन्त्रणमा
राख्नु र नियम अनुसार सञ्चालन गर्न आवश्यक अनुशासन लागू गर्नु हो। जसका लागि
उनीहरू आफ्नो समूहको सम्पूर्ण शक्ति र सम्भावना (जस्तै ऊर्जा र उपकरणको) प्रयोग
गर्छन्। प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त लागू गर्न आवश्यक पर्ने प्रकृतिको वास्तविक
आदेश पालन गर्न,
संसारमा हुने
गतिविधिहरूलाई मरुतहरूले सदैव आफ्नो समूहको नियन्त्रणमा राख्छन्। जे हुनु पर्ने हो, त्यसलाई तलमाथि हुन नदिन नियमित रूपमा
गतिशील घोडाको जस्तो अनौठो भूमिकामा, मरुतहरू
समूहमा सहकार्य मार्फत सक्रिय र क्रियाशील रहन्छन्।
शब्द अर्थ: इहेव (ihaiva) - यो सदैव सत्य रहने गर्दछ; शृण्व (śṛṇva) – आफूले गर्नुपर्ने जिम्मेवारी मात्र
सुन्छन्; एषां (eṣāṁ) – यिनीहरू (मरुतहरूको समूहको
बारेमा भनिएको);
कशा (kaśā) - प्राकृतिक नियम अनुसार
सञ्चालन हुनुपर्ने कर्महरू अनुशासित रूपमा निर्धारित नियमअनुसार सञ्चालन नभएको
अवस्थामा ती कार्यहरूलाई नियन्त्रणमा राख्न र नियम अनुसार सञ्चालन गर्न आवश्यक
अनुशासन लागू गर्न सम्पूर्ण शक्ति र सम्भावनाको (ऊर्जा र उपकरणको) प्रयोग गर्दछन्; हस्तेषु (hasteṣu) – त्यसलाई सदैव आफ्नो समूहको नियन्त्रणमा
राख्छन्; यद्वदन् (yad-vadān)- प्रकृतिको वास्तविक आदेश
(प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त);
नि (ni) - तल माथि हुन नदिने गरी; यामं (yāmam) - नियमित रूपमा गतिशील तुल्याउने वाहन
(घोडा); चित्रम् (citram) - जस्तो अनौठो भूमिकामा; ऋञ्जते (ṛñjate) - सक्रिय रहन्छन् र क्रियाशील रहन्छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.४
प्र व॒: शर्धा॑य॒
घृष्व॑येत्वे॒षद्यु॑म्नाय शु॒ष्मिणे॑ ।
दे॒वत्तं॒ ब्रह्म॑ गायत ॥
पद पाठ : प्र । वः॒ । शर्धा॑य ।
घृष्व॑ये । त्वे॒षऽद्यु॑म्नाय। शु॒ष्मिणे॑ । दे॒वत्त॑म् । ब्रह्म॑ । गा॒य॒त॒॥
भावार्थ: प्राकृतिक नियमको सिद्धान्तको नियमित
पालन गराउने र लागु गर्ने उद्देश्य प्राप्तिको लक्ष पुरा गर्न विशेष समूहमा मरुत ऊर्जा गठित छ। जस्तो सुकै
कठिन परिस्थितिमा पनि निराश र हताश नहुने, विचलित नभई अडिग र स्थिर रहेर दृढता पूर्वक
आफ्नो लक्ष्य प्राप्ति गर्ने सङ्कल्प लिएर सङ्घर्षशील रहने अद्वितीय तेज र
सामर्थ्यको स्वामी मरुत,
आफ्नो पराक्रम, साहस र वीरताको बलमा आफ्नो तीव्र र
उग्र स्वभावमा समेत प्रकट हुने क्षमता र सामर्थ्य राख्दछ। यस्तो दिव्य गुणको
सूक्ष्म र गूढ प्रकृतिको दैविक क्षमता युक्त तत्त्वगुण सृष्टिको सृजनात्मक
शक्तिको मूल ऊर्जाको कारक रहेको छ। उक्त परा ऊर्जाको अस्तित्व र महत्वको महसुस गरी
आफ्नो कर्म र भूमिका लाई उक्त ऊर्जा मैत्री गर्ने कोसिस गर्नुहोस्।
शब्दार्थ:
प्र व॒: प्रकृति नियमको सिद्धान्त नियमित लागु
गर्ने उद्देश्य प्राप्तिको लक्ष पुरा गर्न गठित विशेष समूह (मरुतको सन्दर्भमा कुरा
भएको)।
शर्धा॑य: जस्तो सुकै कठिन परिस्थितिमा
पनि निराश र हताश नहुने ।
घृष्व॑ये: कुनै पनि परिस्थितिमा विचलित
नभई अडिग र स्थिर रहेर दृढतापूर्वक आफ्नो लक्ष्य प्राप्ति गर्ने संकल्प लिएर
सङ्घर्षशीलता प्रकट गर्न ।
त्वे॒षद्यु॑म्नाय: अद्वितीय तेज र
सामर्थ्यको स्वामी,
पराक्रम, साहस, र वीरताको धनी व्यक्तित्व वा देवता।
शु॒ष्मिणे॑: सूक्ष्म र गूढ शक्तिको
स्वामी जुन तीव्र र उग्र स्वभावमा समेत प्रकट हुने क्षमता र सामर्थ्य राख्दछ।
दे॒वत्तं॒: दिव्य गुण, तत्त्व, वा शक्ति (प्रकृतिको दैविक क्षमता)।
ब्रह्म॑: ब्रह्म अर्थात् सृष्टिको कसमिक सृजनात्मक
शक्ति (प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त लागु गर्ने) मूल ऊर्जाको कारक।
गायत: को अस्तित्व र महत्वको महसुस गरी
(त्यसको आह्वान गरेर स्तुति
वा पूजा गर्ने) धन्य हुने र त्यसलाई अनुसरण गर्ने।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.५
प्र शं॑सा॒ गोष्वघ्न्यं॑ क्री॒ळं
यच्छर्धो॒ मारु॑तम् ।
जम्भे॒ रस॑स्य वावृधे ॥
पद पाठ: प्र । शं॒स॒ । गोषु॑ । अघ्न्य॑म् ।
क्री॒ळम् । यत् । शर्धः॑ । मारु॑तम् । जम्भे॑ । रस॑स्य । व॒वृ॒धे॒॥
भावार्थ: पृथ्वी तथा प्रकृतिको वातावरण
र पर्यावरण मैत्री व्यवहारमार्फत समग्र अवयव लाई प्रकृति मैत्री गतिविधि अनुसरण
गराउन, र त्यसै अनुरुप आफ्नो कर्म
र कर्म पद्धतिको विकास गर्न,
नियन्त्रित
अनुशासन युक्त सुधार कार्यमा उनीहरूलाई संलग्न गराई प्रकृतिको नियति विकास गर्न
समूहका रूपमा नियमित कार्यरत रहने प्रकृतिको सेनाको झुण्ड रूपी मरुत शक्तिले
प्रकृति-विरोधी गतिविधिहरूलाई जबरजस्ती कब्जा गरेर स्थिति नियन्त्रणमा लिन सक्षम
ऊर्जा (ज्योतिहरू) हतियार रूपी महत्त्वपूर्ण, पवित्र र दिव्य बलका रूपमा सर्वत्र
फैलिएर, विस्तार भएर फस्टाउँदै
वातावरणलाई समृद्ध बनाएको छ। यस यथार्थको पहिचान गरी, त्यसलाई मानव र पर्यावरणको कल्याणमा
लगाउन समर्पित बन।
शब्दार्थ:
प्र (pra) = सामुन्नेमा नै
शं॑सा॒ (śaṁsā) = प्रशंसा गर वा त्यसको अनुसरण गर
गोष्वघ्न्यं॑ (goṣv-aghnyaṁ) = गोः ले पृथ्वी तथा त्यसमा
प्राकृतिक रूपमा रहेका वातावरण मैत्री पर्यावरण लाई बताउने गर्दछ। अघ्न्यं शब्दले
त्यसलाई हानि हुन नदिनु भन्ने अर्थ दिन्छ। यसको समग्र अर्थ प्रकृति मैत्री अवयव
माथि अ-हिंसात्मक अर्थात् मैत्री गतिविधि सम्पन्न गर्नु पर्ने तर्क अघि सार्दछ।
क्री॒ळं (krīḷaṁ) = चालचलन मैत्री अर्थात् पर्यावरण मैत्री
व्यवहार
यच्छ (yaccha) = यम् (yam) शब्द वाट बनेको यच्छ शब्दले नियन्त्रित
अर्थात् अनुशासित सुधार कार्यमा समर्पण हुन भन्ने अर्थ दिन्छ।
शर्धो॒ (śardha) = समूहको रूपमा नियमित कार्यरत रहने सेना
झुण्ड
मारु॑तम् (mārutam) = मरुतहरूको
जम्भे॒ (jambhe) = जबरजस्ती कब्जा गरेर स्थिति लाई
नियन्त्रणमा लिन सक्षम ऊर्जा रुपी (ज्योतिहरू) हतियार
रस॑स्य (rasasya) =रसको अर्थ सार भन्ने हुन्छ। यहाँ
रस॑स्य शब्द
सत्त्व
अर्थात्
एक
महत्त्वपूर्ण पवित्र र दिव्य बलको मुख्य अंशको अर्थमा उपयोग भएको छ।
वावृधे (vāvṛdhe) = सर्वत्र फैलिएर, विस्तार भएर फस्टाई वातावरण लाई समृद्ध
बनाएको छ भन्ने अर्थमा वावृधे शब्दको उपयोग भएको छ।
सन्दर्भ चर्चा: एउटा चरनमा चर्दै गरेको गाइले
चर्नेक्रममा घाँसलाई थोरै चपाई आंशिक रूपमा पचाएर पछि उग्राएर पुनः चपाउने
प्रयोजनका लागि पहिलो पेटमा राख्ने र त्यसपछि पूर्ण रूपमा चपाएर मात्र पाचन
प्रक्रियामा लैजाने प्रक्रिया किन गरिरहेछ भनी बुझ्न गरिने अनुसन्धान मरुत शक्तिको
उचित सदुपयोग केन्द्रित अनुसन्धानको प्रथम कडी हुन सक्छ। गाइले दाना वा घाँस खाने
क्रममा कसरी उसको मुखमाहुने ¥याल आदि मार्फत माइक्रोबायोम
तथा अग्नि आदि सँग घाँसलाई मिसाउने र त्यस वाट सार तत्त्व निकालेर शरीर निर्माणको
ऊर्जा तथा दूधमा परिवर्तन गर्छ,
त्यो विधिको रहस्य
बुझ्न सक्दा मरुत शक्ति लाई मानव र पर्यावरण कल्याणमा लगाउन सकिने छ।
(नोटः एउटा गाईले उग्राउने क्रममा
वर्षमा झन्डै १०० किलो मिथेन ग्यास डकारेर वातावरणमा फ्याल्ने गर्छ। केही मात्रा
पादका रूपमा समेत वातावरणमा फाल्ने गर्छ। यसरी जनावर बाट निस्कने मिथेन एक्लै
झन्डै १० प्रतिशत ग्लोबल ग्रिन हाउस ग्यासको हिस्सारहेको ठानिन्छ। मिथेन उच्च
प्रेसरमा राख्न सकिने इनर्ड क्रयोजेनिक ग्यासको वर्गमा पर्छ। वातावरण परिवर्तनमा
कार्बनडाइअक्साइड भन्दा २५ गुणा ज्यादा सक्रिय मानिने मिथेन ग्यासलाई आजको
विज्ञानले ग्लोबल वार्मिङ गराउने ठूलो समस्याका रूपमा लिने गरिएको हो। गाई वा
जनवारको आन्द्रामा हुने माइक्रोबायोमले गाईको पेटमा मिथेन ग्यास उत्पादन गर्छ। जुन
मरुत शक्तिको कारण सम्भव भएको हो। जसले
गाइको दानामा रहेको पचाउन कठिन हुने फाइबर र सेलुलोज पचाएर पौष्टिक तत्वमा (शरीर र
दूध आदि) परिवर्तन गर्ने गर्छ। माइक्रो बायोमले उत्पादन गर्ने मिथेन जस्ता
ग्यासलाई माइक्रोबायोमले नै पाचन जस्तै अन्य सदुपयोगको काममा उपयोगमा ल्याएर
वातावरण ग्लोबल वार्मिङको समस्याबाट हटाउन निश्चित सक्नेछ। यस प्रविधिको अन्य
फाइदा समेत पक्कै छ। हाल गाईको मुख वा गुदद्वारबाट निस्कने मिथेन कम गरी ग्लोबल
वार्मिङ घटाउन दानामा समुद्री रातो लेउ झ्याउलाई (तेल र सेन्थेटिक केमिकल सहित मिसाएर) खुवाउने र गाईको शरीर बन्ने प्रक्रिया
र दूध आदि बन्ने प्रक्रियामा र स्वादमा कुनै असर नपर्ने गरी मिथेन निष्कासन ८२
प्रतिशतसम्म घटाउन सम्भव तुल्याएको अवस्था छ। त्यो पनि मरुत शक्तिको उचित सदुपयोग
हो।)
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.६
को वो॒ वर्षि॑ष्ठ॒ आ न॑रो दि॒वश्च॒
ग्मश्च॑ धूतयः।
यत्सी॒मन्तं॒ न धू॑नु॒थ॥
पद पाठ : कः । वः । वर्षि॑ष्ठः । आ ।
न॒रः॒ । दि॒वः। च॒ । ग्मः । च॒ । धू॒त॒यः॒ । यत् । सी॒म् । अन्त॑म् । न । धू॒नु॒थ
॥
भावार्थ: मरुतगणहरू सर्वव्यापी भई, प्रकृतिको नियमको संरक्षण गर्ने वीर
योद्धाको रूपमा आकाश,
प्रकाश, पृथ्वी, भूमि, र जगतमा हरेक समय उपस्थित रहन्छन्।
कुनै सिमाना, किनारा, सुरुवात, वा अन्त्य जस्ता समय र भूगोलको परिधिमा
सिमित नरही, तिनीहरूलाई हल्लाउने, चलायमान गर्ने, अशान्त पार्ने आदि तरिकाहरूबाट नियमित
र गतिशील राख्छन्। यसलाई गतिशील बनाउन, तिनीहरूको
हेरचाह गर्ने,
नष्ट गर्ने, र स्थानान्तरण गर्ने जस्ता श्रेष्ठ र
उत्कृष्ट भूमिकाहरू निभाउँदै प्रमुख दैवी भूमिका खेल्दछन्।
शब्दार्थ:
को (ko) : त्यो के हो, को हो र कस्तो छ
वो (vo) : तिनीहरू
वर्षि॑ष्ठ॒ (varṣiṣṭha) : श्रेष्ठ र उत्कृष्ट रूपमा प्रमुख
उच्चतम भूमिका खेल्दछन्
आ (ā) : सबै कुराको सान्निध्य सदैव रहेर, आएर
न॑रो (naro): प्रकृतिको वीजको (पुरुष अर्थात्
प्रकृतिको सिद्धान्तको) संरक्षणको वीर योद्धाको
दि॒वश्च॒ (divaśca): आकाश, प्रकाश र सर्वत्र, पुरा दिन (दिन र रात)
ग्मश्च॑ (gmaśca): पृथ्वी, भूमि र जगतको सम्पूर्ण स्थान
धूतयः (dhūtayaḥ): हल्लाउने, चलायमान गर्ने, अशान्त गर्ने र नियमित गतिशील राख्ने
यत्सी॒मन्तं॒ (yatsīmantam): कुनै सिमाना, किनारा, सीमा र अन्त्यको परिधि
न (na) : मा सीमित नरहेर विना रोकावट, निषेध
धू॑नु॒थ (dhūnutha): गतिशील गर्ने, हेरचाह गर्ने, नष्ट गर्ने र स्थानान्तरण गर्ने
चर्चा: मरुत गणहरु पृथ्वी मात्र नभई
सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड नै उथलपुथल गर्ने क्षमता राख्छ। तसर्थ जगत् र जीवहरूका लागि
उपयोगी र कल्याणकारी सेवा प्रदान गर्ने माइक्रोबहरू (मरुत गणहरु) खुविको पहिचान गरी उपयोग गर्नुहोस्।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.७
नि वो॒ यामा॑य॒ मानु॑षो द॒ध्र उ॒ग्राय॑
म॒न्यवे॑ ।
जिही॑त॒ पर्व॑तो गि॒रिः॥
पद पाठ: नि । वः॒ । यामा॑य
। मानु॑षः । द॒ध्रे । उ॒ग्राय॑ । म॒न्यवे॑ । जिही॑त । पर्व॑तः । गि॒रिः॥
भावार्थ: मरुगणहरू सम्पूर्ण
जगतको आन्तरिक रूपमा सन्तुलन गर्न नियन्त्रक, शासक,
रक्षक,
र कानुन अनुरूपको अनुशासन (यम) कायम
गर्ने भूमिकामा रहेका छन्। तिनीहरू व्यक्ति, व्यक्तित्व,
प्राणी र प्रजापति सबैको भित्र रहेका
उग्र, शक्तिशाली,
कठोर तथा डर लाग्दा क्रोध,
रोष,
घमन्ड,
विरोध,
र युद्ध भावना आदि समेतलाई जितेर,
नियन्त्रणमा लिएर,
पक्रेर,
रोकेर,
तथा पूर्ण रूपमा अधीनमा राखी,
पर्वतको उचाइमा रहेको चुलीको
डुङ्गाजस्तै कडा बनेको अहङ्कार समेत नष्ट गर्न वा गिराउन सक्रिय रूपमा कार्यरत
देखिन्छन्।
शब्दार्थ:
नि (ni)
: सम्पूर्ण जगतको आन्तरिक रूपमा सन्तुलन
गर्न (तल, भित्र,
अन्तर्गत,
खस्न नदिने आदि)
वो (vo)
: तिनीहरू (मरुत गणहरूले)
यामा॑य॒ (yāmāya):
नियन्त्रक,
शासक,
रक्षक र कानुन अनुरूपको अनुशासन ((यम)
कायम गर्ने कार्य गर्दछ
मानु॑षः(mānuṣaḥ):
व्यक्ति,
व्यक्तित्व,
प्राणी
र
प्रजापति सबै भित्र समेत भेटिने
द॒ध्र (dadhra):
अवस्थित,
धारित र स्थापित रहने
उ॒ग्राय॑ (ugrāya):
उग्र,
शक्तिशाली,
बलवान् ,
कठोर तथा डर लाग्दो देखिने
म॒न्यवे॑ (manyave):
क्रोध,
रोष,
घमन्ड,
विरोध र युद्ध भावना आदिलाई समेत
जिही॑त॒ (jihīta):
लाई जितेर ,
नियन्त्रणमा लिएर,
पक्रेर,
रोकेर,
सम्पूर्ण अधीनमा लिएर
पर्व॑तो (parvato):
पर्वतको उचाइमा रहेको
गि॒रिः(giriḥ):
चुलीको ढुङ्गा जस्तो कडा बनेर जमेको
अहङ्कार समेत नष्ट गर्न वा गिराउन।
चर्चा: मरुगणहरू अहङ्कार नष्ट
गर्न वा गिराउन समेत सक्रिय रूपमा कार्यरत देखिन्छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.८
येषा॒मज्मे॑षु पृथि॒वी जु॑जु॒र्वाँ इ॑व
वि॒श्पति॑: ।
भि॒या यामे॑षु॒ रेज॑ते ॥
पद पाठ: येषा॑म् । अज्मे॑षु ।
पृ॒थि॒वी । जु॒जु॒र्वान्ऽइ॑व। वि॒श्पतिः॑ । भि॒या । यामे॑षु । रेज॑ते॥
भावार्थ: पृथ्वीको एक प्रभावशाली
सत्ताको स्वामी रहे जस्तै गरी मरुत गणहरूको प्रभाव र आदेशमा पृथ्वी नै डर, त्रास र भयले हल्लिएको, काँपेको र कम्पन युक्त बनेको हो कि जस्तो अनुभूति दिन्छ।
शब्दार्थ
येषा॒म् (Yeshām): तिनी (मरुत गण) हरुको प्रभावमा
अज्मे॑षु (Ajmeṣhu): समग्र दिशाहरू र स्थानमा
पृथि॒वी (Pṛthivī): पृथ्वी
जु॑जु॒र्वाँ (Jujurvāṃ): हल्लने, कम्पन हुने र काँप्ने
इ॑व (Iva): रूप
वि॒श्पति॑: (Viśpatiḥ): जिम्मेवार तागत वा जगतको स्वामी जस्तो
लाग्ने गरी
भि॒या (Bhiya): डर, भय र त्रासको
यामे॑षु (Yāmeṣhu): समय र अवस्थामा
रेज॑ते (Rejate): कम्पन हुने, हल्लने र डगमगाउने गरेको जस्तो लाग्छ।
व्याख्या: पृथ्वीको हल्लिएको, काँपेको र कम्पन अवस्था भनेको
प्राकृतिक नियमको पालन गर्न पृथ्वीमा मरुतहरु सक्रिय रहेर त्यहाँ आफ्नो अधीनता
कायम गर्न सङ्घर्षरत रही रहेको अवस्थाको प्रतीक हो।
चर्चा: प्राकृतिक नियम विरुद्धका
अप्राकृतिक गतिविधि नियमित रूपमा सञ्चालन गरिने तथा चरम वातावरण विनाशका दोहन
कार्यहरूले पृथ्वीमा महाप्रलय सिर्जना हुने गर्दछ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३७.९
स्थि॒रं हि जान॑मेषां॒ वयो॑
मा॒तुर्निरे॑तवे ।
यत्सी॒मनु॑ द्वि॒ता शव॑: ॥
पद पाठ: स्थि॒रम् । हि । जान॑म् । ए॒षा॒म् । वयः॑। मा॒तुः। निःऽए॑तवे । यत् । सी॒म् । अनु॑ । द्वि॒ता । शवः॑॥
भावार्थ: आफूलाई जन्म दिने र पालन
गर्ने आमाको कोखमा समय अनुरूप जीवनले उचित परिपक्वता ग्रहण गरे पछि दुई फरक फरक
जीवनको सीमा, कक्ष र परिधिको अधीनमा रहेर
दर्द पूर्ण जस्तो देखिने प्रक्रियाहरू पुरा गरी मरुत गणका समूहहरूले जन्म, जीवन र उत्पत्तिको स्थान वाट नयाँ
जीवनलाई
आमाको कोख वाट
छुटकारा दिलाएर मुक्त गरी जीवनको नियमितता स्थायित्व कायम गर्ने अभिभारा सहित
त्यसको लागि जरुरी हुने बल,
शक्ति
सामर्थ्य र सत्ताको आधिकारिकता ग्रहण गरेको हुन्छन्।
शब्दार्थ:
स्थि॒रं (Sthiraṁ): नियमितता र स्थायित्व
हि (Hi) : को निश्चय गर्छ वा स्वामित्व प्राप्त छ
जान॑म् (Jānam) : जन्म, जीवन र उत्पत्तिको स्थान
एषां॒ (Eṣhām) : यी मरुत गणका समूहहरूको
वयो॑ (Vayo) : समय अनुरूप जीवनले उचित परिपक्वता
ग्रहण गरे पछि
मा॒तुः (Mātuh): जन्म दिने र पालन गर्ने आमाको
निरे॑तवे (Niretave): कोख वाट हटाउन, छुटकारा दिलाएर मुक्त गर्न
यत् (Yat): दर्द पूर्ण जस्तो देखिने प्रक्रिया
पुरा गरी
सी॒मनु॑ (Sīmanu) : त्यसको सीमा, कक्ष र परिधिको अधीनमा रहेर
द्वि॒ता (Dvitā): फरक फरक दुई रूपको (द्वैध) अस्तित्वमा
शव॑: (Śhavaḥ): छुट्टाउने बल, शक्ति सामर्थ्य र सत्ताको आधिकारिकता
चर्चा: मरुत गणहरू समूहमा प्राकृतिक
नियमको सिद्धान्तको कायम गरी उत्पादकत्व निर्माण गर्दै सृष्टि सुचारु राख्ने
गतिविधिमा नियमित क्रियाशील रहने गर्दछन्।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.१०
उद उ तये सूनवो गिरः काष्ठा अज्मेष्व
अत्नत |
वाश्रा अभिज्ञु यातवे ||
पद पाठ: उत् । ऊँ॒ इति॑ । त्ये ।
सू॒नवः॑ । गिरः॑। काष्ठाः॑ । अज्मे॑षु । अ॒त्न॒त॒ । वा॒श्राः । अ॒भि॒ऽज्ञु ।
यात॑वे॥
भावार्थ: त्यसले (मरुत गणहरूले)
व्यक्ति भित्रै रहेर मनोवैज्ञानिक जागरण उत्पन्न गरी त्यसले थपी दिने उत्तम मिजास
एवं वैयक्तिक उत्कृष्टता निर्माण गरी जीवनको सुलभ गन्तव्यको दिशा तथा यात्राको
मार्ग निर्देशन गर्ने ऊर्जा दिने
कार्य गर्दछ।
शब्दार्थ:
उद (Ud): जागरणको प्रतीक
उ (U) : र थप
तये (Taye): त्यसले (जागरणले) दिने
सूनवः (Sūnavaḥ): थप प्रतिफलहरू
गिरः (Giraḥ) : उत्तम मिजास (वाणी र स्वर)
काष्ठा (Kāṣṭhā): गन्तव्य को
अज्मेषु (Ajmeṣu): दिशा र यात्रा मार्गमा
अत्नत (Atnata): निर्देशित तथा समन्वय गर्ने
वाश्रा (Vāśrā): उत्पादनशील क्षमताको निर्माण गर्ने
अभिज्ञु (Abhijñu): सान्निध्य वा सामीप्यमा आफै संग रहेर
यातवे (Yātave): जीवनको यात्राको लागि मार्गदर्शन गरी
अघि बढ्न
चर्चा: व्यक्तिको वृति विकासमा मुख्य
भूमिका खेल्ने मनोवैज्ञानिक जागरण निर्माणमा समेत मरुत गण हरुको अहम् भूमिका
रहन्छ।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.११
तयं चिद घा दीर्घम पर्थुम मिहो नपातम
अम्र्ध्रम |
पर चयावयन्ति यामभिः ||
पद पाठ: त्यम् । चि॒त् । घ॒ । दी॒र्घम्
। पृ॒थुम् । मि॒हः। नपा॑तम् । अमृ॑ध्रम् । प्र । च्य॒व॒य॒न्ति॒ । याम॑ऽभिः॥
भावार्थ: व्यापक रूपमा फैलिएको लामो र
फराकिलो बादलका बाफ हरूलाई आपसमा जोडी थोपा थोपामा परिवर्तन गरेर तिनीहरूको गति
परिवर्तन गरी वर्षाको सुनिश्चित गरिदिने भूमिकामा मरुतहरु सक्रिय रहन्छन्।
शब्दार्थ:
तयं (Tayam): त्यसलाई
चिद् (Cid): निश्चय को
घा (Gha) : सुनिश्चित गरिदिने
दीर्घम् (Dīrgham): निकै लामो भएर लम्बिएको
पर्थुम (Pṛthum): व्यापक फैलिएको
मिहः (Mihaḥ): जलको वृष्टि गर्ने बादल
नपातम् (Napātam): वाट वर्षा गराउन
अम्र्ध्रम (Amṛdhram): बाफ लाई संयोजन गरी जोड्न
पर (Para): त्यसको
चयावयन्ति (Cyāvayanti): दिशा परिवर्तन गरी
यामभिः (Yāmabhiḥ): गतिको मार्गहरूको
चर्चा: ससाना न्यानो–पार्टिकलहरू (सूक्ष्मकण वा सूक्ष्मजीवी) को प्रभावबाट वर्षा नगर्ने बादललाई समेत वर्षा गराउने बादलका रूपमापरिवर्तन गराएर वर्षा गराउन सम्भव पार्न सकिन्छ।
(नोट: सूक्ष्म जीवहरू इनोकुलेसन गरी
बादलको सानो घेरा पैदा गरी पहिला वर्षा नगर्ने बादल उत्पन्न गर्ने र त्यसलाई
प्राकृतिक रूपमावर्षा गराउने बादलका रूपमा विकास हुन दिई कृत्रिम वर्षा गराउने
प्रविधिबारे यहाँ प्रस्ट उल्लेख भएको देखिन्छ । यो अत्यन्त चाखलाग्दो मन्त्र हो।
किनकि हाल सालै अनुसन्धानकर्ताले प्रभावकारी क्लाउड सिडिङ प्रविधिबारे सफलता
प्राप्त गरेका छन्। जस अन्तर्गत बादलमा साना कणहरू इन्जेक्सन गरिन्छ जसले पानीको
थोपालाई ती कणहरू वरिपरि स्थिर रहेर बस्न सहयोग वा प्रोत्साहित गर्छ। जब वातावरण
सकारात्मक बन्छ तब ती संरचनाहरू पर्याप्त मात्रामा यति ठूलो बन्छन् कि बादलबाट
हिउँका रूपमा पृथ्वीतर्फ खस्न र प्रभावकारी बर्सात गराउन प्राकृतिक रूपमै सम्भव
बन्छ।)
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.१२
मरुतो यद ध वो बलं जनां अचुच्यवीतन |
गिरींर अचुच्यवीतन ||
पद पाठ: मरु॑तः । यत् । ह॒ । वः॒ ।
बल॑म् । जना॑न्। अ॒चु॒च्य॒वी॒त॒न॒ । गि॒रीन् । अ॒चु॒च्य॒वी॒त॒न॒ ॥
भावार्थ: मरुतहरूको सक्रिय र बलशाली हुन्छन्। तिनीहरूको
प्रभावले मानिसहरू लाई मात्र नभएर विशाल पहाडहरू
लाई पनि सार्न,
हल्लाउन र
कम्पन मार्फत तिनीहरूको ऊर्जा अन्यत्र हस्तान्तरण गर्न सक्ने शक्ति युक्त छन् ।
शब्दार्थ:
मरुतः (Marutāḥ): मरुत गणहरू
यद (Yad) : जति बेला
ध (Dha) : सचमुच मै
वः (Vah): व्यक्तिहरू मात्र होइन
बलं (Balaṁ) : सामर्थ्य र ऊर्जाको बलिष्ठता
जनां (Janān) : प्राणी र लोक दुवैको
अचुच्यवीतन (Acucyavītana) : शक्तिको स्थानान्तरण गर्न
गिरीन् (Girīn): पहाड र हिमालय पर्वतहरू
अचुच्यवीतन (Acucyavītana): हल्लाउनु र कम्पायमान
गरिदिन
चर्चा: सूक्ष्म जीवहरूको शक्ति
पृथ्वीमा रहेका मानव लगायतका जीवहरूको मात्र हैन कि पृथ्वीको विशाल संरचनाका रूपमा
अस्तित्वमा रहेका पहाडहरूको समेत रूप वा प्रकृति परिवर्तनको कारक बन्नेगर्छ । जसले
पूरा पृथ्वी नै हल्लाउने र प्रकृतिको जरुरत अनुरुपको परिवर्तन गर्न सक्षम हुन्छ।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.१३
यद ध यान्ति मरुतः सं ह बरुवते ऽधवन्न
आ |
शर्णोति कश चिद एषाम ||
पद पाठ: यत् । ह॒ । यान्ति॑ । म॒रुतः॑
। सम् । ह॒। ब्रु॒व॒ते॒ । अध्व॑न् । आ । शृ॒णोति॑ । कः । चि॒त् । ए॒षा॒म्॥
भावार्थ: जब जरुरत पर्दछ तब आपसी
सहकार्यको लागि आन्तरिक सञ्चारमा रहेर मरुत
गणहरू एक लस्कररूपी समूहमा लाम बद्ध
बनी सक्रिय रहेर सामूहिक योजना बनाएर सहकार्य सञ्चालनको उपायको निश्चय गर्दछन्। यसरी निर्धारित कार्यविधि
लाइ हु-बहु पच्छाएर अनिश्चित
बनेका र अस्पष्ट रहेका विषय वस्तु र सञ्चालन प्रक्रियाहरू जुन वस्तु वा चिज जहाँ
हुनु पर्ने हो र समूहमा जसरी परिचालित रहेर कार्य सम्पन्न गर्नु पर्ने थियो त्यो
त्यही तरिका वाट पुनः सुचारु गराउन प्राकृतिक
नियम र सिद्धान्त मैत्री प्रक्रिया सुचारु गर्न समर्पित हुने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
यद् (Yad): जब जरुरत देखिन्छ
ध (dha): – धारा
यान्ति (Yaanti): जान्छन् (Go)
मरुतः (Marutah): मरुत गणको
सं (Sam): आपसमा
ह (Ha): सम्पर्कमा रहेर मिलेर
बरुवते (Bruvate): योजना बनाएर सहकार्य गर्न
अध्वन् (Adhvan): आफ्नो गतिविधि सञ्चालनको उपायको निश्चय
गर्दछन्
आ (Aa): आपसमा मिलेर कार्यको सुरुवात गर्दछन्
शर्णोति (Shṛṇoti): निर्धारित कार्यविधि लाइ हु-बहु पच्छाएर
कश्चित् (Kashchit): अनिश्चित बनेका र अस्पष्ट रहेका विषय
वस्तु र सञ्चालन प्रक्रियाहरू
एषाम् (Esham): जुन वस्तु वा चिज जहाँ हुनु
पर्ने हो र समूहमा जसरी परिचालित रहेर कार्य सम्पन्न गर्नु पर्ने थियो त्यो त्यही
तरिका वाट पुनः सुचारु गराउनु।
चर्चा: मरुतहरु हरेक समस्याको समाधानमा
योजना बद्ध रूपमा सम्बन्धित विषय वस्तुको विशेष सुधारात्मक कार्य विधि बनाएर त्यस लाई
प्राकृतिक
नियमको
सिद्धान्त मैत्री रूपमा हुने गरी पुन सुचारु गर्न समर्पित हुने गर्दछन्।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.१४
पर यात शीभम आशुभिः सन्ति कण्वेषु वो
दुवः |
तत्रो षु मादयाध्वै ||
पद पाठ: प्र । या॒त॒ । शीभ॑म् । आ॒शुभिः॑ । स॒न्ति॒। कण्वे॑षु । वः॒ । दुवः॑ । तत्रो॒ इति॑ । सु । मा॒द॒या॒ध्वै॒॥
भावार्थ: आफूमा विद्या (ज्ञान, शिक्षण) र अविद्या (आध्यात्मिक ज्ञान र
अनुशासन) ग्रहण गर्ने आचरण शीघ्र ग्रहण गरेर यथार्थ बोधको सुरक्षित, शुभ यात्रामा लगेर व्यक्तिले आफूलाई आफ्नो दुःख, दर्द र कठिनाइको पोखरी बाट मुक्त गरी आनन्द मार्ग
प्राप्त गर्न सक्दछ। त्यसको लागि व्यक्तिले आफ्नो दूर दृष्टि र चिन्तनको सदुपयोग गर्न
जरुरी पर्ने छ।
शब्दार्थ:
पर (Para): दूर दृष्टि
यात (Yaata): लामो चिन्तनको यात्रा
शीभम् (Shībham): यथार्थ बोधको सुरक्षित र शुभ यात्रा
आशुभिः (Āśubhih): जति सकिन्छ त्यति शीघ्र
सन्ति (Santi): मा पुग वा आफूलाई समर्पण गर
कण्वेषु (Kaṇveṣu): कण्व गुण भित्र
वो (Vo): जसले तिम्रो
दुवः (Duvah): दुःख , दर्द र कठिनाइ को
तत्र (Tatra): तिमि रहेको पोखरी बाट
उ (U): निश्चय नै
षु (ṣu): परिधि वाट मुक्त गरी
मादयाध्वै (Mādayādhvai): आनन्द मार्गमा पुर्याउने छ। सन्तोष प्राप्ति हुने छ।
नोट: यहाँ कण्व शब्द - विद्या (ज्ञान, शिक्षण) र अविद्या (आध्यात्मिक ज्ञान र
अनुशासन) ग्रहण गर्ने आचरण ग्रहण गर्नु भन्ने अर्थमा आएको छ।
ऋग्वेदमन्त्र १.३७.१५
अस्ति हि षमा मदाय वः समसि षमा वयम
एषाम|
विश्वं चिद आयुर जीवसे ||
पद पाठ: अस्ति॑ । हि । स्म॒ । मदा॑य ।
वः॒ । स्मसि॑। स्म॒ । व॒यम् । ए॒षा॒म् । विश्व॑म् । चि॒त् । आयुः॑ । जी॒वसे॑॥
भावार्थ: ब्रह्माण्डमा रहेका हरेक
जीवले आफ्नो अस्तित्व बोध गर्न पाउने अवस्थाको निरन्तरता लाई कालान्तर सम्म टिकाउ
गर्न ब्रह्माण्ड चेतनाको सदुपयोग गर्दै मरुतहरु समूहमा सक्रिय रहन्छन्। व्यक्तिमा
इन्द्रिय नियन्त्रण,
धैर्यता र
सहनशीलता प्राप्ति,
संयम र क्षमा
भावको विकाश गरी भावनात्मक र मानसिक सन्तुलन कायम गर्दै ब्रह्माण्ड रक्षामा
तिनीहरूले सामूहिक स्वामित्व र कार्य एकता भाव जरुरत रहेको चेतना विकास गर्न
उनीहरू लाई सामूहिक उद्देश्य प्राप्तिले दिने शान्ति तथा धैर्यता र त्यसले दिने
चीर कालिन आनन्द प्राप्ति लाई प्राकृतिक पुरस्कारको रूपमा व्यवस्था भएको छ।
शब्दार्थ:
अस्ति (Asti): अस्तित्व बोध
हि (Hi): वास्तवमै वा पक्कै
षमा (Ṣama): शान्ति तथा धैर्यता
मदाय (Madāya): आनन्द प्राप्तिको लागि
वः (Vah): सामूहिक उद्देश्य प्राप्ति गरे बापतको
फाइदा रूपको पुरस्कार
समसि (Samas): नियमित भावनात्मक र मानसिक सन्तुलन
प्राप्ति
षमा (Ṣama): इन्द्रिय नियन्त्रण, धैर्यता र सहनशीलता प्राप्ति, संयम र क्षमा भावको विकाशले दिने
शान्ति
वयम् (Vayam): सामूहिक कार्य एकता
एषाम् (Eṣām): तिनीहरूको स्वामित्व ग्रहण
विश्वं (Viśvam): सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड
चिद् (Cid): चेतना (ब्रह्माण्ड चेतनाको अर्थमा)
आयुः (Āyuh): दीर्घ आयु वा कालान्तर सम्म टिकाउ गर्न
जीवसे (Jīvase): निरन्तरता कायम गरी बचाएर राख्ने सम्भव रहने ।
नोट: मरुत गण लाई ब्रह्माण्ड चेतना
अनुरूप ब्रह्माण्डमा निजी स्वभाव जन्य चित्तको प्रभावमा सञ्चालित नितान्त
व्यक्तिगत चैतन्यका कारण प्रकृति नियम विरुद्ध सञ्चालित हुन गाएका गतिविधिहरू लाई
सुधार गरी प्रकृति मैत्री,
न्यायोचित र नैतिक
गर्ने जिम्मेवारी बोकेको रुद्र सेनाको रूपमा वेदमा चित्रण गरिएको छ। यो ऋचा मरुत
बारे बोलिएको हो। तर ऋचामा मरुत शब्द भने परेको छैन।
ऋग्वेद मन्त्र १.३८.११
मरुतो वीळुपाणिभिश चित्रा रोधस्वतीर
अनु |
यातेम अखिद्रयामभिः||
पद पाठ: मरु॑तः । वी॒ळु॒पा॒णिऽभिः॑ ।
चि॒त्राः । रोध॑स्वतीः । अनु॑ । या॒त । ई॒म् । अखि॑द्रयामऽभिः॥
भावार्थ: प्राकृतिक सन्तुलन कायम गर्न
जरुरत अनुसार प्राप्त आदेशको (ब्रह्माण्ड चेतना मार्फत) अनुसरण गर्ने नियतमा प्राकृतिक सन्तुलनको
संरक्षण गर्ने,
त्यो
विरुद्धका गतिविधि रोक्ने वा प्रतिकार गर्ने जस्ता असीमित सामर्थ्य सहित सक्रिय
रहने मरुत गणहरू प्रकृतिका
असाधारण चालबाजी,
नियन्त्रण
क्षमतामा निपुण रहेका कुशल सीपयुक्त चमत्कारी
(कूटनैतिक वक्र) हातहरू हुन्। तिनीहरू योजना बद्ध रूपमा सङ्गठित प्रकृतिको विशिष्ट
अवरोधक चरित्रका उच्च चेतना मार्फत अनुभव गर्न सकिने परा ऊर्जा को रूपमा
अस्तित्वमा रहेका छन्।
शब्दार्थ:
मरुतो - मरुत गणहरू
वीळुपाणिभिः - असाधारण चालबाजी र नियन्त्रण क्षमतामा निपुण
रहेका कुशल सीपयुक्त प्रकृतिका चमत्कारी (कूटनैतिक वक्र) हातहरू
चित्रा - विशिष्ट तथा अनौठो अद्भुत तर
सुन्दर योजना बद्ध रूपमा सङ्गठित
रोधस्वतीर - प्राकृतिक सन्तुलन कायम
गर्ने नियतमा संरक्षण गर्ने,
रोक्ने वा
प्रतिकार गर्ने जस्ता अवरोधक शक्ति
अनु - जरुरत अनुसार प्राप्त आदेशको
अनुसरण गर्ने
यातेम - नियमित यात्रामा अघि बढ्ने
अखिद्रयामभिः - उच्च चेतना मार्फत
अनुभव गर्न सकिने असीमित सामर्थ्य सहित सक्रिय रहने परा ऊर्जा
ऋग्वेद मन्त्र १.३८.१२
स्थि॒रा वः॑ सन्तु ने॒मयो॒ रथा॒
अश्वा॑स एषाम् । सुसं॑स्कृता अ॒भीश॑वः ॥
पद पाठ: स्थि॒राः । वः॒ । स॒न्तु॒ ।
ने॒मयः॑ । रथाः॑ । अश्वा॑सः । ए॒षा॒म् । सुऽसं॑स्कृताः । अ॒भीश॑वः॥
भावार्थ: गतिशील जीवनको भौतिक, मानसिक, भावनात्मक र आध्यात्मिक पक्ष बिच
संयोजन गरी तिनीहरू बिच आपसी सन्तुलन कायम गरी सञ्चालन गर्ने संयन्त्रका प्रकृति
नियन्त्रित औजारहरू वा यन्त्रको रूपमा मरुतहरूले कार्य गर्दछन्।
शब्दार्थ:
स्थिरा (sthirā): सन्तुलन कायम गरी
वः (vah): तपाईँहरूलाई
सन्तु (santu): राख्दछ
नेमयः (nemayah) : गतिशील अङ्ग तथा तन्तुहरू लाई आपसमा जोड्ने (जस्तै
रथको पाङ्ग्राहरू जोड्ने हब र एक्सलहरु)
रथाः (rathāḥ): जीवन यात्रामा रहने शरीर (रथहरू)
अश्वास (aśvās): जीवित रहेर चलायमान हुने शक्तिहरू
(जस्तै रथका घोडाहरू)
एषाम् (eṣām): तिनीहरूले समग्रमा निर्माण गर्ने
सामूहिक गुण वा अवस्था (यिनीहरू)
सुसंस्कृता (susaṁskṛtā): सद्गुण, ज्ञान र शारीरिक पूर्णताको उन्नत
अवस्थाको निर्माण गरी
शुद्ध तथा
चम्किलो (आकर्षक) गरिएको आदर्श रूपमा विकसित सुसंस्कृत व्यक्तित्व
अभीशवः (abhīśavaḥ): निश्चित लगाम (बुद्धिमत्ता) को सहायताले सञ्चालन र प्रयोग गर्न
सजावट युक्त उपकरण तथा उपकरणको प्राकृतिक नियन्त्रित संयन्त्र लाई परिचालन गर्ने औजारहरूको रूपको (मरुतहरुले
भन्न खोजिएको) यन्त्र।
व्याख्या: मरुतहरू जीवनको भौतिक, मानसिक, भावनात्मक र आध्यात्मिक पक्ष बिच
अत्यन्त व्यवस्थित सङ्गठित प्रणाली निर्माण गर्ने ब्रह्माण्ड चेतना अनुरूप सक्रिय
रहने प्रकृति नियन्त्रित औजारहरूको रूपमा रहेर आफ्नो गतिविधिहरू नियमित रूपमा
सञ्चालन गर्छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.३८.१३
अछा वदा तना गिरा जरायै बरह्मणस पतिम |
अग्निम मित्रं न दर्शतम ||
पद पाठ: अच्छ॑ । व॒द॒ । तना॑ । गि॒रा ।
ज॒रायै॑ । ब्रह्म॑णः । पति॑म् । अ॒ग्निम् । मि॒त्रम् । न । द॒र्श॒तम्॥
भावार्थ: जुन विषयमा ज्ञान लिन खोजिएको
हो त्यसको सान्निध्य रहेर त्यसको गुणको अवलोकन र अनुभूति गरेर त्यसमा अन्तर्निहित गुण दोषहरू बिचको
सम्बन्धहरू बारे विचरण गरी त्यसो हुनुको चुरो कारण र मूल आधार बुझेर अनुभूति भएको ज्ञानको
प्रस्तुतिले वेदको (अविद्या र विद्याको सन्तुलित ज्ञान) निर्माण गर्दछ। त्यो
ज्ञानको स्वामित्व लिएर,
त्यसको पालक
बनी रक्षा गरेर संसारको कल्याणको लागि सबैलाई उपलब्ध गराउन लायक ज्ञानको भर्गो
ज्योतिको निर्माण हुन्छ।
शब्दार्थ:
अछा (Achā): विषय बस्तुको प्रत्यक्ष सामुन्नेमा
रहेर
वदा (Vadā): त्यसलाई सम्झ र आफ्नो अनुभूति व्यक्त
गर
ताना (Tanā): त्यहाँ रहेको एक पक्ष र अर्को पक्ष
बिचको अन्तरसम्बन्धको धागोले आपसमा जोडेर बृस्तृत रूपको शुद्ध अर्थ निकालेर
गिरा (Girā): गरिएको प्रस्तुतिको
जरायै (Jarāyai) : चुरो सार जसमा त्यसको चुरो कारण र
त्यसले विकसित गरेको अन्तिम अवस्था सम्मको वास्तविकता हुने गर्दछ
बरह्मणस (Brahmaṇas) : त्यसबाट प्राप्त ब्राह्मण (ज्ञान र त्यसको
आध्यात्मिक पक्ष वा वेदको) प्राप्ति हुन्छ
पतिम (Patim): यसरी निस्किएको निष्कर्षको स्वामित्व लिएर त्यसको रक्षक र पालक बनेर
अग्निम (Agnim): यज्ञको देवता (कर्मको नियमको प्रतिपादन
गर्ने) ऊर्जाको स्रोत (अग्नि / आगो) को प्राप्ति हुन्छ
मित्रं (Mitraṁ) : एक शुभचिन्तक (सूर्य देवता) को मित्र
(भर्गो ज्योति वा ज्ञानको किरण)
न (Na): जस्तै समान प्रकृतिको
दर्शतम (Darśatam): सुन्दर, मनमोहक, आकर्षक, प्रिय विचार र ज्ञानको (प्रकट) हुने गर्दछ।
व्याख्या: हरेक विषयको चित्त वृत्तिको
अवलोकन, विचरण, मूल्याङ्कन र अनुभूति मार्फत प्राप्त
वैदिक ज्ञान संसारको उपयोगी सिद्ध कल्याणकारी ज्ञान वा भर्गो ज्योति हुने गर्दछ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३८.१४
मिमीहि शलोकम आस्यपर्जन्य इव ततनः|
गाय गायत्रम उक्थ्यम ||
पद पाठ: मि॒मी॒हि । श्लोक॑म् । आ॒स्ये॑
। प॒र्जन्यः॑ऽइव। त॒त॒नः॒ । गाय॑ । गा॒य॒त्रम् । उ॒क्थ्य॑म्॥
भावार्थ: वेदको ज्ञान निर्माण गरिने यो
मन्त्र लाई गायत्री मन्त्र जतिकै महत्त्व दिएर सबैले सुन्ने र प्रस्ट बुझ्ने
भाषामा व्यापक प्रचार प्रसार गरी सर्वत्र पुर्याउनु होस्।
शब्दार्थ:
मिमीहि (Mimīhi): यो सन्देशलाई पटक पटक दोहोर्याएर
सर्वत्र विस्तार गर
शलोकम् (Ślokam) : पवित्र श्लोक / मन्त्र वाणी लाई
आस्य (Āsya): आफ्नो स्वरले उच्चारण गरी
पर्जन्य (Parjanya): बादल वाट बर्साद गराउने जल देवता मेघ
आवाज जस्तो सबैले प्रस्ट बुझ्ने भाषा
इव (Iva) : जस्तै समान रूपले
ततनः (Tatanah): सर्वत्र विस्तार गर्नु, वितरण गरी पुर्याउनु
गाय (Gāya) : प्रशंसा गरी यसको स्तुति गाउनुहोस्
गायत्रम् (Gāyatram): वेदको पवित्र स्तुति गायत्री मन्त्र
उक्थ्यम् (Ukthyam): जतिकै प्रशंसायोग्य उपयुक्त स्तुतिको
रूपमा यसलाई आदर गर्नु
चर्चा: आकाशमा देखिने बादलहरू जस्तै
गहिरो सोच र अनुभूति पश्चात् विकसित अवधारणा तथा ज्ञानहरू स्वतन्त्र रूपमा फैलन र
विस्तार हुन दिनु आवश्यक हुन्छ। जसले गर्दा सम्बन्धित विषय वस्तु बारे झन् धेरै
बुझ्न र ज्ञान प्राप्ति गर्नका लागि सहयोग पुग्छ।
(नोट: यो मन्त्रको आशयले ज्ञान जति बाँडिन्छ
त्यति नै बढ्ने छ भन्ने यथार्थको चरितार्थ गर्दछ।)
ऋग्वेदमन्त्र १.३८.१५
वन्दस्व मारुतं गणं तवेषम पनस्युम
अर्किणम |
अस्मे वर्द्धा असन्न इह ||
पद पाठ: वन्द॑स्व । मारु॑तम् । ग॒णम् ।
त्वे॒षम् । प॒न॒स्युम् । अ॒र्किण॑म् । अ॒स्मे इति॑ । वृ॒द्धाः । अ॒स॒न्। इ॒ह॥
भावार्थ: तिम्रो जीवन र जगतको
पालनकर्ता र सञ्चालन कर्ता मरुत गणको समूह तिमीलाई तिम्रो जीवन, वृद्धि र सम्पन्नता दिन तिमि भित्रने
उपस्थित रहेकाले उनीहरूको सम्मानका खातिर धन्य रहेर स्तुति गर्न प्रकृति पूजक
बन्नु।
शब्दार्थ:
वन्दस्व (Vandasva): अत्यन्त आदरका साथ सम्मान र प्रशंसाको
लायक छ (धन्य बन)
मारुतं (Mārutam) : पवन वायु देवता रुपी मरुत गण
गणं (Gaṇam): को समूह रुपी सैनिक दल
तवेषम (Taveṣam) : तेजस्वी, शक्तिशाली र प्रभावशाली
पनस्युम (Panasyum): प्राकृतिक संरक्षणकर्ता, पालनकर्ता र रक्षकको भूमिकामा रहने
अर्किणम (Arkiṇam) : प्रशंसा योग्य रहेकोले धन्य रहेर
स्तुति गर्न (प्रकृति पूजक रहन)
अस्मे (Asme): हामी कल्याणको लागि हामीभित्र
वर्द्धा (Varddhā): वृद्धि बढाउन, वृति विकास गर्न र सम्पन्नता ल्याउन
असन् (Asan): उपस्थित छ र प्राप्त पनि हुन सक्दछ
इह (Iha) : अहिले कै यही संसारको यसै जीवनमा अहिले
नै
व्याख्या निचोड: व्यक्तिको चेतना
प्रकृति चेतनाको एक अंश हो। चेतना लाई रूपान्तरण गरी आध्यात्मिक र मनोवैज्ञानिक
अपरा तत्त्व तथा अपरा प्रकृतिको भौतिक क्वान्टम कणको समेतको फरक फरक विधि र
प्रक्रिया मार्फत निर्माण गर्ने शक्ति
रूपको मध्यस्थता गर्ने रचनात्मक आधारशिलाको (a middle negotiating constructive
substratum) रूपमा मरुत गण रूपी अपरा शक्तिहरू
अस्तित्वमा रहेको देखिन्छ।
तिनै मरुत शक्तिहरूले ब्रह्माण्ड चेतना
सँग संसर्गमा रहेर,
व्यक्तिगत
चेतनाले अनुभूतिको आधारमा विकास गर्ने कर्म तथा अन्य अचेतन विषय वस्तुको आवृत्ति
निर्देशित गतिनिधिहरूले पैदा गर्ने प्रकृति नियमको विरुद्धको गतिविधिहरू लाई, ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना अनुरूप
हस्तक्षेप गरी प्रकृति मैत्री बनाएर सच्याउने गर्दछ। अपरा शक्तिको यस प्रकारको
दिव्य भूमिकाले हाम्रो जीवन,
चैतन्य र
जगतको सहज नियमितता सम्भव बनाएको छ।
यो यथार्थलाई मनन गर्दै आचरण गर्न
सकियो र प्रकृति पूजक बनियो भने भने व्यक्तिको जीवन केवल आनन्दमय मात्र रहँदैन, प्रकृति मैत्री र सम्पूर्ण जगतको
कल्याणमा समर्पित जीवन शैलीमा समेत परिवर्तन हुनेछ।
वेदमा सूक्ष्म जीव विज्ञान
- ५
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.१
प्र यदि॒त्था प॑रा॒वतः॑ शो॒चिर्न
मान॒मस्य॑थ ।
कस्य॒ क्रत्वा॑ मरुतः॒ कस्य॒ वर्प॑सा॒
कं या॑थ॒ कं ह॑ धूतयः॥
पद पाठ: प्र । यत् । इ॒त्था ।
प॒रा॒ऽवतः॑ । शो॒चिः। न । मान॑म् । अस्य॑थ । कस्य॑ । क्रत्वा॑ । मरुतः॑। कस्य॑।
वर्प॑सा । कम् । या॒थ॒ । कम् । ह॒ । धू॒त॒यः॒॥
भावार्थ: ब्रह्माण्ड चेतनाको उद्देश्य
पूर्ति गर्न जुन ठाउँमा जे कुराको जुन रूपमा जरुरत रहेको हुन्छ त्यो कुरा मरुत
गणहरू मार्फत पूर्ति हुन्छ। त्यो
समयमा प्रकाशको चमक,
हलचल, कम्पन आदि जस्ता चलायमान गतिविधिहरूको
अनुभूति हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
प्र (Pra): कार्य प्रारम्भ गर्ने अगुवा
यत् (Yat): जसले
इ॒त्था (Itthā): यस्तो तरिकाले प्रहर गर्छ
प॒रा॒ऽवतः॑ (Parāvataḥ): पृथक् रहेर निकै टाढा वाट
उच्च स्थानमा
सो॒चिः (Śociḥ) : आगोको ज्योति जस्तो चम्किलो प्रकाशको
चमक
न (Na): यो जस्तो न कोही छ न केही छ जसले
मान॑म् (Mānam): मापन तथा मूल्याङ्कन मार्फत सम्मान, प्रतिष्ठा दिन न्याय गर्न
अस्य॑थ (Asyatha): पुगिरहेको हुन्छ
कस्य॑ (Kasya): जसले
क्रत्वा॑ (Kratvā): उद्देश्य प्राप्तिको कर्म योजनाको
आकाङ्क्षा प्राप्ति गर्छ
मरुतः॑ (Marutaḥ): मरुत गणहरु
कस्य॑ (Kasya) : जसको लागि हरेक
वर्प॑सा (Varpasā): आकार, बल र तेज
कम् (Kam): जुन कुरा, जुन बस्तु मा जे चिज चाहिएको छ
या॒थ॒ (Yātha): उपलब्ध गर्दछ
कम् (Kam): जे कुरा, जे चीज, जुन वस्तु को जरुरत पर्छ
ह (Ha): अवश्य नै
धू॒त॒यः॒ (Dhūtayaḥ): हलचल, कम्पन र चलायमान आदि मार्फत पूर्ति
गर्दछ
सूक्ष्म मरुत गणहरू (प्राकृतिक नियममा आधारित
क्वान्टम पार्टिकल,
न्यानो–टेक्नोलोजी
तथा अन्य सूक्ष्म कण तथा जीव समाविष्ट प्रविधि र पद्धतिहरू) प्रयोग गरी अत्यन्त
टाढाबाट विघटन र विनाश लक्षित कार्यहरू सम्पन्न गर्न सकिन्छ । सूक्ष्म शक्तिहरूलाई
कसरी र कुन तरिकाले छनोट र उपयोग गरी अत्यन्त टाढा रहेरै लक्षित विघटन र विनाश
कार्यहरू सम्भव बनाउन निर्देशित गर्न सकिन्छ, संसार भर हलचल ल्याउने हदको
प्रभावकारिता दिन सकिन्छ भन्ने बारे गहिरो अन्वेषण तथा अनुसन्धान हरू बाट यकिन
गर्न सकिनेछ।
(नोट: यो मन्त्रले आजको विज्ञानको एटम
बम, रकेट, मिसाइल जस्ता प्रविधिले दिने ध्वंस तथा
एन्थ्रेक्स, इन्फ्लुएन्जा, कोरोना आदि जस्ता संक्रमण समेत
अप्राकृतिक रूपमा प्रकृति निर्मित संसार भर हलचल ल्याउने गरी सम्पन्न गर्न सम्भव हुने
छ, उपयोग वा दुरुपयोगमा ल्याउन
सकिने छ भन्ने बारे संकेत गरेको छ।)
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.२
स्थि॒रा वः॑ स॒न्त्वायु॑धा परा॒णुदे॑
वी॒ळू उ॒त प्र॑ति॒ष्कभे॑।
यु॒ष्माक॑मस्तु॒ तवि॑षी॒ पनी॑यसी॒ मा
मर्त्य॑स्य मा॒यिनः॑॥
पद पाठ : स्थि॒रा । वः॒ । स॒न्तु॒ ।
आयु॑धा । प॒रा॒ऽनुदे॑। वी॒ळु । उ॒त । प्र॒ति॒ऽस्कभे॑ । यु॒ष्माक॑म् । अ॒स्तु॒ ।
तवि॑षी । पनी॑यसी । मा । मर्त्य॑स्य । मा॒यिनः॑॥
भावार्थ: नाशवान मायावी जीवनमा हुने
भ्रम, छल र धोका आदि निर्माण
गर्ने समस्याको निराकरण मार्फत जीवनलाई अविचलित राख्न तिनीहरूको आक्रमणको लागि
अवरोध पुर्याउने सुरक्षा कवचको रूपमा उपस्थित रहेर मरुत गणहरूले जीवनदायी अमृत र
प्राकृतिक प्रतिरक्षा कवचको कार्य गर्ने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
स्थि॒रा (Sthirā) : अविचलित, स्थायी र टिकाउ
वः॒ (Vah): तिम्रो लागि
स॒न्तु॒ (Santu): स्थितिको उपस्थित रहन
आयु॑धा (Āyudhā): सुरक्षाको साधन (जस्तै:हतियार, उपकरण)
प॒रा॒ऽनुदे॑ (Parā’nude): सङ्क्रमणको स्थान वाट टाढा धकेल्ने, हटाउने र निराकरण गर्ने क्षमता युक्त
वी॒ळु (Vīḷu): समूहमा जमघट वा मण्डली वा गोलाकार बनेर
कार्य गर्ने कुशलता युक्त
उ॒त (Uta): त्यसको साथ साथै
प्र॒ती॒ऽस्कभे॑ (Prati’skabhe): अवरोध पुर्याएर रोक्ने,प्रतिकार गर्ने खुबीको
यु॒ष्माक॑म् (Yuṣmākam): ती स्थानहरुको लागि जरुरतको कार्य
अ॒स्तु॒ (Astu): साकार गर्ने खुबी युक्त
तवि॑षी (Taviṣī): परा प्रकृतिको तीव्रता युक्त बल
पनि॑यसी (Panīyasī): जसको पिउने पानीको जस्तै पवित्र तथा
शुद्ध जीवनदायी गुण रहन्छ
मा (Mā): समस्याको निराकरण गर्दछ
मर्त्य॑स्य (Martyasya): नाश वान अस्थायी जीवन
मा॒यिनः॑ (Māyinaḥ): मायावी भ्रम, छल र धोका आदि हुने अवस्था
व्याख्या: मरुत गणहरू सँग सूक्ष्म रोगाणुहरू
र बिषाणुहरू विरुद्ध अवरोध सिर्जना गर्ने, नियन्त्रणमा लिने तथा तिनीहरुबाट हुने
संक्रमण तथा रोग समेतलाई आश्चर्यजनक रूपमा नष्ट गर्ने र समस्याको निराकरण गर्ने अद्भुत बहुमुखी क्षमता हुने गर्दछ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.३
परा॑ ह॒ यत्स्थि॒रं ह॒थ नरो॑ व॒र्तय॑था
गु॒रु।
वि या॑थन व॒निनः॑ पृथि॒व्या व्याशाः॒
पर्व॑तानाम्॥
पद पाठ: परा॑ । ह॒ । यत् । स्थि॒रम् ।
ह॒थ । नरः॑। व॒र्तय॑थ । गु॒रु । वि । या॒थ॒न॒ । व॒निनः॑ । पृ॒थि॒व्याः। वि । आशाः॑
। पर्व॑तानाम्॥
भावार्थ: कडा पर्वत र हिम शिखरहरू लाई
विखण्डन गरी तिनीहरूको सार तत्वले सम्पूर्ण पर्यावरण लाई सिञ्चित गरी कल्याण गर्ने
कार्यमा मरुत हरुको भूमिका रहन्छ।
शब्दार्थ:
परा॑ (Parā) : छुटाएर हटाएर बाहिर ल्याउनु
ह (Ha): कार्य निश्चय गर्ने
यत् (Yat): जसले (मरुत गण भनिएको)
स्थि॒रं (Sthiram): अचल र दृढ रहेर जमेको चिज
ह॒थ (Hath): हलचल गराएर त्यहाँ वाट फुत्काउने
नरो॑ (Naro): साहसी योद्धाको भूमिका
व॒र्तय॑था (Vartayatha): खेल्दछ
गु॒रु (Guru) : भारी गुरुत्व विरुद्ध
वि (Vi) : टुक्रा गरी विभाजन गरेर बाहिर वितरण
गरी
या॑थन (Yāthana): उत्पादकत्वको सिञ्चित गर्दछ
व॒निनः॑ (Vaninaḥ): जसले गर्दा वन जङ्गल तथा त्यहाका
प्राणी र चराचरहरू
पृथि॒व्या (Pṛthivyā): धरती, भूमि र संसार समेतको
व्याशाः॒ (Vyāśāḥ): कल्याण हुने
पर्व॑तानाम् (Parvatānām): पर्वतहरूको सार तत्वले उपलब्ध गराउने
गर्दछ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.४
न॒हि वः॒ शत्रु॑र्विवि॒दे अधि॒ द्यवि॒
न भूम्यां॑ रिशादसः। यु॒ष्माक॑मस्तु॒ तवि॑षी॒ तना॑ यु॒जा रुद्रा॑सो॒ नू
चि॑दा॒धृषे॑॥
पद पाठ: न॒हि । वः॒ । शत्रुः॑ ।
वि॒वि॒दे । अधि॑ । द्यवि॑ । न । भूम्या॑म् । रि॒शा॒द॒सः॒ । यु॒ष्माक॑म् । अ॒स्तु॒।
तवि॑षी । तना॑ । यु॒जा । रुद्रा॑सः । नु । चि॒त्। आ॒ऽधृषे॑॥
भावार्थ: रुद्र देवताको जीव र जगतको
रक्षा कवच रुपी रुद्र सेना मरुत सर्वत्र सक्रिय रहेर जति वेला जरुरत पर्छ त्यति नै
वेला ब्रह्माण्ड चेतनाले निर्धारण गरेको प्राकृतिक नियमको सिद्धान्तको प्रतिकूलका
गतिविधि हरूलाई बलपूर्वक सच्याउन सक्रिय रहन्छन्। मरुत गणहरूको यो कार्य कहिल्यै
पनि समग्र मानवता विरोधी वा प्रकृति विरोधी हुने गर्दैन। दुवै मैत्री रहन्छ।
शब्दार्थ:
न॒हि (Nahi): हुँदै होइन
वः॒ (Vah): तिमीहरूको (जीव र जगतको) मित्र (मरुत
शक्तिलाई सङ्केत गरेर भनिएको)
शत्रुः॑ (Śatruḥ): शत्रु, बैरी प्रतिस्पर्धी वा विरोधी तत्त्व
वि॒वि॒दे (Vivide): बिलकुल फरक चरित्रमा प्रकट हुने
अधि॑ (Adhi): सामुन्नेमा र वरपर रहने
द्यवि॑ (Dyavi): आकाश र वातावरणको उचाइ सम्म रहने
न (Na): शान्तिको प्रतीकको रूपमा
भूम्या॑म् (Bhūmyām): जगमा, भूमिमा समेत सर्वत्र रहने
रि॒शा॒द॒सः॒ (Riṣādasaḥ): पाप, दोष, त्रुटि, विकृति र अपराध विरुद्ध सक्रिय
यु॒ष्माक॑म् (Yuṣmākam): तिमीहरूको पक्षमा
अ॒स्तु॒ (Astu): उपस्थित रहने
तवि॑षी (Taviṣī): बलशाली तीव्र स्फूर्ति रूपको तागत
तना॑ (Tanā): सम्पूर्ण शरीरको अङ्ग / अङ्गहरूमा समेत
विस्तार भएर रहने
यु॒जा (Yujā): आपसी एकताको सम्बन्धमा बाँधिएर जोडिएर
कार्य गर्ने
रुद्रा॑सः (Rudrāsaḥ): रुद्र देवताको रक्षा कवच रुपी
नु (Nu): जति वेला जरुरत पर्छ त्यति नै वेला
तत्काल
चि॒त् (Cit) : ब्रह्माण्ड चेतनाको स्मरण अनुरूप
आ॒ऽधृषे॑ (Ā’dhṛṣe): निडर र साहसिक रूपमा आइपर्ने चुनौतीको
सामना गर्ने
चर्चा: पृथ्वी बाहिरका स्थानहरू पहिलेदेखि नै रोगाणु रहित शुद्ध रहेकाले जीवाणुहरूको बुद्धिमत्ता युक्त प्रयोगले पृथ्वीका हानिकारक रोगाणु तथा बिखालु तत्वहरू नष्ट गर्न सम्भव हुनेछ।
(नोट: पृथ्वीको समुद्र सतहबाट १००
किलोमिटरमाथि पुगेपछि अन्तरिक्ष वा बाहिरी तह सुरु भएको ठानिन्छ। पृथ्वीको उक्त
बाहिरी तहमा पृथ्वीबाट लगिएका केही ब्याक्टेरिया लामो समय सम्म बाँच्न सकेको
देखिन्छ। भाइरसहरू लामो समयसम्म बाँच्न जीवित होस्ट नभएका कारण सकेको देखिँदैन।
बाह्य अन्तरिक्षको अति चिसो,
विकिरणले भरिएको
वातावरणीय प्रतिकूलताको अवस्थामा रोगजनक रोगाणु तथा अन्य प्रकारको जीवनका लागि
उपयुक्त देखिँदैन।)
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.५
प्र वे॑पयन्ति॒ पर्व॑ता॒न्वि
वि॑ञ्चन्ति॒ वन॒स्पती॑न् ।
प्रो आ॑रत मरुतो दु॒र्मदा॑इव॒ देवा॑सः॒
सर्व॑या वि॒शा॥
पद पाठ: प्र। वे॒प॒य॒न्ति॒ । पर्व॑तान्
। वि । वि॒ञ्च॒न्ति॒। वन॒स्पती॑न्। प्रो इति॑। आ॒र॒त॒। म॒रु॒तः॒ । दु॒र्मदाः॑ऽइव।
देवा॑सः। सर्व॑या। वि॒शा॥
भावार्थ: मरुतहरुले जरुरत अनुसार
अन्यायमा परेका प्राणी वा क्षेत्र विशेषका चराचर वा भूभाग विशेषको रक्षाको खातिर
आफ्नो रुद्र रूप प्रदर्शन गर्दै न्याय दिन दैवी गुणको सदुपयोग गर्ने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
प्र (Pra): विस्तारित रूपमा आफैले कार्य प्रारम्भ
गरी पुरा गर्दछन्
वे॒प॒य॒न्ति॒ (Vepayanti) : भयानक कम्पन तथा हल्लाई आदि
मार्फत
पर्व॑तान् (Parvatān): उच्च स्थानमा रहने पर्वत र पहाडी
शृङ्खलाका स्थिर वस्तुहरू
वि (Vi) : अलग गरी टुक्रा गर्ने र वितरण गर्ने
गरी
वि॒ञ्च॒न्ति॒ (Viñcanti): विभाजन गरी निकाल्दछन्
वन॒स्पती॑न् (Vanaspatīn) : वनस्पतिहरू र बन जन्य
प्राणीहरू
प्रो इति॑ (Pro Iti): निस्सन्देह रूपमा जरुरत अनुसार
आ॒र॒त॒ (Ārata): हलचल गराएर समेत
म॒रु॒तः॒ (Marutaḥ): मरुत गणहरूले
दु॒र्मदाः॑ऽइव (Durmadāḥ’Iva): अहङ्कार र उन्मादले पागल बने जस्तै रुद्र रूप
धारण गरी रक्षा गर्दछन्
देवा॑सः (Devāsaḥ): ईश्वरीय दैवी शक्तिहरू
सर्व॑या (Sarvayā): को पूर्ण रूपले उपयोग गरी
वि॒शा (Viśā) : निश्चित प्राणीको, समुदाय, क्षेत्र वा भूभाग विशेषको
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.६
उपो॒ रथे॑षु॒ पृष॑तीरयुग्ध्वं॒
प्रष्टि॑र्वहति॒ रोहि॑तः।
आ वो॒ यामा॑य पृथि॒वी
चि॑दश्रो॒दबी॑भयन्त॒ मानु॑षाः॥
पद पाठ: उपो॒ इति॑ । रथे॑षु। पृष॑तीः ।
अ॒यु॒ग्ध्व॒म्। प्रष्टिः॑ । व॒ह॒ति॒ । रोहि॑तः। आ । वः॒ । यामा॑य। पृ॒थि॒वी ।
चि॒त् । अ॒श्रो॒त् । अबी॑भयन्त। मानु॑षाः॥
भावार्थ: रातो सूर्यको प्रकाशको किरणले
स्वतन्त्र अस्तित्वमा रहेका शुद्ध लाभकारी गणको (मरुत गणलाई सङ्केत गरिएको)
ऊर्जाहरू लाई तपाई सम्म पुर्याउने रथको भूमिका खेल्दछन्। जसले ब्रह्माण्ड चेतनामा
अवस्थित सूचना अनुरूप
शरीरको
सम्पूर्ण भागहरूमा सञ्चालित प्रकृति विरोधी अवरोध (रोग, व्याध वा असहजता) विरुद्ध निर्भय रहेर त्यसलाई
सच्याउने गर्दछ। जसका कारण जीवात्मा र प्राणीको जीवित अस्तित्वको सुचारु गर्ने
कार्यमा सहजता थपिने गर्दछ।
शब्दार्थ:
वैज्ञानिक व्याख्या:बिहान र साँझ
पृथ्वीको वातावरणमा प्रकाश छरिएर फैलिने राईले स्क्याटरिङ (Rayleigh Scattering) प्रक्रियाका कारण छोटो
तरङ्ग हुने नीलो र बैंजनी रङ्गको प्रकाश धेरै फराकिलो गरी छरिने तर लामो तरङ्गको
रातो र सुन्तला रङ्गको प्रकाश (600-700
nm) कम
फराकिलो गरी छरिने हुनाले पृथ्वी संग रातो र सुन्तला रङ्गको प्रकाश आइपुग्न जाँदा
सूर्य सुन्तला रङ्ग मिश्रित रातो रङ्गमा देखा पर्दछ। सामान्य तय सफा र कम धूलाका
कणहरू रहने बिहानको को हावाका कारण सूर्य चम्किलो समेत देखिन्छ। साँझमा भने
वातावरणमा थप कणहरू थपिने सूर्य किरण बिहान भन्दा अधिक तीव्र देखिन्छ।
आधुनिक औषधि विज्ञानले पहिचान गरे
अनुरूप रातो (630-700
nm) र सुन्तला
(590-630 nm) रङ्गको सूर्यको प्रकाशको
चिकित्सा, उपचार र हानिकारक रोगाणु
नाशक गुण हुन्छ।
छालाको भित्री
तह सम्म रातो र सुन्तला रङ्गको प्रकाश प्रवेश गरी कोलाजेन (Collagen) उत्पादनलाई प्रेरित गर्छ (Stimulates Collagen
production), कोषीय
ऊर्जाको (ATP)
उत्पादन
बढाउँछ। घाउको उपचारमा मद्दत पुर्याउने (Wound Healing and Scar Reduction) गर्छ। उक्त प्रकाशले बाथ
रोग र मांसपेशीको दुखाइ काम गर्ने गर्दछ। फोटोडायनामिक थेरापीको रूपमा यसको
प्रयोगले जीवाणु र भाइरसको वृद्धि रोक्न तथा नष्ट गर्न सहयोग गर्दछ।
रातो प्रकाशले सर्केडियन रिदम सन्तुलन, तनाव घटाउने र राम्रो निद्रामा मद्दत
गर्छ। निलो प्रकाशको किरणको
मेलाटोनिन उत्पादनमा बाधा पुर्याउने बैगुन साँझको प्रकाशमा हुँदैन। रक्तसञ्चार दर
बढाउन, मांसपेशी पुन:उत्थान गर्न, टेस्टोरोन लेभल बढाएर हर्मोन सन्तुलनमा
महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
रातो र सुन्तला रङ्गका प्रकाश किरणहरू उपचारात्मक
गुण विकास गर्न यिनीहरू कोषको माइटोकन्ड्रियाको साइटोक्रोम सी अक्सिडेज (Cytochrome C. Oxidase) इन्जाइम सँग रियाक्सन गर्ने
गर्दछन्।
जसको कारण
अक्सिजनको खपत बढाएर कोषीय ऊर्जा एटिपी (ATP) उत्पादन वृद्धि गर्ने गर्छ। रगतमा नाइट्रिक अक्साइड (NO) उपलब्ध गराएर रक्त
नलीहरूलाई फुलाएर रक्तसञ्चारमा व्यापक सुधार ल्याउने गर्दछ। यसरी समग्रमा, रातो र सुन्तला प्रकाश सँगको नियमित
सम्पर्कले शारीरिक,
मानसिक, कोषीय स्वास्थ्यलाई मजबुत बनाउने
चिकित्सकीय लाभ मिल्दछ।
चर्चा: वेदमा जीव र निर्जीव दुबैलाई सूक्ष्म जीव भनिन्छ। तिनीहरूको सूक्ष्मतम ऊर्जाको रूप चैतन्य परा कण वृत्ति भन्दा बाक्लो र क्वान्टम अपरा कण वृति भन्दा पातलो बादल रुपी हुन्छ। त्यसलाई मरुत गण रुपी पारा ऊर्जा गुण वृति मानिन्छ। अनुशासित र संगठित रहेर समूहमा बहु आयामिक कार्य सम्पन्न गर्ने सूक्ष्म जीवहरू विभिन्न रूप, रङ भएका बहुरंगी समूहका रूपमा रहन्छन्। जमिन भित्रको पृथ्वीको कम्पन वा ध्वनिले सूक्ष्म जीव हरूलाई अत्यन्त संवेदनशील बनाउँछ। जमिनको भित्री कम्पनका कारण सूक्ष्म जीवहरूले भूमिगत रूपमा समूहमा निकाल्ने आवाजले मानिसलाई डरलाग्दो अनुभूति गराउँछ ।
(नोट: पृथ्वीको सतहभित्र ५० मिटर देखि
३.२ किलोमिटरसम्म आश्चर्यजनक रूपमा विविध माइक्रोबियल समुदायहरूको प्रचुर उपस्थिति
देखिन्छ। मुख्यतः ब्याक्टेरिया र सिंगलसेल आर्कियल प्रजातिहरू अधिकतम देखिने उक्त
सूक्ष्म जीवहरूको समुदायहरूले आफूलाई जरुरी ऊर्जा फलाम, सल्फर म्याग्नेज जस्ता अकार्बनिक सब्सट्रेटहरूको
आक्सीकरण गरी प्राप्त गर्छन्। अक्सिडेसन पश्चात धातुका अक्सिडाइजर माइक्रोबहरू
सक्रिय रहने भूभाग भन्दा पनि तल जान सम्भव हुन्छ।
अत्यन्त प्रतिकूल वातावरणमा रहेका अत्यन्त कम पानी रहेको अधिक तातो (१२२ डिग्री सेल्सियस) वातावरणमा रहेको पानीबाट अनौठो र दुर्लभ हाइड्रोजन ऊर्जाका रूपमा निकाली प्रयोगगर्दै खनिजहरू टाँसिएर तिनै अणुको गतिसँगै चलेर बाँचेको भेटिन्छ। अक्सिजन विना बाँच्ने अन्य ब्याक्टेरियाले तेलका भण्डारहरू अर्गानिक पदार्थबाट समेत शक्ति निकाल्ने गर्छन् । केही मेथानोट्रोप्सहरूले कार्बन र ऊर्जाको स्रोतका रूपमा मिथेन मेटाबोलिज गरेर समेत ऊर्जा प्राप्त गर्ने गर्छन्। आफ्नो गतिविधि सञ्चालन गर्नेक्रममा सूक्ष्म जीवहरूले पृथ्वीको भित्री तहमा विषाक्तताको निर्मलीकरण गर्ने र शुद्ध पार्ने काम गर्छन्।
कम गहिरो प्रकृतिको भूकम्पको समयमा
उच्च फ्रिक्वेन्सीको श्रव्य आवाजहरू लगातार उत्पन्न हुने गर्छ। पृथ्वीको सतहमा
तरंगहरू उत्पन्न गर्ने उक्त आवाजका लागि पृथ्वीको भित्री सतहको सूक्ष्म जीवहरूको
गतिविधि समेत जिम्मेवार ठानिन्छ । किनकि निकै गहिरो भूकम्पका बेला त्यस्तो
प्रकृतिको आवाज सुनिने गर्दैन।)
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.७
आ वो॑ म॒क्षू तना॑य॒ कं रुद्रा॒ अवो॑
वृणीमहे ।
गन्ता॑ नू॒नं नोऽव॑सा॒ यथा॑ पु॒रेत्था
कण्वा॑य बि॒भ्युषे॑॥
पद पाठ: आ । वः॒ । म॒क्षु । तना॑य ।
कम् । रुद्राः॑। अवः॑ । वृ॒णी॒म॒हे॒ । गन्त॑ । नू॒नम् । नः॒ । अव॑स् यथा॑। पु॒रा ।
इ॒त्था । कण्वा॑य । बि॒भ्युषे॑॥
भावार्थ: अव्यक्त आत्माको अंशको व्यक्त हुने चाहना पुरा गर्न बुद्धि तथा विवेक
(Intellect) लाई शरीरको हरेक अंशहरू लाई
डर र भय भाव (मन, बुद्धि, चित्त र अहङ्कार जन्य) मुक्त रूपमा कर्मशील हुने गरी यान्त्रिक बनाएर समग्र
ब्रह्माण्डको दूरदर्शी संरक्षक केन्द्रित नियतगत गुण वृतिले परिपूर्ण गर्न र त्यस लाई
जीव वृतिको रूपमा
(चित्त) अस्थायी आत्म
संयोजन
दिन पुरातन
रुद्र वृतिले पैदा गर्ने वातावरणले (Quantum Universal Field or Dancing SIVA effects अर्थात् प्राकृतिक सूक्ष्म
परा गुण सूक्ष्म अपरा गुणसँग संयोजन गर्ने रुद्र भूमिकाले) पुरा गर्दछ।
शब्दार्थ:
आ (ā): जसको उपस्थितिले
वः॒ (vaḥ): चराचरहरूको (आत्म - संयोजनको अर्थ
लुकेको)
म॒क्षु (makṣu): जरुरतको वेलामा तत्काल
तना॑य (tanāya): शरीर र शरीरको अङ्ग प्रत्यङ्ग सबैको
कम् (kam): बुद्धि तथा विवेक (जल) तथा कर्म गुण
रुद्राः॑ (rudrāḥ): मनमोहक (भयावह) रुद्र रूप (पारा
अव्यक्त गुण पारा व्यक्त गुणमा परिवर्तन हुने क्वान्टम युनिभर्सल फिल्डको कर्म
जनाउने डानसिङ्ग शिव रूप)
अवः॑ (avaḥ): रक्षाको लागि सहारा दिने वृति
वृ॒णी॒म॒हे॒ (vṛṇīmahe): तत्कालीन जरुरतको तत्काल आपूर्तिको
चाहनाको याचना अनुरूप
गन्त॑ (ganta): पुरा गरी उद्देश्य पुरा गर्ने वा
गन्तव्यमा पुर्याउने
नू॒नम् (nūnam): सुनिश्चितता गर्ने
नः॒ (naḥ): चराचरहरूको मित्र शक्ति
अव॑स् (avas): को रूपमा सहयोग र संरक्षण दिने
यथा॑ (yathā): भूमिका खेल्ने र
पु॒रा (purā): परम्परागत रूपको (प्रकृति नियम
अनुरूपको अर्थमा)
इ॒त्था (itthā): उपाय अपनाएर
कण्वा॑य (kaṇvāya): यहाँ कण्व शब्द बुद्धिमान, करुणामय, दृढ र दूरदर्शी संरक्षक कर्मको
नेतृत्वकर्ताको गुण निर्माण गर्ने विषय जनाउन उपयोग गरिएको छ।
बि॒भ्युषे॑ (bibhyuṣe): तथा डर र भय भाव (बीच सो वाट मुक्त रहेरको
सन्दर्भमा)
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.८
यु॒ष्मेषि॑तो मरुतो॒ मर्त्ये॑षित॒ आ यो
नो॒ अभ्व॒ ईष॑ते।
वि तं यु॑योत॒ शव॑सा॒ व्योज॑सा॒ वि
यु॒ष्माका॑भिरू॒तिभिः॑॥
पद पाठ: यु॒ष्माऽइ॑षि॑तः । म॒रु॒तः॒ ।
मर्त्य॑ऽइषितः । आ। यः । नः॒ । अभ्वः॑ । ईष॑ते । वि । तम् । यु॒यो॒त॒। शव॑सा । वि
। ओज॑सा । वि । यु॒ष्माका॑भिः। ऊ॒तिऽभिः॑॥
भावार्थ: मरुत गणहरूको भूमिका
व्यक्तिले आफ्नो दैनिकीमा नियमित ग्रहण गर्ने ऊर्जा (प्रकाश, हावा, पानी, खाना र सोच) को सारतत्व रुपी ओजस लाई
मानवीयता र नैतिक मूल्य मैत्री नियत प्रवर्धन गरी बलिष्ठ आत्मा बल र आत्मा
विश्वासको विकास गरी
रोग, आत्मबलको क्षति तथा आध्यात्मिक क्षतिमा
सक्रिय रहने परिवृत्त विरोधी क्षमता विकास गर्दछ। जुन समस्त प्राण रक्षा र
मानवीयताको रक्षाको मुख्य कडीको जगको आधार बन्दछ।
शब्दार्थ:
यु॒ष्माऽइ॑षि॑तः (yuṣmā-iṣitaḥ): व्यक्तिको आत्मा विश्वास र
नैतिक बल
अनुरूप
म॒रु॒तः॒ (marutāḥ) : मरुत गणहरू
मर्त्य॑ऽइषितः (martyaiṣitaḥ) : मानवीयताको रक्षा गर्ने
प्रेरणा तर्फ
आ (ā) : तर्फ आकर्षित हुने
यः (yaḥ): तिनीहरू जो
नः॒ (naḥ): हामीलाई
अभ्वः॑ (abhvaḥ): दरिलो नैतिक बल दिने
ईष॑ते (īṣate) : शक्ति युक्त हुने गर्दछ
वि (vi): त्यसको विपरीतको विनाशक कर्म (आत्मबल प्रतिरोधी, रोग नियन्त्रण प्रतिरोधी क्षमता)
तम् (tam) : लाई समस्तमा
यु॒यो॒त॒ (yuyota) : पराजय गर्ने
शव॑सा (śavasā): आत्मबल र आत्मा विश्वासको बलद्वारा
वि (vi): विनाशक प्रवृत्तिलाई नियन्त्रणमा लिने
(त्यस विरुद्ध)
ओज॑सा (ojasā) : समस्त प्राण रक्षा शक्ति (प्रकाश, हावा, पानी, खाना आदि निर्मित सारतत्व)
वि (vi) : विशिष्टता (प्रभुता, प्रचुरता र समृद्धि) दायक (आत्मबल र
आत्मा विश्वास खलल गर्ने शक्तिको विपरीत कार्य गर्दै भन्ने अर्थमा)
यु॒ष्माका॑भिः(yuṣmākābhiḥ):व्यक्तिको विश्वास लाई
ऊ॒तिऽभिः॑(ūti-bhiḥ): सहायताद्वारा, प्रोत्साहन द्वारा सुरक्षा प्रदान गरी
रक्षा गर्ने विधि लिने गर्दछ।
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.९
असा॑मि॒ हि प्र॑यज्यवः॒ कण्वं॑ द॒द
प्र॑चेतसः।
असा॑मिभिर्मरुत॒ आ न॑ ऊ॒तिभि॒र्गन्ता॑
वृ॒ष्टिं न वि॒द्युतः॑॥
पद पाठ: असा॑मि । हि । प्र॒ऽय॒ज्य॒वः॒
। कण्व॑म् । द॒द । प्र॒ऽचे॒त॒सः॒ । असा॑मिऽभिः । म॒रु॒तः॒ । आ। नः॒। ऊ॒तिऽभिः॑ ।
गन्त॑ । वृ॒ष्टिम् । न । वि॒ऽद्युतः॑॥
भावार्थ: असुर वृत्तिहरूले पैदा गरेको
असहजता र भद्रगोलको अवस्थालाई मरुत
गणहरूको सीप, क्षमता र कौशलताको उपयोग
गरी जरुरतको स्थानमा जरुरतको समयमा
सुरक्षा सहायता जुटाएर काबुमा लिने कार्य
सम्पन्न हुने गर्दछ। तत्कालीन समयको तत्कालीन अवस्थाको जरुरत पूर्ति गर्नेको लागि
व्यवहारिक ज्ञान रुपी भर्गो ज्योति (ब्रह्माण्ड चेतना) तथा आध्यात्मिक, मनोवैज्ञानिक एवं भौतिक सोम रस गुणको
सारको उपयोग हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
असा॑मि (asāmi): असुरहरूको सामना गर्न
हि (hi): निश्चय / वास्तवमा
प्रऽयज्यवः (pra-yajyavaḥ): योजना बद्ध नीति (पूजा
योग्य) र कार्यनीति (यज्ञ वा कर्म) बनाउन
कण्वम् (kaṇvam): बुद्धिमत्ता युक्त दृढ रचनात्मक तथा
करुणा युक्त सकारात्मक रूपान्तरणको मार्गदर्शन अनुरूप समर्पित (जुन प्राय:
ब्रह्माण्ड चेतना वाट प्राप्त हुन्छ)
द॒द (dad) : प्राप्त गरेर वा उपलब्ध गराएर
प्रऽचे॒त॒सः॒(pra-cetasaḥ):ज्ञानवान् र चिन्तनशील व्यक्तिले
असा॑मिऽभिः (asāmibhiḥ): असुर वृत्तिहरूले पैदा गरेको असहजता र
भद्रगोलको अवस्था
म॒रु॒तः॒ (marutaḥ): मरुत गणहरू
आ (ā): को सीप, क्षमता र कौशलताको उपयोग गरी
नः (naḥ) : जरुरतको स्थानमा जरुरतको समयमा
ऊ॒तिऽभिः॑ (ūti-bhiḥ) : सुरक्षा सहायता जुटाएर
गन्त॑ (ganta): कार्य सम्पन्न गर्नको लागि तैयारी हुनु
वृ॒ष्टिम् (vṛṣṭim): सोम रस गुण (मनोवैज्ञानिक आशीर्वाद, पोषण र समृद्धि युक्त ओज) प्राप्ति
न (na): मात्र होइन (को अर्थमा न)
वि॒ऽद्युतः॑ (vi-dyutaḥ): भर्गो ज्योति (स्थानीय जरुरतको वारेको
अनुभूतिले दिने व्यवहारिक ज्ञान) समेतको उपयोग गर्ने
नोट: व्यवहारिक वैदिक परम्परा अनुसार
असुरहरू शक्ति शाली तर प्रायः नकारात्मक वृति बोकेको दुष्ट शक्तिहरू हुन्। उनीहरू अक्सर सुरहरू जस्तै भगवान् गण (अन्न, अक्सिजन, पानी जस्ता पोषण तत्त्व वाट सार तत्त्व
निकाल्ने प्रक्रिया विरुद्ध) तथा सोमरस वृति
(पोषण तत्त्व लाई ओजमा परिवर्तन गर्ने प्रकाशको किरण, इन्जाइम, हर्मोन र रोग प्रतिरोधी कण आदि) सँग
द्वन्द्वात्मक सम्बन्ध र सङ्घर्षमा रहने
गर्छन्। जसले व्यक्तिमा भौतिक सामर्थ्य निर्माण हुन नदिने र निर्माण भएको
सामर्थलाइ नष्ट गर्न सदैव उद्धत रहन्छ।
असुरहरू देवताहरू अर्थात् देव गणको
(न्युरो केमिकल्स,
न्युरल
संयन्त्र, इन्डोक्यानाविनोइड सिस्टम
तथा लिम्चनोड आदिको सहज परिचालन) समेतको शत्रुको रूपमा कार्यरत रहन्छन्। जुन मूलत:
व्यक्तिको आत्मा बल,
मनोबल र
आध्यात्मिक ज्ञान र विज्ञानमा जरुरत हुने मनोवैज्ञानिक सबलता लाई सिद्ध्याउने
वृत्तिले सक्रिय रहन्छ।
युद्ध (रोग तथा विषाक्तता) र
ब्रह्माण्डीय घटनाहरू (आत्मबल,
सद्बुद्धि, पर्यावरण सुरक्षा, माइक्रोबायोम आदि) को सन्दर्भमा
असुरहरू प्राकृतिक नियम विरोधी गतिविधिमा संलग्न रहन्छन् जसको विरुद्ध चेतना र
क्वान्टम शक्ति बिचको अस्तित्वमा देखिने मरुत शक्तिको नियमित सक्रियताको जरुरत
पर्दछ। असुरहरू सँग लड्ने प्रमुख देवगणहरूमा इन्द्र (वज्रधारी देवता र देवगणका
राजा - मस्तिष्क),
अग्नि (अग्नि
देवता), वरुण (जलका देवता), सूर्य (सूर्य देवता), विष्णु (रोग र विषाक्तता प्रतिरोधी
क्षमता रहेको रक्षक),
शिव (नयाँ
निर्माणको नियतमा हुने विनाशक शक्ति), मरुत
(वायु तथा वाष्पको रुद्र रुप) हुन्। असुरहरूले अक्सर अग्नि (अग्निदेव), मरुतहरू (तुफान देवता) र वायु (हावा
देवता) प्रति आक्रामक हुने गर्दछन्। जीवनलाई जीवित राख्ने दिशामा गतिशील हुने
वृत्ति, प्राकृतिक मैत्री शक्तिहरू
र प्रकृतिमा अशान्त मच्चाउन सक्रिय तत्वहरू विरुद्धको सङ्घर्षहरू असुर विरुद्धको
गतिविधि हुने गर्दछ।
असुरहरूले कहिलेकाहीँ विश्वामित्र (धैर्यता, आत्मसंयम, र लक्ष्यप्रति समर्पण भाव), वशिष्ठ (समझदारी पूर्वक निर्णय लिने, शान्तिपूर्वक व्यवहार गर्ने, आध्यात्मिक रूपले सन्तुलित धैर्य, सहनशील, ज्ञान र आन्तरिक शान्ति गुणको) र कण्व (सकारात्मक रूपान्तरण तर्फ प्रेरित
गर्ने मार्ग दर्शन,
धैर्यता, बुद्धिमत्ता, रचनात्मकता, सहयोगी ममता भाव र करुणा) जस्ता गुण र वृति प्राप्तिको तपस्या वा
कर्महरु (यज्ञ) लाई समेत अवरोध गर्दछन्।
शरीरले आफ्नो ओज निर्माण गरी आफूलाई
बलिष्ठ गर्ने स्वस्थ खाना,
हावा, पानी प्राप्त गर्ने आपूर्तिको श्रोत
तथा विज्ञान र आध्यात्मिक ज्ञानको श्रोत नै दूषित वा खण्डित गर्ने नियतमा समेत
सक्रिय रहन्छन्। ता कि सुरगणहरू लाई कमजोर गर्न सकियोस्। विशेष गरी भगवान्, देवता र जीवको प्रत्यक्ष क्षमता रासको साथ साथै
पर्यावरण र ब्रह्माण्ड नै तिनीहरू अमैत्री बनाएर समग्र सन्तुलनको व्यवस्था बिगारेर
आफ्नो हैकम कायम गर्न सम्भव रहोस्।
ऋग्वेद मन्त्र १.३९.१०
असा॒म्योजो॑ बिभृथा सुदान॒वोऽसा॑मि
धूतयः॒ शवः॑।
ऋ॒षि॒द्विषे॑ मरुतः परिम॒न्यव॒ इषुं॒ न
सृ॑जत॒ द्विष॑म्॥
पद पाठ: असा॒मि। ओजः॑ । बि॒भृ॒थ॒ ।
सु॒ऽदा॒न॒वः॒। असा॑मि । धू॒त॒यः॒। शवः॑ । ऋ॒षि॒ऽद्विषे॑ । म॒रु॒तः॒ ।
प॒रि॒ऽम॒न्यवे॑ । इषु॑म्। न । सृ॒ज॒त॒ । द्विष॑म्॥
भावार्थ: समय वा विषय बस्तु विशेष संग
कुनै आशक्तिले नबाँधिएको रक्षा व्यवस्थापनको स्वामित्व धारण गर्ने मरुत गणहरूले
आफ्नो कम्पन युक्त
स्फूर्तिको
बललाई ज्ञान प्राप्तिको लागी हुने तपस्या र अनुभूतिको लागि हुने यज्ञ कार्यमा
अवरोध गर्ने असुर वृतिले पैदा गर्ने असामान्य अवरोधलाई सम्पूर्ण रूपमा निस्तेज गरी
रक्षा व्यवस्थापन कार्य सुदृढ गर्दै पुनः
सन्तुलन कायम गरेर जीवन दान दिने उत्कृष्ट कर्ममा लीन हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
असाम्योजः (अ + साम्योजः): समय वा विषय
बस्तु विशेष संग कुनै आशक्तिले नबाँधिएको
बिभृथा (बिभृ + था) : रक्षा
व्यवस्थापनको स्वामित्व धारण गर्ने
सुदानवः (सु + दानवः): उत्कृष्ट जीवन
दान दिने
असामि (अ + सामि): असामान्य अवरोधक
धूतयः (धू + त + यः): कम्पन युक्त
शवः (शव): स्फूर्तिको वल
ऋषिद्विषे (ऋषि + द्विषे) : ऋषिहरूको
(ज्ञान प्राप्तिको लागी हुने तपस्या र अनुभूतिको लागि हुने यज्ञ) कार्यमा अवरोध
गर्ने असुर वृति
मरुतः मरुत गणहरूले
परिमन्यवः (परि + मन्यवः): चारैतिर वाट
घेरेर तुरुन्तको उग्र आक्रमण (तुरुन्त सच्चाएर) सन्तुलन कायम गर्ने
इषुम् (इषु) : अस्त्रहरू
न (न) : जस्तै
सृजत (सृज् + त): प्रक्षेपण भूमिकामा
रहेर
द्विषम् (द्विष्) : प्रत्याक्रमण र
सन्तुलनको पुनः कायम गर्ने कार्य पुरा गर्दछन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.१
वर्ष्णे शर्धाय सुमखाय वेधसे नोधः
सुव्र्क्तिं पर भरा मरुद्भ्यः|
अपो न धीरो मनसा सुहस्त्यो गिरः समञ्जे
विदथेष्वाभुवः||
पद पाठः वृष्णे॑ । शर्धा॑य । सुऽम॑खाय
। वे॒धसे॑ । नोधः॑ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् । प्र । भ॒र॒ । म॒रुत्ऽभ्यः॑ । अ॒पः। न । धीरः॑
। मन॑सा । सु॒ऽहस्त्यः॑ । गिरः॑ । सम् । अ॒ञ्जे॒। वि॒दथे॑षु । आ॒ऽभुवः॑॥
भावार्थ: उत्तम उद्देश्यले शक्तिशाली
समूहमा कार्य गर्ने,
वीर र बलशाली
मरुगणहरू ब्रह्माण्ड चेतनाको व्यवहारिक कार्यान्वयनको ज्ञान बोक्ने कुशलता बुद्धिमत्ता युक्त
जीवन दायी
अमृत शक्ति
रुपी कम्पन आवृत्तिको शृङ्खलाहरू हुन्। जहाँ जति वेला जे कुराको जरुरत हुन्छ त्यही त्यति नै वेला
प्रकृति मैत्री विधिको कार्यान्वयनमा उत्प्रेरित हुने साहसी मरुतहरू मन र विचारमा सकारात्मकता
ल्याउन सक्रिय भूमिकामा रहने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
वृष्णे (vṛṣṇe) - शक्तिशाली र वीर
शर्धाय (śardhāya) - बलशाली समूहमा कार्य गर्ने
सुमखाय (sumakhāya) - उत्तम उद्देश्य लिएको
वेधसे (vedhase) - ब्रह्माण्ड चेतनाको व्यवहारिक
कार्यान्वयनको
ज्ञान रहेको
नोधः (nodhaḥ) - प्रकृति मैत्री विधिको कार्यान्वयनमा
प्रेरित हुने
सुवृक्तिम् (suvṛktim) - सही नतिजा प्राप्ति निश्चय गरिदिने
प्र(pra)- जहाँ जति वेला जरुरत हुन्छ त्यही त्यति
नै वेला
भर (bhara) - सम्पन्न गरिदिने
मरुत्भ्यः (marutbhyaḥ) - मरुगणहरू लाई
अपः (apaḥ)- जीवन दाहिनी शक्ति अमृत (पानी, जल)
न (na) - मात्र होइन
धीरः (dhīraḥ) - धैर्य र साहसी
मनसा (manasā) - मन र विचार
सुऽहस्त्यः (su-hastyaḥ) - सकारात्मकता तर्फ लैजाने
गुण बोकेको
गिरः (giraḥ) - कम्पन युक्त आवृत्तिको शृङ्खलाहरू
सम् (sam) - को अवस्थामा
अञ्जे (añje) - सक्रिय रहेको
विदथेषु (vidatheṣu) - बुद्धिमत्ता र कुशलता
आऽभुवः (ābhuvaḥ) - भूमिका खेल्न आइपुग्ने गर्दछन्
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.२
ते ज॑ज्ञिरे दि॒व ऋ॒ष्वास॑ उ॒क्षणो॑
रु॒द्रस्य॒ मर्या॒ असु॑रा अरे॒पसः॑।
पा॒व॒कासः॒ शुच॑यः॒ सूर्या॑इव॒
सत्वा॑नो॒ न द्र॒प्सिनो॑ घो॒रव॑र्पसः॥
भावार्थ: ब्रह्माण्ड चेतनाको गहिरो
ज्ञान राख्ने र मरुतहरु लाई त्यो ज्ञान र प्रकाश सिञ्चित गर्ने जल, समुद्र र आकाशका देवता रूपको कम्पन
ऊर्जाको तरङ्गको क्षेत्र वरुण सूर्यको प्रकाश निर्मित छन्। रोग र विकृतिहरूको
उपचार र रक्षा गर्न प्राकृतिक नियम अनुसार बल पूर्वक कार्य गर्ने गराउने र
अहङ्कार तथा मोह जस्ता दुर्भाग्यपूर्ण अनुचित लगाव ध्वस्त गर्न भर्गो ज्योतिको
सहयोग वाट अत्यन्त आक्रामक रूपमा उत्पन्न विकृति आदिलाई नियन्त्रणमा लिएर
उपचारात्मक सच्चाउने कार्यमा वरुण ऊर्जाको तरङ्गको क्षेत्रको (क्वान्टम युनिभर्सल
फिल्ड) उपयोग हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
ते (te) - तिनीहरू (यहाँ वरुण ऊर्जा र मरुत
दुवैको कुरा भएको छ)
जज्ञिरे (jajñire) - उत्पन्न भएको
दिव (diva) - प्रकाश वाट उत्पन्न दिव्य शक्ति
ऋष्वास (ṛṣvās) - ब्रह्माण्ड चेतनाको गहिरो ज्ञान राख्ने
उक्षणः (ukṣaṇaḥ) - ज्ञानी र प्रकाशको सिञ्चित
गर्ने
रुद्रस्य (rudrasya) - कम्पन ऊर्जाको तरङ्ग रूपको शक्ति (जल, समुद्र, र आकाशका देवता, पापबाट मुक्त गर्ने र मुक्तिदाता)
मर्या (marya) - तन्देरी अवस्थाको वीर योद्धाहरू जस्ती
असुरा (asurāḥ) - शक्तिशालीहरू असुरहरू (रोग र विकृतिका
रोगको उपचार र रक्षा गर्ने)
अरेपसः (arepasaḥ) - निष्पाप र पवित्र उद्देश्य लिएर भिड्ने
पावकासः (pāvakāsaḥ) - त्यसबाट मुक्त गरी पवित्र गर्ने (अग्नि
ऊर्जाहरू सँग सम्बन्धित)
शुचयः (śucayaḥ) - पवित्र र निर्मल
सूर्याय (sūryāya) - सूर्यको ज्योति (भर्गो ज्योति)
इव (iva) - जस्तै भूमिकामा
सत्वानः (satvānāḥ) - सत्त्व प्रेमी (प्राकृतिक नियमको
अनुसार बल पूर्वक कार्य गर्ने
गराउने)
न (na) - मात्र होइन
द्रप्सिनः (drapsinaḥ) - अहङ्कार र मोह (अनुचित लगाव) ग्रस्त
दुर्भाग्यपूर्ण स्थिति
घोरवर्पसः (ghoravarpasaḥ) - अत्यन्त आक्रामक रूपमा नियन्त्रणमा
लिएर सच्चाउने (उपचारात्मकको अर्थमा) तागत
नोट: रुद्रको सम्बन्ध वायु र अग्निसँग
छ भने वरुणको सम्बन्ध जल र आकाशसँग छ। नटराज क्रोध, उग्रता, र कम्पन शक्तिको रूपमा नर्तकीको रूपमा देखिन्छन् भने वरुण
देवता त्यो नाच सम्पन्न हुने फिल्डको रूपमा देखिन्छन्। जुन आधुनिक वैज्ञानिक
युनिभर्सल क्वान्टम फिल्ड समान भूमिकामा हो जसले रुद्र सेना मरुतहरुको सहयोगमा
प्रकृतिको नियम विरुद्ध (ईश्वरको कृपा विपरीत हुँदै गरेको काम) भए गरेको कामलाई सच्चाउने
र नियम मैत्री बनाउने भूमिका खेल्दछ। वेदहरूमा उल्लेख गरी अनुरूप वरुण एक
महत्त्वपूर्ण देवता हुन् जसले ऋत (सामान्य नियम) र समग्र ब्रह्माण्डको विशाल र
सर्वव्यापी प्रकृति जस्तै जल,
महासागर र
आकाशको शासकको रूपमा नैतिक र प्राकृतिक नियमहरूको पालन गराउने सर्वव्यापी रहेर
सतर्क काम गर्ने गर्दछ। क्वान्टम फिल्ड थ्योरी अनुसार इलेक्ट्रोन, फोटोन र अन्य कणहरू क्वान्टम युनिभर्सल फिल्डको
कम्पनहरू लाई आधारभूत उत्तेजनाको तहको रूपमा उपयोग गर्ने गर्दछन्। वरुणको सृष्टिको
सन्तुलन कायम राख्ने भूमिका आधुनिक क्वान्टम फिल्डको अवधारणा सँग मिल्दछ। जहाँ
फिल्ड नै सम्पूर्ण पदार्थ र ऊर्जा उत्पन्न गराउन जिम्मेवार छ। वरुणको प्रभाव
सम्पूर्ण ब्रह्माण्डभरि फैलिएको छ र वस्तुहरूलाई बन्धनमा राख्छ।
क्वान्टम भौतिक विज्ञानको नन-लोकालिटी
अवधारणा (जहाँ कणहरू लामो दूरीमा पनि बिचमा विना कुनै माध्यम आपसमा सम्बन्धित रहेर
जोडिएर सूचना अडान प्रदान गर्ने गुण) सँग वरुणको प्रभाव र मरुतहरुको परिचालन
क्रिया संग मिल्दछ। वरुणको भूमिका आधुनिक विज्ञानको युनिभर्सल रूलिङ फिल्डको
भूमिका संग मिल्दछ। वैदिक सन्दर्भमा वरुण भौतिक, नैतिक र आध्यात्मिक आयामहरू समेट्ने
समग्र र एकीकृत अवधारणा हो भने क्वान्टम युनिभर्सल फिल्ड एक विशिष्ट र वैज्ञानिक
रूपमा परिभाषित इकाई हो।
थप चर्चा: मुख्यतया जल, समुद्र र आकाशका सर्वव्यापी, सत्यको रक्षक र नैतिकता र न्यायको पालनकर्ता एवं ऋत (सार्वभौमिक नियम) को अनुसरण गराउने, प्राकृतिक र नैतिक नियमहरूको पालन गराउने र दोषीहरूलाई दण्डित गर्ने देवताको भूमिकामा हेरिएको वरुण शक्ति मानव प्रिबायोटिक र प्रोबायोटिकको भूमिका संग समेत मिल्दछ। प्रिबायोटिकहरू जस्ता लाभदायक पदार्थ र प्रोबायोटिकहरू जस्ता लाभकारी सूक्ष्म जीवहरू वामाइक्रोबायोमहरूको उत्पत्तिको स्रोत प्रकाश हो। प्रकाशको किरणमार्फत शुद्धीकरणकोप्रक्रियाबाट गुज्रिएर आएका हुनाले तिनीहरू प्रायः पीडायुक्त रोगप्रदायक वा रोगजनकचरित्रहरू निर्माण गर्ने प्रवृत्तिबाट मुक्त भेटिन्छन्। प्रोबायोटिक माइक्रोबायोम हरूले सूर्यको किरणबाट वातावरण शुद्ध पार्ने स्वभाव तथा बर्सातकोपानीको माध्यमबाट पृथ्वीमा रहेका जीवहरूको जीवनमा सकारात्मक तत्व र ऊर्जा निर्माणगर्ने भूमिका खेल्ने कर्मिक लक्षणहरू देखाउने चरित्र ग्रहण गरेका हुन्छन्।
(नोट: प्रोबायोटिक्स भनेको मूलतः जिउँदो ब्याक्टेरिया वा मोर्चाको (इष्ट) समूह हो, जसलेहाम्रो शरीरमा गुणकारी भूमिकाहरू खेलेर शरीरको स्वस्थ कायम तथा सुधार गर्न र पाचन प्रक्रिया सुदृढ पार्न मद्दत पु¥याउने गर्छ । शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक शक्ति बढाउन र मनोवैज्ञानिक स्वस्थ कायम गर्न प्रोबायोटिक वा गट माइक्रोबायोमहरूको अत्यन्त प्रभावकारी भूमिका रहने प्रमाणित भएको छ। उदाहरणका रूपमा ब्याक्टेरियाहरू बारे चर्चा गरौँ ।
संसारमा अस्तित्वमा रहेका अत्यन्त धेरै
संख्याका ब्याक्टेरिया खराब प्रकृतिको हुँदैन। मानव शरीरमा अनुमानित १०० ट्रिलियन ‘राम्रो’
ब्याक्टेरियाहरू भेटिन्छन् जसमध्ये धेरै संख्या हाम्रो आन्द्रामा बस्छन्। खानाबाट
उनीहरूलाई हानिकारक हुने पदार्थ आन्द्रामा पुगेका बेला प्रतिकूल परिस्थिति बाट
बच्न एपेन्डिक्समा आश्रय लिएर लुक्छन् र आन्द्राको वातावरण अलि सहजबनेपछि पुनः
आन्द्रामा फर्कन्छन्।
ब्याक्टेरियाहरू हाम्रा लागि केवल
लाभदायक मात्र हैन,
हामी उक्त
ब्याक्टेरियाहरू सँग मिलेर बाँचिरहेका छौँ। हाम्रो शरीरको विभिन्न आन्तरिक गतिविधि
उनीहरूको सहयोग रसहजीकरण विना सम्भव छैन । यथार्थमा तिनीहरू विना हामी जीवित समेत
रहन नसक्ने हुन्छत्यसैले हाम्रो अस्तित्वका लागि तिनीहरू अत्यन्त आवश्यक हुन्छन्।
त्यसो भन्दै गर्दा यो पनि नबिर्सौं कि हामीलाई
लाग्ने धेरै रोगहरूको पछाडि कतिपय ब्याक्टेरियाकै कारण रहन्छ। जस्तै निमोनिया
स्ट्रेप्टोकोकस ब्याक्टेरियाका कारण निमोनिया हुने गर्छ । मेनिन्जाइटिस हेमोफिलस
ब्याक्टेरियाको कारण इन्फ्लुएन्जा, घाँटी
दुख्ने गला चिलचिलाउने रोग समूह ‘ए’ को स्ट्रेप्टोकोकस ब्याक्टेरियाको कारण हुन्छ।
खानालाई विषाक्त गर्ने काम एस्चेरिया कोली र साल्मोनेला जस्ता ब्याक्टेरियाहरूले गरिदिन्छ
। अन्य धेरै प्रकारका गम्भीर रोगहरूको पछाडि ब्याक्टेरिया संक्रमण कारकहुने गरेको
छ। यति हुँदाहुँदै पनि संसारमा अस्तित्वमा रहेका ब्याक्टेरियाहरूको प्रकारको
तुलनामा तिनीहरूको संख्या नगण्य नै हुने देखिन्छ ।
प्रोबायोटिकहरूमा लोकप्रिय वनस्पतीय
प्राकृतिक स्रोतका रूपमा फर्मेन्टेसन गरिएको अन्न जस्तै तुम्बा, जाँड, अमिलोडो, पाउरोटीको डो, फर्मेन्टेसन गरिएको फलफूल जस्तै भिनेगर, अमिलिएको फलफूल आदि वा फर्मेन्टेसन गरिएको
सागपात तरकारी जस्तै गुन्द्रुक,
किम्ची, गाडेको अचार आदिबाट आउने लेक्टोबेसिलस
ब्याक्टेरियाका स्ट्रेनहरू (एल. ल्याक्टिस, एल. राम्नोसस, एल.प्लान्टारम, एल. सेसी, एल.एसिडोफिलस, एल. रिउटेरी, आदि)र बिफिडोबक्टेरियाका स्ट्रेनहरू
(बी. लंगगम, बी.ब्रेभी, बी. ल्याक्टिस आदि) लाई चिनिने गर्छ।
औषधी पसलहरूमा उपलब्ध प्रोबायोटिक पूरक
खानाहरूमा मानव आन्द्राका कोषहरू वा बेगौती दूध वा फर्मेन्टेसन गरिएको दही, चिज, मोही आदिबाट निकालिएका प्राकृतिक
ल्याक्टोबेसिली,
बिफिडोबक्टेरिया, स्ट्रेप्टोकोकी र स्याक्रोमाइसेसिस
जस्ता ब्याक्टेरियाका विभिन्न प्रकारका प्रजातिसमेत समावेश हुने गर्छ ।
प्रिबायोटिकहरू भने आन्द्रामा सजिलै नपच्ने
खानाका अवशेष हुन् जुन प्रोबायोटिक सूक्ष्म जीवहरूको खाना हुने गर्छ। तिनीहरूको
शारीरिक विकास र नियमित गतिविधि सञ्चालनमा सहयोग पु¥याउँछ।
प्राणीको शरीरमा वा अन्यत्र
फर्मेन्टेसनमा संलग्न हुने जीवमा हुने जीवन्त शक्तिको स्रोत सूर्यको किरण रहेको
मान्यतामा उक्त प्रक्रियामा पैदा हुने प्रिबायोटिक वा प्रोबायोटिकको मूल स्रोत
सूर्यको प्रकाशलाई मानिएको हो। आन्द्रामा पाचनका क्रममा प्रिबायोटिकहरूले र
नियन्त्रित फर्मेन्टेसनको क्रममा पैदा हुँदै गर्दा प्रोबायोटिक्सहरूले जीवको
जीवनमा सकारात्मक तत्व र ऊर्जा निर्माण गर्ने चरित्र ग्रहण गर्ने वैदिक मान्यता छ।
सामान्य रूपमा बताउँदा वैज्ञानिक परीक्षणहरू
बाट हानिकारक सूक्ष्म जीवहरू लाभदायक सूक्ष्म जीवहरूभन्दा तातो र प्रकाशको
अल्ट्राभोइलेट किरणसँग बढी संवेदनशील रहने तिनीहरूको प्रभावमा छिट्टै निष्क्रिय
हुने (अपवाद बाहेक) भेटिन्छ। लाभदायक सूक्ष्म जीवहरू तातो अवधि पछि समूहमा झन्
धेरै सक्रिय रहेर फोहोरलाई आदिलाई प्रभावकारी रूपमा विखण्डन र निर्मलीकरण गरी कम्पोस्टमा
परिवर्तन गरेको देखिन्छ।)
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.३
युवा॑नो रु॒द्रा अ॒जरा॑ अभो॒ग्घनो॑
वव॒क्षुरध्रि॑गावः॒ पर्व॑ताइव।
दृ॒ळ्हा चि॒द्विश्वा॒ भुव॑नानि॒
पार्थि॑वा॒ प्र च्या॑वयन्ति दि॒व्यानि॑ म॒ज्मना॑॥
पद पाठः युवा॑नः । रु॒द्राः । अ॒जराः॑
। अ॒भो॒क्ऽहनः॑। व॒व॒क्षुः । अध्रि॑ऽगावः । पर्व॑ताःऽइव । दृ॒ळ्हा । चि॒त्।
विश्वा॑ । भुव॑नानि । पार्थि॑वा । प्र । च्या॒व॒य॒न्ति॒ । दि॒व्यानि॑ । म॒ज्मना॑॥
भावार्थ: रोगहरूको नाश गर्ने र उपचार
गर्ने उग्र प्रकृतिका शक्तिशाली रुद्र देवता (कम्पन शक्ति) भौतिक अस्तित्वमा रहेको चन्द्र र सूर्यको
भर्गो ज्योति निर्मित सारतत्व आदि मार्फत अटुट र अविचलित रूपमा प्रकृति र जीवनको कायाकल्प र जीवन्त ऊर्जा
उपलब्ध गर्न र ताजगी र उत्साह सिञ्चित गर्न नियमित अग्रसर र सक्रिय रहने गर्दछ।
शब्दार्थ:
युवानः (yuvānaḥ) - ताजगी र उत्साहले भरिएको जवान अवस्था
कायम गर्न
रुद्राः (rudrāḥ) - रोगहरूको नाश गर्ने र उपचार गर्ने उग्र
प्रकृतिका शक्तिशाली रुद्र देवता
अजराः (ajarāḥ) - बुढ्यौली लाग्न ढिलो गर्ने कायाकल्प र
सन्तुलन निर्माणमा भूमिका खेल्ने प्राकृतिक जीवन्त ऊर्जा
अभोऽखनः (abho-khanāḥ) - कहिल्यै नथाक्ने, असन्तोषी, निरन्तर कर्म गर्ने इच्छा शक्ति भएको
ववक्षुः (vavakṣuḥ) - ब्रह्माण्ड चेतनाको आकाङ्क्षा अनुरूप
त्यसलाई नियमित पुरा हुने क्रम भङ्ग गर्न उत्साहित शक्ति प्रतिको आपत्ति भाव
अध्रिगावः (adhri-gāvaḥ) - स्वतन्त्र पर्वतको सृष्टि
गर्ने, पर्वतमै रमाउने कठोर
प्रकृतिका चट्टानको सार तत्त्व (भिटामिन, मिनिरल्स
आदि)
पर्वताःऽइव (parvatāḥ-iva) - पर्वतहरू जस्तै अचल, स्थिर र शक्तिशाली अवरोध वा चुनौती खडा
गरिदिने
दृढाः (dṛḍhāḥ) - अटुट र अविचलित रूपमा दृढ संकल्पित
चित् (cit) - ध्यान र सतर्कता सहित लिन
विश्वा (viśvā) - सम्पूर्ण ब्रह्माण्डका सबै वस्तुहरू
भुवनानि (bhuvanāni) - अन्य लोक र ब्रह्माण्डहरू समेतको
पार्थिवा (pārthivā) - सम्पूर्ण भूगोलको भौतिक अस्तित्व
प्र (pra) - नियमित सुचारु गर्न अग्रसर र सक्रिय
रहने उत्कृष्ट ऊर्जा
च्यावयन्ति (cyāvayanti) - हल्लाउने, विस्थापित गर्ने र स्थानान्तरण गर्ने
जस्ता विधिहरू वाट गति दिने,
चलाउने
दिव्यानि (divyāni) - आकासीय दिव्य वस्तु प्रकाश (चन्द्र र
सूर्यको भर्गो ज्योति) मिश्रित र निर्मित सारतत्व
मज्मना (majmanā) - को शक्तिको बल र प्रभावले
नोट: हरेक सूक्ष्म कण तथा जीवहरू हर समय
ताजा जोसका साथ सक्रिय रहेर आफ्ना कार्यहरू सम्पन्न गरिरहेकाहुन्छन्। प्रतिकूल
वातावरण बाहेक बुढेसकाल लाग्ने जस्ता कारणले निष्क्रिय वा ढिलो गतिमा कार्य गर्ने
वा कम सक्रिय रहने उनीहरूको चरित्र हुँदैन। अत्यन्त उदार मनोवृत्ति र शक्तिशाली
क्षमतामा रहने अधिक संख्याका सूक्ष्म जीवहरू अवरोध, दुःखकष्ट र रोग निम्त्याउने नकारात्मक शक्तिहरूलाई
छिन्नभिन्न पारी विखण्डन गर्ने क्षमता राख्छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.४
चि॒त्रैर॒ञ्जिभि॒र्वपु॑षे॒ व्य॑ञ्जते॒
वक्षः॑सु रु॒क्माँ अधि॑ येतिरे शु॒भे।
अंसे॑ष्वेषां॒ नि मि॑मृक्षुर्ऋ॒ष्टयः॑
सा॒कं ज॑ज्ञिरे स्व॒धया॑ दि॒वो नरः॑॥
पद पाठ: चि॒त्रैः। अ॒ञ्जिऽभिः॑।
वपु॑षे। वि। अ॒ञ्ज॒ते॒। वक्षः॑ऽसु। रु॒क्मान्। अधि॑। ये॒ति॒रे॒। शु॒भे। अंसे॑षु।
ए॒षा॒म्। नि। मि॒मृ॒क्षुः॒। ऋ॒ष्टयः॑। सा॒कम्। ज॒ज्ञि॒रे॒। स्व॒धया॑। दि॒वः। नरः॑
॥
भावार्थ: शरीरको सुन्दर रूप निर्माण
गर्ने हरेक तन्तुहरूमा तिनीहरूको कार्य सञ्चालनमा सहयोग गर्ने मरुत गणको रूपमा
माइक्रो बायोमको विशाल उपस्थिति रहन्छ। स्वधर्मको आत्मबलले तन्तुहरूको निर्धारित कार्यहरू पुरा गर्न
सहयोगी भूमिकामा सक्रिय रहने यी दिव्य शक्तिहरू प्राकृतिक रूपमा नै हरेक तन्तु
तन्तुहरुको बाहिरी आवरणको लेपनको रूपमा
व्यवस्थित हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
चि॒त्रैः (Chitraiḥ) : सुन्दर शरीरको
अ॒ञ्जिऽभिः॑(Añji-bhiḥ): स्पर्शहरू एवं लेपन हरूको मध्यमको
रूपमा
वपु॑षे (Vapuṣe): शरीरको हरेक रूपलाई
वि (Vi): छुट्टाउने, विभाजन तथा विस्तार गर्ने
अ॒ञ्ज॒ते॒ (Añjate): लेपन गरी दुरुस्त राख्ने
वक्षः॑ऽसु (Vakṣaḥ-su): केन्द्रमा वक्षस्थलको रूपमा रहने
रु॒क्मान् (Rukmān) : सुनौला र चम्किला
अधि॑ (Adhi) : बाहिरी तहको आवरणको रूपमा
ये॒ती॒रे॒ (Yetire) : स्वतन्त्र रूपमा चलायमान रहने र जताततै
पुग्ने
शु॒भे (Śubhe): हितकारी सुन्दर कर्म गर्ने
अंसे॑षु (Aṃseṣu): अङ्गहरूका मुख्य कार्य आफ्नो जिम्मामा
(काँधमा) लिने
ए॒षा॒म् (Eṣām): तिनीहरूको वा यिनीहरूको (यहाँ
माइक्रो-बायोमको रूपको चरित्र देखाउने मरुतहरु भन्न खोजिएको छ)
नि (Ni): तल अन्त सम्म
मि॒मृ॒क्षुः॒ (Mimṛkṣuḥ): पुगेर निरीक्षण अवलोकन
गर्दै
ऋ॒ष्टयः॑(Ṛṣṭayaḥ): सम्पूर्ण निर्धारित कार्यहरू (जसलाई
यज्ञहरू, धर्मका कार्यहरू भनिन्छ)
सा॒कम् (Sākam): आपसमा मिलेर (आफ्नै मरुत गणको समूह) र
साथमा (तन्तुहरूलाई उनीहरूको कार्य गर्न सहयोग गर्ने )
ज॒ज्ञि॒रे॒ (Jajñire): प्राकृतिक रूपमा नै त्यहाँ व्यवस्थित
गरिएका (जन्म जात उत्पन्न भएका)
स्व॒धया॑ (Svadhayā): स्वधर्मको आत्मबलले सक्रिय रूपमा
कार्यरत रहने
दि॒वः (Divah): दिव्य शक्ति (आकाशको स्वर्ग बाट आएका
ऊर्जा)
नरः॑ (Naraḥ): मानवीयता युक्त वीर योद्धाहरू
चर्चा: जीवनमा सकारात्मकता निम्त्याउने
तेजस्वी सूक्ष्म जीवहरू सुनौला गहना जस्ता देखिने हतियार र पदकले सजावट गरिएका
शक्तिशाली क्षमतामा सिपाहीहरूका रूपमा सबै जीवनमा जन्मँदैमा सँग सँगै आएका
हुन्छन्। स्वधर्मको आत्म-शक्ति द्वारा निर्देशित दिवः नरः (स्वर्गका योद्धाहरू)
जसलाई मरुत भनेर चिनिन्छ त्यस्ता शक्तिशाली क्षमतामा सिपाहीहरू जुन जीवनमा
जन्मँदैमा वातावरण वाट प्राप्ति हुन्छ। त्यसलाई विज्ञानमा लाभदायक माइक्रोवायोम र
बायोकेमिकलस आदि भन्ने गरेको देखिन्छ। त्यो बयोकेमिकल्स जुन शरीरले बनाउने गर्दछ
त्यसलाई भने हार्मोन र एञ्जाइम आदि भन्ने गरेको देखिन्छ।
बच्चाले जीवको रूपमा माइक्रोबायोम पाए
जस्तै वातावरण बाट प्राप्त गर्ने रसायनहरूमा श्वास र ऊर्जा उत्पादनका लागि आवश्यक पर्ने अक्सिजन, सूर्यको प्रकाश (जसले भिटामिन D उत्पादनमा मद्दत गर्दछ। हड्डीको
स्वास्थ्य र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ), बच्चा लाई पहिलो सास फेर्न उत्प्रेरित
गर्न मद्दत गर्ने कार्बन डाइअक्साइड (CO₂),
पहिलो
स्तनपानको दूधबाट प्राप्त हुने इम्युनोग्लोबुलिनहरू (त्यसमा पनि विशेष गरी IgA, जस्ता सङ्क्रमण विरुद्ध सुरक्षा दिने
एन्टीबडी हरू) आदि लाई लिन सकिन्छ।
माइक्रोबायोम जस्तै त्यस्ता तत्त्वहरू बच्चाले जन्मे पछि वातावरण वाट प्राप्त
गर्दछ र त्यसले बच्चाको जीवनलाई सहयोग गर्छ। जसलाई वेदमा मरुत शक्तिको रूपमा
लिइएको देखिन्छ।
नोट: बच्चाका लागि जन्मने दिन
माइक्रोबायोम प्राप्तिको दृष्टिमा अत्यन्त ठूलो र महत्वपूर्ण दिन हो। किनकि गर्भ नली, जन्म दिँदै गरेको योनि आदि जीवाणुहरू
वामाइक्रोबायोमले भरिएको हुन्छ । जन्मको क्रममा आमाबाट पहिलो माइक्रोबायोम पाउने नवजात
शिशुहरू जन्मका क्रममा पूर्ण रूपमा ब्याक्टेरियाहरू द्वारा ढाकिएर शिशुको जीवनका
लागि नयाँ माइक्रोबायोमको पूर्ति गरि रहेको हुन्छ।
जस्तै: मानिसले आफ्नो आमा बाबुबाट सबै
मानव डीएनए गर्भमै विरासतमा पाउने गर्छ । गर्भमै डीएनए जस्तै गरी विरासतमा भने माइक्रोबायोम
पाइने गर्दैन। गर्भमा शिशुहरू रहँदादेखि जन्मिने समयसम्म शिशुले कुनै सूक्ष्म
जीवाणुको वा माइक्रोबायोमको सामना गर्ने गर्दैनन्। धेरै बच्चाले आफ्नो जन्म हुँदै
गर्दा माइक्रोबायोमको पहिलो ठूलो डोज प्राप्त गर्दछन्। गर्भको जन्म नलीमा यात्रा
गर्दै गर्दा, त्यस पछि आमाले बुवाले लिएर
खेलाउँदा, स्तनपान गर्दा अधिक
माइक्रोबायोम बच्चाले पाउने गर्छ।
सूक्ष्म–जीवाणुहरू (मोर्चा, फंगस, ब्याक्टेरिया, भाइरस, लेउ, झ्याउ आदि) कोषहरूमा विभिन्न रङका
पदार्थ निर्मित हुने हुँदा विभिन्न रङका देखिने गर्छन्। कतिपय अत्यन्त आकर्षक रङका
समेत भेटिन्छन् । उदाहरणका लागि ब्याक्टेरियाले हरियो बोट बिरुवाका क्लोरोफिल लगायत
विभिन्न प्रकारका पिगमेन्टहरू प्रयोग गर्छन्। विभिन्न पिगमेन्टले फरक फरक रङका प्रकाशका
किरणहरूलाई अवशोषित गर्ने हुँदा परावर्तित किरणका कारण तिनीहरू बैजनी, गुलाबी, हरियो, पहेँलो, सुन्तला, खैरो, सुनौलो आदि रङका देखिन्छन्।
अर्को तर्फ परमाणुभित्र रहने प्रोटोन रन्युट्रोनहरू
बन्ने सूक्ष्म– क्वान्टम कण क्वाक्र्सहरू (quarks) रातो, निलो
र हरियो गरी तीन काल्पनिक रङका हुनेगर्छन्। उक्त रङका विपरीत, माइनस–रातो, माइनस–निलो र माइनस–हरियो रङका एन्टि-क्वाक्र्स (antiquark) समेत क्वान्टम पार्टिकलका रूपमा रहने
ठानिन्छ । आफ्नै विभिन्न चार्ज र तौलको (मास) संयोजन र केही बुझ्न नसकिएको विशेष
प्रकारका आन्तरिक गुणका कारण हरेक क्वार्क आफ्नै प्रकृतिको स्वादमा अस्तित्वमा
रहने गर्छन्। उदाहरणका लागि क्वाक्र्स (Quarks) मूलतः छ स्वाद (Flavours) मा आउँछन्। ती हुन् अप (माथि), डाउन (तल), टप(शीर्ष), बटम (पुछार), स्ट्रेन्ज(अनौठो) र चार्म (आकर्षक) ।
उक्त छ स्वादका क्वार्कहरू लाई माथि र तल, आकर्षण र अनौठो तथा शीर्ष र पुछार गरी
तीन जोडीमा समूहकृत गर्ने गरिन्छ।
क्वान्टम पार्टिकलका रूपमा समूहमा रहने
अर्को सब एटमिक कण लेप्टोन
(Lepton) समेत
छ स्वादमा भेटिन्छन्। इलेक्ट्रोन,
मुओन, टाऊ, इलेक्ट्रोन–न्युट्रिनो, मुओन–न्युट्रिनो र टाउ–न्युट्रिनो। आन्तरिक
कमसल ऊर्जा शक्तिले सूक्ष्म कणहरूमा विकास गर्ने संवेदनशीलता तिनीहरूको स्वाद
(प्रवृत्ति) फरक पार्न सफल हुने गर्छ।
जसले गर्दा म्युओन इलेक्ट्रोनमा त्यस्तै
दुई डाउन क्वार्क र एक अप क्वार्क युक्त न्युट्रन दुई अप क्वार्क र एक डाउन क्वार्कबाट
बनेको प्रोटोनमा परिवर्तन हुने आदि जस्ता परिवर्तन देखिन्छ ।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.५
ई॒शा॒न॒कृतो॒ धुन॑यो रि॒शाद॑सो॒
वाता॑न्वि॒द्युत॒स्तवि॑षीभिरक्रत।
दु॒हन्त्यूध॑र्दि॒व्यानि॒ धूत॑यो॒
भूमिं॑ पिन्वन्ति॒ पय॑सा॒ परि॑ज्रयः॥
पद पाठ: ई॒शा॒न॒ऽकृतः॑। धुन॑यः। रि॒शाद॑सः। वाता॑न्। वि॒ऽद्युतः॑। तवि॑षीभिः। अ॒क्र॒त॒। दु॒हन्ति॑। ऊधः॑। दि॒व्यानि॑। धूत॑यः। भूमि॑म्। पि॒न्व॒न्ति॒। पय॑सा। परि॑ऽज्रयः॥
भावार्थ: सर्वत्र उपलब्ध हुने जल देव
रूपको बादल वाट बर्साद (जल) गराउने तीव्र आवेगको ध्वनि निर्माण गर्ने दैवी शक्तिको
भूमिकामा रहने तथा पृथ्वी वा शरीरमा रोग प्रतिरोधी रस (पानी, दूध र रगत) उत्पादन तथा सिञ्चित गर्ने
वरुण शक्तिले पानीको श्रोत तथा रोग प्रतिरोधी रसको श्रोत लाइ आफ्नो शक्तिशाली आवेग
रुपी बलले (Quantum wave
functions) हल्लाएर
हलचल गराएर तोडमोड गरी त्यसको सार तत्त्व लाई एक रूप वा अवस्था वाट अर्को रूप वा
अवस्थामा सारिदिने प्रक्रिया अनुरूप पृथ्वी र शरीर लाई पोषण र प्राकृतिक रोग
प्रतिरोधी क्षमता (प्रकृति विनाश विरुद्ध लड्ने क्षमता) वर्धक तत्त्व उत्पादन गरी
सिञ्चित गर्ने गर्दछ।
शब्दार्थ:
ई॒शा॒न॒ऽकृतः॑ : प्रकृतिले (ईश्वरले) बनाएको, दैवी शक्तिद्वारा उत्पन्न
धुन॑यः : ध्वनि निर्माण गर्ने तीव्र
आवेग (Sound
Wave Power) रुपी
शक्ति
रि॒शाद॑सः : आक्रामक त्रास पैदा गर्ने
वाता॑न् : प्रवाहहरू (Waves)
वि॒ऽद्युतः॑ : बिजुली चम्कँदाको
प्रकाशको किरण रुपी
तवि॑षीभिः : शक्तिशाली बल (आवेग)
अ॒क्र॒त॒ : उत्पन्न गरी
दु॒हन्ति॑ : उपलब्ध गराउने (दुहुन्छन् Milk out)
ऊधः॑ : गर्भ वा शक्तिको श्रोत
दि॒व्यानि॑ : दिव्य (Divine)
धूत॑यः : वस्तुहरू लाई हल्लाएर हलचल
गराएर तोडमोड गरी एक रुप वा अबस्था वाट अर्को रुप वा अबस्थामा सारिदिने (Movers)
भूमि॑म् : भूमि वा शरीर वा पृथ्वीलाई
पि॒न्व॒न्ति॒ : पोषण र रोग प्रतिरोधी
क्षमता बर्धक तत्व पोषण गर्छ वा उद्धार
गर्छ
पय॑सा : जल देव रुपको बर्साद (जल) र रोग प्रतिरोधी रस (पानी, दूध र रगत) उत्पादन तथा सिञ्चित गर्ने
परि॑ऽज्रयः चारैतिर फैलिएको जलवाहक
पात्रहरूको भूमिकामा (वरुण शक्तिको अर्थमा)
चर्चा: ज्ञानी तथा अनुभवी वैज्ञानिक
एवं अन्वेषकहरू लाई रोग र भोकमरी विरुद्धको लडाइँको सफल नेतृत्व गर्न, मेघ उत्पन्न गरी बर्सात गराउन, प्राकृतिक उत्पादकत्व बढाउन तथा पर्यावरणको
संरक्षण गर्न सूक्ष्म जीवहरूले सहयोग तथा सहजीकरण गर्ने छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.६
पिन्व॑न्त्य॒पो म॒रुतः॑ सु॒दान॑वः॒
पयो॑ घृ॒तव॑द्वि॒दथे॑ष्वा॒भुवः॑।
अत्यं॒ न मि॒हे वि न॑यन्ति
वा॒जिन॒मुत्सं॑ दुहन्ति स्त॒नय॑न्त॒मक्षि॑तम्॥
पद पाठ: पिन्व॑न्ति। अ॒पः। म॒रुतः॑।
सु॒ऽदान॑वः। पयः॑। घृ॒तऽव॑त्। वि॒दथे॑षु। आ॒ऽभुवः॑। अत्य॑म्। न। मि॒हे। वि।
न॒य॒न्ति॒। वा॒जिन॑म्। उत्स॑म्। दु॒ह॒न्ति॒। स्त॒नय॑न्तम्। अक्षि॑तम्॥
भावार्थ: सङ्क्रमणको समयमा शक्तिको
स्रोतहरू वाट जरुरत अनुरूपको सारतत्व निकालेर सङ्क्रमण विरुद्ध लड्ने जीवन दिने
रसहरू जस्तै दूध,
पानी, एसेंसियल ओइल आदि जस्ता सारतत्व
निकालेर प्रवाह गरी शरीर वा पृथ्वीको अभावको पूर्ति गरी दिने जल देवता वरुणलाई
अविनाशी तथा निरन्तर अस्तित्वमा रहने, तेज गतिमा कार्य सम्पन्न
गर्ने, कम्पन युक्त गर्जन दिने गुणको; उदार, दानी शक्तिशाली प्राकृतिक वायुदेव मरुत
गणको कर्म प्राप्ति सुनिश्चित गर्ने व्यापक विस्तारको वीरता युक्त तागत प्राकृतिक
रूपमै जरुरतको बेला उपलब्ध हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
पिन्व॑न्ति: परिपूर्ति गर्नु (पोषण
गर्नु, प्रवाह गरी अभावको पूर्ति
गर्नु)
अ॒पः जल वा तरल पदार्थ
म॒रुतः॑ शक्तिशाली प्राकृतिक मरुत गण
(वायुदेव) तत्त्व
सु॒ऽदान॑वः उदार र दानी
पयः॑ जीवन दिने रस (जस्तै: दूध, पानी)
घृ॒तऽव॑त्: घ्यूजस्तो समृद्धि दिने
तेलीय पदार्थ (Essential
Oils)
वि॒दथे॑षु: पवित्र कर्म हुने यज्ञहरूमा
आ॒ऽभुवः॑ दैवी शक्ति (जल देवता वरुण संग मिलेर
काम गर्ने अर्थमा)
अत्य॑म्: तेजसँग अगाडि बढ्ने क्षमताको
गतिशील
न: मात्र होइन
मि॒हे: युद्ध र सङ्घर्षमा (सङ्क्रमणको
समयमा)
वि: व्यापक विस्तारमा
न॒य॒न्ति॒: नेतृत्व लिएर नयाँ दिशा
दिने (leadership
& Guide)
वा॒जिन॑म्: वीरतापूर्वकको विजयको
सुनिश्चित गर्ने श्रोत लाई (The
victorious)
उत्स॑म्: शक्तिको स्रोत वाट
दु॒ह॒न्ति॒: सारतत्व निकालेर (Extraction) दिने
स्त॒नय॑न्तम्: कम्पन युक्त गर्जन रुपी
शक्ति (Thunderous)
अक्षि॑तम् : अविनाशी तथा निरन्तर
अस्तित्वमा रहने
चर्चा: सूक्ष्मजीवहरू परोपकारी सकारात्मक
परिवर्तनका संवाहकहरू हुन्। तिनीहरूको कारणबाट नै जीवनधान्ने पानी, मोटोपन कम गर्ने दूध, स्वास्थ्यवर्धक पौष्टिकतापूर्ण सारतत्व
आदिको उपलब्धता सम्भव बन्छ। परोपकारी कार्य पूरा गर्न नियमित बर्सात, खोला तथा नदीहरूको बहाव आदि
सम्भवतुल्याउने कार्य गर्छन्। बादलको उत्पत्ति र आवागमन व्यवस्थापनमा समेत
सूक्ष्मजीवहरूले भूमिका खेलिरहेका हुन्छन्।
दूध प्रोटिनको एक उत्कृष्ट स्रोत हो।
हरेक धावक वा खेलाडीको आहारको चार्टको एक हिस्साका रूपमा दूधलाई समावेश गरिनुको
मुख्य कारण यसले मांसपेशीको निर्माणमा सहयोगगर्ने, दूधको प्रोटिनले भोक कम गराउने र
तृप्ति बढाउन मद्दत गर्दा पेटको बोसो समेत घटाउँछ।
चरनमा चरी घाँस खाने गाइको दूधमा
राम्रो मात्रामा लिनोलिक एसिडका कन्जुगेटहरू, ओमेगा–३ जस्ता मोटोपना घटाउने, क्यान्सर, मधुमेह र हृदय रोग जस्ता रोग प्रतिरोधी
तत्वहरू रहने प्रमाणित भएको छ।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.७
म॒हि॒षासो॑ मा॒यिन॑श्चि॒त्रभा॑नवो
गि॒रयो॒ न स्वत॑वसो रघु॒ष्यदः॑।
मृ॒गाइ॑व ह॒स्तिनः॑ खादथा॒ वना॒
यदारु॑णीषु॒ तवि॑षी॒रयु॑ग्ध्वम्॥
पद पाठ: म॒हि॒षासः॑। मा॒यिनः॑।
चि॒त्रऽभा॑नवः। गि॒रयः॑। न। स्वऽत॑वसः। र॒घु॒ऽस्यदः॑। मृ॒गाःऽइ॑व। ह॒स्तिनः॑।
खा॒द॒थ॒। वना॑। यत्। आरु॑णीषु। तवि॑षीः। अयु॑ग्ध्वम्॥
भावार्थ: पानी र जमिनमा रहन सक्ने
(उभयचर) रूप र गुणका मायावी सुन्दर अनौठो र चम्किलो देखिने वातावरण मैत्री सूक्ष्म
जीवहरू जमिन र पानी दुबैमा रहेर आफू जुन ठाउँमा रहन्छ त्यही ठाउँमा व्यापक रङ्गिन
कोलोनीको रूपमा रहन्छन्। जसले जङ्गल (जडीबुटी) र पत्थर आदिलाई टुक्राउने, तिनीहरूको अंशलाई एक रूप वाट अर्को
रूपमा परिवर्तन गरी सार तत्व निकाल्ने गर्दछन्। संयुक्त रूपमा जुटेर निर्धारित
स्व-धर्ममा नियमित लाग्ने सूक्ष्म जीवको समूहमा रहेर सहकार्य गर्ने गुणले तिनीहरू
तीव्र गतिमा व्यापक तर प्रभावकारी क्षमतामा निर्धारित कार्य सम्पन्न गर्न सफल हुने
गर्दछन्।
शब्दार्थ:
म॒हि॒षासः॑ भैँसी जस्तै पानी र जमिनमा
रमाउने वा रहन सक्ने उभयचर (amphibious)
रुपी
मा॒यिनः॑ भ्रम दिन झुक्क्याउन पोख्त (Skilled in illusion) मायावी र धूर्त
चि॒त्रऽभा॑नवः सुन्दर अनौठो प्रकाशको
चमक युक्त
गि॒रयः॑ उच्च स्थान जस्तै पहाडहरू र
जमिन मा
न: मात्र होइन
स्वऽत॑वसः आफ्नो आत्म शक्तिले वा
स्व-धर्मले
र॒घु॒ऽस्यदः॑ तीव्र गतिमा चल्ने
मृ॒गाःऽइ॑व : जनावरहरू (जस्तै मृगहरू)
जस्तै क्षमता युक्त
ह॒स्तिनः॑ जनावरहरू (जस्तै हात्तीहरू) जस्तै विशाल क्षमताको
खा॒द॒थ॒ : टुक्राउने र एक रूप वाट
अर्को रूपमा परिवर्तन (चपाउने र खाने) गरी सार तत्व निकाल्ने
वना॑: जङ्गलका वनस्पतिहरू
यत् : जहाँ जुन ठाउँमा रहन्छ त्यही
ठाउँमा
आरु॑णीषु: ताम्र (तामाको जस्तो) रातो
रङ्गमा जम्मा भएर कोलोनीको रूपमा रहने (वातावरण मैत्री सूक्ष्म जीवको बारे भनिएको)
तवि॑षीः विशाल क्षेत्रमा फैलिएर बलवान
शक्ति संयोजन गर्न
अयु॑ग्ध्वम् : संयुक्त रूपमा जुटेर
आफ्नो कार्य सम्पन्न गर्ने गर्दछन्।
चर्चा: आगोको ज्वाला जस्तो देखिने रातो
पहेँलो ताम्र रङका वातावरणीय सूक्ष्म
जीवहरू अत्यन्त धेरै सक्रिय रहेर बृहत् लाभकारी गतिविधिमा संलग्न हुने सूक्ष्म
जीवहरू हुन्।
नोट: सूक्ष्म जीवहरू प्राकृतिक रूपमा
हुने पिगमेन्टहरूको सबैभन्दा व्यापक समूह रहेकाले क्यारोटिनोइडको पूर्ति गर्ने
स्रोतका रूपमा व्यापक रूपमा प्रयोग हुने गर्छन्। संरचनात्मक रूपमा हालसम्म ७५०
भन्दा धेरै प्रकारका रातो पहेँलो वर्गमा पर्ने पहेँलो, सुन्तला र रातो रङका युकरीयोट र प्रोकारियोट
प्रकृतिका सूक्ष्म जीवहरू भेटिएका छन्।
क्यारोटिनोइडहरूले सूक्ष्मजीवहरूको
कोषिकालाई प्रकाशको किरणबाट हुने फोटोअक्सिडेटिब ड्यामेज वा क्षति हुनबाट जोगाउँछ।
तिनीहरूको त्यही गुण पर्यावरण संरक्षण, खाना
र पोषण, रोग नियन्त्रण, शक्तिशाली एन्टिमाइक्रोबियल एजेन्टहरूका
रूपमा प्रयोग गर्न उपयोगमा आउने हुँदा यो अत्यन्त महत्वपूर्ण वा उपयोगी हुन गएको
हो।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.८
सिं॒हाइ॑व नानदति॒ प्रचे॑तसः पि॒शाइ॑व
सु॒पिशो॑ वि॒श्ववे॑दसः।
क्षपो॒ जिन्व॑न्तः॒
पृष॑तीभिर्ऋ॒ष्टिभिः॒ समित्स॒बाधः॒ शव॒साहि॑मन्यवः॥
पद पाठ: सिं॒हाःऽइ॑व। ना॒न॒द॒ति॒।
प्रऽचे॑तसः। पि॒शाःऽइ॑व। सु॒ऽपिशः॑। वि॒श्वऽवे॑दसः। क्षपः॑। जिन्व॑न्तः।
पृष॑तीभिः। ऋ॒ष्टिऽभिः॑। सम्। इत्। स॒ऽबाधः॒। शव॑सा। अहि॑ऽमन्यवः॥
भावार्थ: छाला र तन्तुहरूमा सङ्क्रमण
गर्ने हानिकारक कीटाणुहरूको विरुद्ध ब्रह्म-चेतनाको निर्देशनमा चल्ने आत्मबल
नियन्त्रित सचेत तथा जागरूक रोग प्रतिरोधी सूक्ष्म कण वरुण सम्पूर्ण रूपमा
प्राकृतिक ज्ञानको नियन्त्रण विधि र तालिमले सुसज्जित रहेको तथा उपयुक्त हतियार
(रोग प्रतिरोधात्मक कणहरू) आदिले समेत सु-सज्जित रहने गर्दछन्। विविध (रोग
प्रतिरोधात्मक कणहरूको आपसी सहकार्यले दिने आत्मा बल निर्देशित प्रचुर बलिष्ठताको
उपयोगले वरुण शक्तिले शरीर भर जल मार्फत विस्तारित क्षेत्रमा फैलिएको रोग र समस्याहरू विरुद्ध संयुक्त शत्रु नाशक
क्षमता (आत्मबल) को प्रयोगले विजय प्राप्त गरी जीवन्तताको कायम गर्ने गर्दछ।
शब्दार्थ:
सिं॒हाःऽइ॑व : सिंहहरूजस्तै बलवान र
चलायमान जीवहरू (जनावर जस्तै तर सुक्ष्म) जस्तै लाग्ने रोग प्रतिरोधी कणहरू
ना॒न॒द॒ति॒ : गर्जने र हर्षित आवाज
दिने
प्रऽचे॑तसः: आत्मबल नियन्त्रित सचेत
तथा जागरूक
पि॒शाःऽइ॑व: मासुको तन्तुहरू खाएर
छिया-छिया पार्ने (मांसाहारीहरू जस्तै) शत्रु गुण (हानिकारक कीटाणु बारे कुरा गरिएको)
विरुद्धको
सु॒ऽपिशः॑ :साहसी श्रेष्ठ बलशाली
योद्धाहरू
वि॒श्वऽवे॑दसः: ब्रह्म-चेतनाको
निर्देशनमा चल्ने (सर्वज्ञानी,
सम्पूर्ण
विषयको ज्ञाता)
क्षपः॑: रातको अन्धकारमा समेत
जिन्व॑न्तः: जीवित रहेर कर्म गर्ने र
विजय प्राप्त गर्ने
पृष॑तीभिः: उपयुक्त धनुष बाण जस्ता
तीक्ष्ण हतियारहरूले सज्जित
(वरुण वा जल
देवताको कुरा गरिएको)
ऋ॒ष्टिऽभिः॑: विधी, प्रक्रिया र उपायको ज्ञान रहेको (यज्ञ
मार्ग द्वारा सुसज्जित) धर्म मार्गको अनुसरण गर्ने
सम् : र त्यसको साथमा संयुक्त रूपमा
इत्:सहकार्य गर्ने (वास्तवमा समूहमानै सक्रिय रहेर)
स॒ऽबाधः॒ : त्यहाँ रहेको रोग र
समस्याहरू सँग
शव॑सा: आफ्नो संयुक्त शत्रु नाशक
क्षमताको बलले
अहि॑ऽमन्यवः: जेलिएर क्रोधित सर्प
जस्तै लामो र विस्तारित क्षेत्रमा फैलिएको शत्रुहरूको क्रोध।
क्रिटिकल नोट: रक्तमा पाइने रोग प्रतिरोधात्मक कणहरू (immune particles) अर्थात् प्रतिरक्षा कणहरू (immune particles) धेरै प्रकारका छन्। जस्तै एन्टिबडीहरू
(Antibodies) प्रतिरक्षा प्रणालीले
उत्पादन गर्ने प्रोटिनहरू हुन्,
जसले शरीरलाई
हानिकारक जीवाणु,
भाइरस, र अन्य परजीवीहरूबाट सुरक्षा गर्छन्।
मुख्य एन्टिबडीहरूमा IgA,
IgG, IgM, IgE, IgD आदि
पर्छन्। त्यसतै श्वेत रक्त कोषहरू (White Blood Cells or
Leukocytes) रक्तमा
पाइने अर्को खाले प्रतिरक्षा कणहरू हुन्, जसले
शरीरलाई सङ्क्रमणबाट बचाउँछन्। श्वेत रक्त कोषहरू पनि विभिन्न प्रकारका छन्। जस्तै
न्युट्रोफिल (Neutrophils)
कणहरूले
ब्याक्टेरिया लाई नष्ट गर्छन्। लिम्फोसाइट (Lymphocytes) दुई प्रकारको हुन्छ। B-कोष (B-cells) जसले एन्टिबडी उत्पादन गर्छ। T-कोष (T-cells) जसले सङ्क्रमित क्षेत्रमा आक्रमण गर्छ।
मोनोसाइट (Monocytes)
हरू
सङ्क्रमणसँग लड्ने ठुलो श्वेत रक्त कण हुन्। ईओसिनोफिल (Eosinophils) परजीवी र एलर्जी प्रतिक्रिया
नियन्त्रणमा सक्रिय हुन्छ। बेसोफिल (Basophils) ले एलर्जी प्रतिक्रिया र दुख्ने सुन्निनेमा मद्दत गर्छ।
साइटोकाइन (Cytokines)
प्रतिरक्षा
प्रणालीले उत्पादन गर्ने सन्देशवाहक अणुहरू हुन् जसले प्रतिरक्षा प्रतिक्रिया हरू
बिच समन्वय गर्दछ। मैक्रोफेज (Macrophages)
कणहरूले
जीवाणु र मृत कक्षहरूलाई नष्ट गर्छन् र शरीरलाई सफा राख्छन्। डेंड्राइटिक कोष (Dendritic Cells) रुपी कणहरूले रोग लगाउने
जीवाणु कीटाणु र विषाणु हरू लाई समय मै चिन्न मद्दत गर्छन् र प्रतिरक्षा प्रणाली लाई सक्रिय गर्दछ। यसरी प्रतिरक्षा
कणहरू (Immune
particles) शरीरको
प्रतिरक्षा प्रणालीको महत्त्वपूर्ण भागको रूपमा रहेर विभिन्न सङ्क्रमणहरूबाट
शरीरलाई सुरक्षा दिन्छ।यस ऋचामा यिनै प्रकृतिका हेर्दा जीवित जस्तो देखिने तर
ब्रह्माण्ड चेतना निर्देशित रहेर काम गर्ने यस्तै मरुत गण जस्तै गुणको प्रतिरक्षा
कणको शरीरको जल पदार्थमा हुने गुण बारे चर्चा गर्दछ। जसलाई वरुण वा जल देवता
भनिएको छ।
चर्चा: आगोको जस्तो अथवा रातो पहेँलो
रङका सूक्ष्म जीवहरू वातावरणमा रहेका विषाक्त जैविक पदार्थ हरूको विखण्डन गरी
निर्मलीकरण गर्ने क्षमता राख्छन्। तिनीहरूको सक्रियताले वातावरणमा अत्यन्त
प्रभावकारी जैविक सुरक्षाको स्थिति पैदा हुने गर्छ । जीव हरूमा जीवन सञ्चालनका
नियमित क्रियाहरूमा अवरोध पैदा हुँदै गर्दा फोहोर जम्मा हुन जाने र त्यसै बाट
संक्रामक रोगको विकास गर्ने मूल कारकका रूपमा रहेको अवरोधलाई तीर लगाइ दिएर रातो
पहेँलो रङका सूक्ष्म जीवहरूले बिरामीलाई निको पार्ने क्षमता प्रदर्शन गर्छन्।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.९
रोद॑सी॒ आ व॑दता गणश्रियो॒ नृषा॑चः
शूराः॒ शव॒साहि॑मन्यवः।
आ व॒न्धुरे॑ष्व॒मति॒र्न द॑र्श॒ता
वि॒द्युन्न त॑स्थौ मरुतो॒ रथे॑षु वः॥
पद पाठ: रोद॑सी॒ इति॑। आ। व॒द॒त॒। ग॒ण॒ऽश्रि॒यः॒। नृऽसा॑चः। शूराः॑। शव॑सा। अहि॑ऽमन्यवः। आ। व॒न्धुरे॑षु। अ॒मतिः॑। न। द॒र्श॒ता। वि॒द्युत्। न। त॒स्थौ॒। म॒रु॒तः॒। रथे॑षु। वः॒॥
भावार्थ: मनोवैज्ञानिक र भौतिक संरचना
बिचको आपसी प्राकृतिक सम्बन्ध कायम गर्न मरुत गण (वायुदेवका दूतहरू) आपसी असहयोग
तथा प्रतिरोधको सामना गर्दै मनोवैज्ञानिक संरचनामा देखिने जडता लाई (न्युरो
प्लास्टिसिटि स्थापित गर्न आइलाग्ने प्रत्यक्ष त अप्रत्यक्ष अवरोधहरू हटाउन) रोक्न
तिनीहरू बिचको प्राकृतिक सम्बन्ध कायम गर्न जरुरी हुने सूचना ब्रह्माण्ड चेतना
मार्फत नियमित उपलब्धता गराइरहने गर्दछन्। जसबाट जीवन र गतिशीलताको नियमितताको
सुनिश्चित हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
रोद॑सी॒ इति॑: आकाशीय (मनोवैज्ञानिक) र भौतिक
(पार्थिव शरीर) दुई संरचना / संसार
आ : बिचको आपसी प्राकृतिक सम्बन्ध कायम
गर्न
व॒द॒त॒ : प्रस्ट संसर्ग र सहकार्यको
निश्चय गर्न (घोषणा गर्न Declare)
ग॒ण॒ऽश्रि॒यः॒ गण प्रमुखहरू
नृऽसा॑चः वीर नायक योद्धाहरूको
शूराः॑ साहसी र बलशाली (बहादुर)
शव॑सा : शक्ति केन्द्र रूपमा
अहि॑ऽमन्यवः सर्प जस्ता क्रोधी
शत्रुहरूको (न्युरल नेटवर्क स्थापना गर्न भन्ने सन्दर्भ मा)
आ : सम्मुख सामना गर्न भिड्न (न्युरो प्लास्टिसिटि
स्थापित गर्न र त्यसको अवरोध हटाउन भन्ने सन्दर्भ को)
व॒न्धुरे॑षु : कठिन परिस्थितिहरूमा
संरक्षण लिएर लुक्ने सुरक्षित स्थानहरूमा (संरचनागत जडताको अबस्था)
अ॒मतिः॑ बेवास्ता तथा असहयोग जस्ता
जडता
न : मात्र होइन
द॒र्श॒ता : प्रस्ट देखिने
वि॒द्युत् : उज्याला चम्किला
न : नरहेका
त॒स्थौ॒ : स्थिर र रोकिएका (जडता)
म॒रु॒तः॒ मरुत गण (वायुदेवका दूतहरू)
रथे॑षु : रथ रुपी सवारीहरूमा रहने (सूचना ब्रह्माण्ड चेतना मार्फत नियमित
उपलब्धता गराइ रहने) गर्दछन्
वः॒ जीवको रक्षाको खातिर
क्रिटिकल नोट: न्यूरोप्लास्टिसिटीको
समयमा न्युरोनहरू विशेष तरिकाले जोडिने र छुट्टिने जस्ता जडान र पुनर्संरचना
मार्फत गुज्रने गर्दछन्। त्यसो हुँदा
त्यहाँ नयाँ सिनाप्सहरू (कनेक्सनहरू) बन्ने र विद्यमान कनेक्सनहरू झन् बलियो भएर
सुदृढ हुन्छ। यसो हुँदा न्युरोनहरू सिनाप्समा जोडिन पुग्दछ जसले एक न्युरोनको
एक्सन अर्को न्युरोनको डेनड्राइटसँग जोडिन पाउँछ। यसरी न्यूरोप्लास्टिसिटीको
क्रममा सिनाप्टिक शक्ति बढ्न वा घट्न सक्छ। त्यो भनेको त्यसले नयाँ सिकाइ र स्मरण
शक्ति विकासमा मद्दत पुर्याउँछ। यसरी नयाँ सिनाप्सहरूको सिर्जना (सिनाप्टोजेनेसिस)
हुँदा न्युरोनहरू बिच अधिक सञ्चार गर्ने अवसर मिल्दछ। त्यसबाट न्युरोनहरू एकसाथ
सक्रिय हुन सक्दा तिनीहरू बिचको जडान झन् बलियो हुन्छ। यसरी हुन पुगेको
डेनड्राइटहरूको वृद्धि र एक्सनल स्प्राउटिंगले नयाँ कनेक्सनहरू सिर्जना गर्न
सक्दछ। विशेष गरी चोट पटक लागेको तन्तुको सुधारमा होस् वा नयाँ सिकाइका क्रममा
यस्तो कार्यात्मक न्यूरोप्लास्टिसिटी अधिक महत्त्वपूर्ण हुन्छ। किनकि यसो हुन
पाउँदा मस्तिष्कका सम्पूर्ण नेटवर्कहरू पुनः संरचित हुन पाउने गर्दछ जसले
व्यक्तिको सिकाइ,
स्मरण शक्ति र
आफ्नो अनुकूल हुने गरी मस्तिष्कको क्षमतालाई बलियो बनाउन सहयोग पुग्दछ।
मानसिक शरीर (Mental Body) र भौतिक शरीर (Physical Body) बिचको सञ्चार मस्तिष्क र
स्नायु प्रणालीद्वारा हुन्छ। मानसिक शरीरले विचार, भावना र चेतनाको स्तरमा काम गर्छ।
त्यसले मस्तिष्कमा रासायनिक र विद्युत् सङ्केतहरू उत्पन्न गर्छ। यी सङ्केतहरू
स्नायु प्रणालीको माध्यमबाट शरीरका विभिन्न अङ्गहरूमा सञ्चार हुन्छन्। जसले भौतिक
प्रतिक्रियाहरू जस्तै हार्मोनको स्राव, मुटुको
गति वा मांसपेशीहरूको गतिविधि नियन्त्रण गर्छ। यसरी, मानसिक र भौतिक शरीरले एक अर्कासँग
निरन्तर संवाद गर्छन्। जसले मानसिक अवस्थाहरूले शारीरिक स्वास्थ्यमा असर पार्न
सक्छ र शारीरिक अवस्थाहरूले मानसिक प्रतिक्रियाहरूलाई प्रभावित गर्न सक्छ। यसरी
मानसिक शरीर (Mental
Body) र भौतिक
शरीर (Physical
Body) बिचको
सञ्चार मा प्रष्टता थप्न मस्तिष्क र स्नायु प्रणाली सञ्चालनमा प्राकृतिक नियमको
पालनको अधिक जरुरत हुने गर्दछ। सो हुन
नसक्दा कफ, पित्त र वात असन्तुलन कायम
हुने गर्दछ। त्यसको सन्तुलनको लागि जरुरी हुने सूचना ब्रह्माण्ड स्मरण (चेतना) संग सुरक्षित रहन्छ। जसको आपूर्ति गर्ने काम मूलतः मरुत हरुको हुने
गर्दछ।
आयुर्वेदमा, कफ, पित्त र वात शरीरका तीन प्रमुख दोषहरू
हुन्। मानसिक र शारीरिक शरीरको सन्तुलनमा तीन प्रमुख दोषहरूको सन्तुलनको
महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ। जब यी दोषहरूको असन्तुलन हुन्छ, मानसिक र शारीरिक शरीर बिचको सञ्चार
प्रभावित हुन्छ। जस्तै वात दोषको असन्तुलनले अत्यधिक चिन्ता, तनाव र विचारहरूमा अस्थिरता उत्पन्न
गर्छ। जसले स्नायु प्रणालीलाई प्रभावित
गर्छ र शरीरमा थकान,
अनिद्रा, वा जोर्नी दुखाइ जस्ता समस्या ल्याउँछ।
पित्त दोषको असन्तुलनले क्रोध,
अधीरता र
अत्यधिक प्रतिस्पर्धात्मक भावना पैदा गर्छ। जसले पाचन, छाला र रगतमा समस्या निम्त्याउँछ। कफ
दोषको असन्तुलनले आलस्य,
मानसिक थकान र
भावनात्मक जडता ल्याउँछ। जसले शारीरिक रूपमा मोटोपन, श्लेषमा (Thick Mucus, Less liquid) अधिक बन्ने र आलस्य पैदा
गर्न सक्छ। शरीरका तीन प्रमुख दोषहरूको असन्तुलनले यसरी मानसिक र शारीरिक शरीरको
समन्वयमा अवरोध ल्याएर समस्या उत्पन्न गर्छ। यसको समाधानको लागि ब्रह्माण्ड चेतना
मार्फत वरुण (जल देवता) र मरुत (वायु देवता) मार्फत ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना
हाम्रो चेतनाले प्राप्त गर्दछ। जुन आत्मबल मार्फत मस्तिष्कले प्राप्त गर्दछ। जसले
गर्दा शरीरले आफूले आफ्नै स्व-उपचार गर्ने हिलिङ्ग विधि नियमित सुचारु रहने गर्दछ।
चर्चा: अधिक संख्याको समुहगत सहकार्यको
शक्ति, निरन्तरको सक्रिय
क्रियाशीलता, लाभ दायक प्रकृति मैत्री कार्य
उन्मुख गतिविधि आदिका कारण सकारात्मक सूक्ष्म जीवहरू तथा कणहरु पूरा ब्रह्माण्डमा
आधिपत्य जमाउन सफल रहेर सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड, त्यसको गतिशीलता र जीवितता सुचारु रहने
क्रमको सुनिश्चितता हुन पुगेको छ।
ऋग्वेद मन्त्र १.६४.१०
वि॒श्ववे॑दसो र॒यिभिः॒ समो॑कसः॒
संमि॑श्लास॒स्तवि॑षीभिर्विर॒प्शिनः॑।
अस्ता॑र॒ इषुं॑ दधिरे॒
गभ॑स्त्योरन॒न्तशु॑ष्मा॒ वृष॑खादयो॒ नरः॑॥
पद पाठ: वि॒श्वऽवे॑दसः। र॒यिऽभिः॑।
सम्ऽओ॑कसः। सम्ऽमि॑श्लासः। तवि॑षीभिः। वि॒ऽर॒प्शिनः॑। अस्ता॑रः। इषु॑म्। द॒धि॒रे॒।
गभ॑स्त्योः। अ॒न॒न्तऽशु॑ष्माः। वृष॑ऽखादयः। नरः॑॥
भावार्थ: मरुत गणले सूर्यका किरणहरूमा
सङ्कलित ब्रह्माण्ड चेतनाका कोडको डिकोड गरी (ब्रह्माण्ड चेतना सँगको आफ्नो पहुँच
मार्फत) नियमित रूपमा आफूले सच्चाउन जरुरत रहेको लक्ष सच्याउन जरुरी हुने विधि, प्रक्रिया र उपायको प्रस्ट सूचना
प्राप्त गर्दछ। जसले तिनीहरू लाई समान आवासहरूमा एकीकृत रहेर विभिन्न समूहमा
सर्वत्र छरिएर प्रकृति नियम सङ्गत कार्य
गराउने नियामक भूमिका खेल्ने असीम शक्ति र अनन्त बल युक्त धार्मिक प्रतीक रुपी
नायक र वीर योद्धाको रूपमा स्थापित गराएको छ।
शब्दार्थ:
वि॒श्वऽवे॑दसः सम्पूर्ण विश्व ज्ञान
जान्ने (ब्रह्माण्ड चेतनामा पहुँच भएको सम्पर्क सूत्र)
र॒यिऽभिः॑ उत्तम सम्पत्तिहरू (ज्ञान)
को धनी
सम्ऽओ॑कसः समान आवासहरूमा एकीकृत रहेर
समूहमा रहने
सम्ऽमि॑श्लासः आपसमा मिलेर रहने र
सहकार्य गर्ने
तवि॑षीभिः शक्तिशाली र बलवान समूहहरूमा
वि॒ऽर॒प्शिनः॑ विभक्त रहेर सर्वत्र
उपलब्ध भएर छरिने
अस्ता॑रः सर्वत्र विस्तार भई फैलिएको
इषु॑म् : जरुरतको तारोमा प्रस्ट लक्ष
गरी त्यसलाई सच्चाउने खुबी युक्त बाण अस्त्र
द॒धि॒रे॒ : धारण गरी स्थापित बनेको
गभ॑स्त्योः सूर्यका किरणहरूमा सङ्कलित
ब्रह्माण्ड चेतनाको कोडको डिकोड गरी कार्य गर्ने चेतना बोकेको
अ॒न॒न्तऽशु॑ष्माः असीम शक्ति र अनन्त
बल ग्रहण गर्ने क्षमता युक्त
वृष॑ऽखादयः बलवान शक्तिको धार्मिक
प्रतीक रुपी नायक (यहाँ वृषभ शब्द बलिष्ठ साँढे भन्दा अलि फरक प्रसङ्गमा आएको छ)
नरः॑ वीर योद्धाहरू (प्रकृति नियम
सङ्गत कार्य गराउने नियामक भूमिकाका मरुत गणको अर्थमा)
चर्चा: बृहत् कनसोर्टियम बनाएर समूहमा
कार्यरत रहने सूक्ष्म जीवहरू समूहमा रहेर एकै लयमा ध्वनी भूत भई लयाबद्ध मिलेको
आवाज जस्तै गतिविधि सञ्चालन गर्ने
गर्दछन।
नियमित रूपमा सक्रिय र जोसिलो रहेर
जीवनमा प्रकृति मैत्री सकारात्मकता ल्याउने, सुरक्षा प्रदान गर्ने यी सूक्ष्म कण
रुपी मरुतहरु समृद्ध समाजका कुशल स्वास्थ्य र न्याय प्रदायक एजेन्टको भूमिकामा रहेका
छन्।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.११
हि॒र॒ण्यये॑भिः प॒विभिः॑ पयो॒वृध॒
उज्जि॑घ्नन्त आप॒थ्यो॒३’
न पर्व॑तान्।
म॒खा अ॒यासः॑ स्व॒सृतो॑ ध्रुव॒च्युतो॑
दुध्र॒कृतो॑ म॒रुतो॒ भ्राज॑दृष्टयः॥
पद पाठ: हि॒र॒ण्यये॑भिः। प॒विऽभिः॑।
प॒यः॒ऽवृधः॑। उत्। जि॒घ्न॒न्ते॒। आ॒ऽप॒थ्यः॑। न। पर्व॑तान्। म॒खाः। अ॒यासः॑।
स्व॒ऽसृतः॑। ध्रु॒व॒ऽच्युतः॑। दु॒ध्र॒ऽकृतः॑। म॒रुतः॑। भ्राज॑त्ऽऋष्टयः॥
भावार्थ: अशुद्धता शुद्ध गरी पवित्र
गर्ने वा अपूर्णता लाई पूर्ण गरी लयमा ल्याउने कार्य सम्पन्न गर्ने; विपरीत वा अनुपयुक्त बाटोले निर्माण
गरेका ठुला र विषम बाधा अड्चन तथा रोग व्याधहरू आफ्नो स्वधर्म कर्म मानी आफ्नै
तरिकाले र स्वेच्छाले अत्यन्त सहज रूपमा नाश वा समाप्त गरी पूर्ण लयमा ल्याउने
कार्य नियमित गर्ने मरुतगण अत्यन्त
सम्भ्रान्त र मूल्यवान् दृष्टि युक्त ज्ञानले परिपूर्ण रहेर अटल र अविचल रूपमा
आफ्नो कर्म पुरा गर्न दृढ सङ्कल्परत रहने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
हि॒र॒ण्यये॑भिः अत्यन्त सम्भ्रान्त र
मूल्यवान् (सुन जस्तो बहुमूल्य
Vlue Added)
प॒विऽभिः॑ अशुद्धता शुद्ध गरी पवित्र
गर्ने वा अपूर्णताको पूर्ण गरी लयमा ल्याउने कार्य
प॒यः॒ऽवृधः॑ संवृद्ध गर्ने वा त्यसको
पोषण गर्ने (दूध जस्तै)
उत् : त्यसको साथ साथै
जी॒घ्न॒न्ते॒: नाश वा समाप्त गर्ने
आ॒ऽप॒थ्यः॑ विपरीत वा अनुपयुक्त बाटोको
न : मात्र होइन
पर्व॑तान् : ठुला र विषम बाधाहरू (समस्याका
पहाडहरू) हटाउने
म॒खाः मूल कार्य / कर्म गर्ने (यज्ञकर्ता)
अ॒यासः॑ अत्यन्त सहज रूपमा
स्व॒ऽसृतः॑ आफ्नो नियमित कार्यको रूपमा
आफ्नै तरिकाले स्वेच्छाले (स्वधर्म अनुरूप)
ध्रु॒व॒ऽच्युतः॑ अविचल रहेर सम्पन्न
गर्ने
दु॒ध्र॒ऽकृतः॑ दृढ सङ्कल्प रुपी अटल
निर्णय लिएर रहने
म॒रुतः॑ मरुतगण रुपी वायु देवताहरूको
समूह
भ्राज॑त्ऽऋष्टयः अत्यन्त प्रकाशमय, तेजपूर्ण र चम्किला दृष्टियुक्त
(ज्ञानले भरिपूर्ण) छन्।
चर्चा: सूक्ष्म कणहरूको अगाध प्रकृति
मैत्री पर्यावरणिय र वातावरणीय प्रेम, विश्वास, सिर्जनशीलता एवं दृढ कर्मनिष्ठताको
स्वर्णिम रथ युक्त क्रियाशीलता प्रकृति मैत्री परिस्थितिको निर्माणका लागि सहजीकरण
गर्न प्रभावकारी हुने गर्दछ।
नोट: पछिल्लो समयमा वातावरणमा उच्च
स्थानमा बस्ने जीवाणुहरू बर्सात गराउनका लागि जिम्मेवार रहने वैज्ञानिक प्रमाण
भेटिएको छ । वैज्ञानिकहरूको अनुसन्धानमा ब्याक्टेरियाले उनीहरूको वरिपरि बरफको
गठनलाई बढावा दिन्छन् र वायुमण्डलमा उच्च आकारको बादल उत्पन्न गर्छ। उच्च स्थानमा
विकसित हुँदै गरेको अत्यधिक चार्ज बाट ब्याक्टेरियामा आन्तरिक अस्त व्यस्तता पैदा
हुन पुग्दा ब्याक्टेरियाका प्रोटिनहरू चार्ज हुन गई सक्रिय बन्छ। जसरी डर लाग्दा
मानिसको छालामा काँडाहरू उठ्ने गर्छ, त्यस्तै
उक्त गतिविधिले ब्याक्टेरियामा समेत त्यसको प्रोटिन उत्प्रेरित भई काँडा जस्तो
झुसका रूपमा बाहिर निस्कन्छ। उक्त झुसे प्रोटिनहरू सन्तुलित हुन आफ्ना वरिपरि
रहेको पानीको बाफ सँग टाँसिने र साझेदार प्रोटिनहरूमा फ्युज हुने वा मिल्ने कार्य
नियमित दोहरिन पुग्दछ। उक्त क्रममा पानीको मलिकुल बीच विकसित हुने अन्तक्र्रिया
उनीहरू एकापसमा घुलनशील भएर पानीको ठूलो थोपा र बरफका रूपमा विकसित हुँदै बादल
बन्ने हदसम्मको परिस्थितिको विकास हुने वैज्ञानिक अनुसन्धानको निचोड भेटिन्छ।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.१२
घृषुं॑ पाव॒कं व॒निनं॒ विच॑र्षणिं
रु॒द्रस्य॑ सू॒नुं ह॒वसा॑ गृणीमसि।
र॒ज॒स्तुरं॑ त॒वसं॒ मारु॑तं
ग॒णमृ॑जी॒षिणं॒ वृष॑णं सश्चत श्रि॒ये॥
पद पाठ: घृषु॑म्। पा॒व॒कम्। व॒निन॑म्।
विऽच॑र्षणिम्। रु॒द्रस्य॑। सू॒नुम्। ह॒वसा॑। गृ॒णी॒म॒सि॒। र॒जः॒ऽतुर॑म्। त॒वस॑म्।
मारु॑तम्। ग॒णम्। ऋ॒जी॒षिण॑म्। वृष॑णम्। स॒श्च॒त॒। श्रि॒ये॥
भावार्थ: तीव्र गतिको धर्षणले रगड्ने, अग्नि ऊर्जाको ध्वंस र भर्गो ज्योतिको ज्ञानले शुद्ध
पार्ने, जडीबुटी र मिनिरल्सको सार
तत्व मार्फत जीवन्त शक्ति थपी जीवनको नियमितता थप्ने जस्ता हरेक कर्म गर्न जरुरी
हुने कार्य कुशलतामा आवश्यक पर्ने बुद्धिमत्ताको सर्वत्र सर्वव्यापी उपलब्धता रहने
अवस्थाको मरुत गणले सुनिश्चित गर्दछ। शिवको रुद्र रूपको सदैव सच्चा धर्म मार्गमा
हिँड्ने सन्तानहरूको रूपमा रहेका मरुतगण सदैव समृद्ध कोलोनीको बलवान, वीर्यमान तथा शक्तिशाली कर्म जीवी समूह
हरूमा सङ्गठित रहेर सर्वत्र हर दम सक्रिय रहने गर्दछन्। प्राकृतिक नियम विरुद्ध
चलेका गतिविधिलाई प्रकृतिको नियम सङ्गत गर्ने (पाप मुक्त गर्ने र न्याय मार्ग
प्रशस्त गर्ने) र ब्रह्माण्डका गतिविधिहरू सम्पन्न हुने क्रममा प्राकृतिक नियम
पालन रहे नरहेको मूल्याङ्कन गरी नियमन गर्ने उत्तराधिकारीको रूपमा यिनीहरू हरेक क्षण क्रियाशील रहने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
घृषु॑म् : तीव्र गतिमा चल्दा हुने
धर्षणका कारण रगडिने
पा॒व॒कम् : अग्नि (ऊर्जा) र ज्वलन्त
उज्यालो प्रकाशले (भर्गो ज्योति वा ज्ञान) शुद्ध पार्ने
व॒निन॑म् : वनमा रहने जीव तथा वनस्पति (वन देवता) वाट प्राप्त हुने
सार तत्व
विऽच॑र्षणिम् : हरेक कार्य कुशलताको
लागि जरुरी हुने बुद्धिमत्ताको सर्वत्र सर्वव्यापी उपलब्धताको सुनिश्चित गर्ने
रु॒द्रस्य॑ : शिवको रुद्र रूपका
सन्तानहरू
सू॒नुम् : उत्तराधिकारी (प्राकृतिक
नियम पालन रहे नरहेको मूल्याङ्कन गरी नियमन गर्ने)
ह॒वसा॑ : जब जरुरत पर्दछ त्यही समय र
स्थानमा (हवन आह्वान गर्ने,
आहुति दिने
समय)
गृ॒णी॒म॒सी॒ : सहज उपलब्ध हुने (स्तुति, प्रशंसा गर्ने र खुसीले गाउने)
र॒जः॒ऽतुर॑म् : प्राकृतिक नियम विरुद्ध
चलेका गतिविधिलाई प्रकृतिको नियम सङ्गत गर्ने (पाप मुक्त गर्ने र न्याय मार्ग
प्रशस्त गर्ने)
त॒वस॑म् : शक्तिशाली, बलवान कर्म जीवी
मारु॑तम् : मरुतगण (वायुका देवता)
ग॒णम् : समूहहरूको समुदायमा रहेर
ऋ॒जी॒षिण॑म् : सिधा, सच्चा मार्गमा हिँड्ने
वृष॑णम् : बलवान, वीर्यमान तथा शक्तिशाली
स॒श्च॒त॒ : सङ्गठित र समृद्ध कोलोनीको
विशाल समूह
श्रि॒ये : समृद्धिका र न्यायको
उपलब्धताको लागि लगनशील हुन्छन्।
चर्चा: रोगका मूल सूक्ष्म कारकहरू
विनाश गर्ने र खुसी ल्याउने संस्कार बोकेका प्रकृतिमा अस्तित्वमा रहेका हरेक
जीवनको रक्षा कवच बनिरहेका सूक्ष्म जीवहरू ती जीवन सँगै संगीत र प्रार्थना जस्तै
समानार्थी सह-अस्तित्वमा छन्।
नोट: कलाका विभिन्न रूपमा संगीतलाई
सबैभन्दा अमूर्त र अल्पकालीन कलाको रूप मानिन्छ। संगीतलाईहामी देख्न सक्दैनौँ।
आफ्नो हातले छुन वा समात्न पनि सक्दैनौँ। तर पनि यसले हामीलाई हामी भित्र र
संसारभरि काम गरिरहेको महसुस दिलाउँछ। एक ईश्वरीय उपस्थिति यदि संसारमा छ भने
त्यस्तै रूपमा रहेको हुनुपर्छ। त्यसैले त पूजाको समयको आराधना वा योगको समयको
संगीत एक शब्द हीन प्रार्थनाका रूपमा हाम्रा कल्पनाहरू लाई जीवनको ईश्वरीय शक्तिको
स्रोत सँग जोड्न सहयोग गरिरहेको हुन्छ। हाम्रो परम्पराले संगीतलाई प्रार्थनाको एक
रूप ठान्छ। पूजा (वा योग) र प्रार्थना (वा आराधना) हाम्रा आध्यात्मिक सिंहासन सँग सँगै
जोडिएर रहने दुई खुट्टाका रूपमा हमेसा अस्तित्वमा रहे। एकले अर्कालाई परस्परमा
सहयोग गर्दै संगीत र प्रार्थना यथार्थमा समानार्थी एउटै विषयरहेको अनुभूति दिलाउन
सफल बने।
माइक्रोबायोमहरू जस्तै हमेसा बृहत्
कनसोर्टियम बनाएर समूहमा कार्यरत रहने संसारमा अस्तित्वमा रहेका मरुत गणहरूको
गतिविधिलाई लिपिबद्ध गरी जोडेर हेर्दा संगीतको विभिन्न ध्वनि मिलेर एक मनमोहक
मेलोडीको निर्माण गरे जस्तै क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी ऊर्जाको रूपमा हुने मरुत
गणले समेत आफ्नो गणको कम्पन ऊर्जा फरक फरक गणको कम्पन ऊर्जा संग शक्तिशाली
हार्मोनी बन्ने गरी बलिष्ठ मेलोडी निर्माण गरी आफ्नो कर्म सम्पन्न गर्ने गरेको
देखिन्छ।
हालै वैज्ञानिकहरू मानव
माइक्रोबायोमहरू जम्मा गरी त्यसलाई एक मेलोडीका रूपमा संगीतबद्ध गराएर प्रस्तुत
गर्न सफल बनेपछि भविष्यमा हाम्रो शरीरबाट आउने माइक्रोबायोम हरूको आवाजमध्ये
हामीलाई लाभकारी हुने माइक्रोबायोमको मेलोडीबाट हानि गर्ने माइक्रोबायोमको मेलोडी
छुट्याएर शरीरको आवाज मात्र सुनेका भरमा कुन रोगाणुको संक्रमण भएको हो भनी
छुट्याउन सकिने हुन सक्छ कि भनेर वैज्ञानिकहरू उत्साह पूर्वक अन्वेषण र परीक्षणमा
लागिरहेका छन्। अर्को कुरा,
विज्ञानले नै
मिठास युक्त सांगीतिक वातावरणमा सूक्ष्म जीवहरूको वृद्धि र सक्रियता अत्यन्त
प्रभावकारी रहने समेत प्रमाणित गरि सकेको छ।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.१३
प्र नू स मर्तः॒ शव॑सा॒ जनाँ॒ अति॑
त॒स्थौ व॑ ऊ॒ती म॑रुतो॒ यमाव॑त।
अर्व॑द्भि॒र्वाजं॑ भरते॒ धना॒
नृभि॑रा॒पृच्छ्यं॒ क्रतु॒मा क्षे॑ति॒ पुष्य॑ति॥
पद
पाठ : प्र। नु। सः। मर्तः॑। शव॑सा। जना॑न्। अति॑। त॒स्थौ। वः॒। ऊ॒ती।
म॒रुतः॑। यम्। आव॑त। अर्व॑त्ऽभिः॑। वाज॑म्। भ॒र॒ते॒। धना॑। नृऽभिः॑।
आ॒ऽपृच्छ्य॑म्। क्रतु॑म्। आ। क्षे॒ति॒। पुष्य॑ति॥
भावार्थ: पृथ्वी लोकका मरणशील
प्राणीहरूको रक्षात्मक सहायताको लागि जरुरत पर्ने ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना, दैवी तागत (पोषण) र दैवी शक्तिको
उपलब्धता गर्न मरुत गणको (वायु
देवता) गतिशील र प्रभावकारी भूमिका हुन्छ।
जसले प्राकृतिक नियमको सिद्धान्त अनुरूप त्यसको रक्षा नियन्त्रण र रक्षा नियमनको
अभिभारा लिने गर्दछ। सर्वत्र सङ्गठित र लयबद्ध रूपमा आफ्नो स्वधर्म अनुरूप सक्रिय
अस्तित्वमा रहेर काम गर्ने सूचना,
उपाय र
शक्तिले सुसज्जित मरुत गण प्राकृतिक
सन्तुलनको पुनर्स्थापनाको लागि जति वेला जुन कर्म सम्पन्न हुन जरुरत पर्दछ त्यति
नै वेला त्यहाँ सो को परिपूर्ति गर्न तीव्र सुधार गर्ने दैवी कारक शक्तिको रूपमा
उपलब्ध हुने गर्दछ।
शब्दार्थ:
प्र (pra): पूर्ण रूपमा अग्रसर हुने
नु (nu): जब जरुरत हुन्छ तव तत्काल
सः (saḥ):त्यो चिज
मर्तः (martaḥ): पृथ्वीमा बाँच्ने मरणशील प्राणी
शवसा (śavasā):प्रभावकारी वायु शक्ति
जनान् (janān): गतिशील जीव वा कणहरू
अति (ati): सबै सीमाहरूलाई पार गरी अगाडि बढ्ने
क्षमता बोकेको
तस्थौ (tasthau): सर्वत्र नियमित नियमन कर्ताको रूपमा
(प्राकृतिक नियममा बाँधिएर) उपस्थित रहिरहने
वः (vaḥ): पृथ्वीमा रहेका मरणशील प्राणीहरूको
ऊती (ūtī): संरक्षण, समर्थन र सहायता गर्ने दैवी वा
प्राकृतिक रक्षात्मक कार्य
मरुतः (marutaḥ): मरुत गण (वायु देवता)
यम् (yam): प्राकृतिक नियम अनुरूप नियन्त्रण गर्ने
र वशमा पार्ने अभिभारा लिने
आवत (āvat): सदैव उपलब्ध हुने
अर्वत् (arvat):प्राकृतिक सन्तुलन पुनर्स्थापना गर्नको
लागि घोडा जस्तो तीव्र गतिको सुधारको कारक
भिः (bhiḥ): सङ्गठित रूपमा लयबद्ध रूपमा आफ्नो
स्वधर्म अनुरूप काम गर्ने
वाजम् (vājam): जरुरत अनुसार कार्य सम्पन्न गर्न जरुरत हुने तागत
(पोषण) र शक्ति (यहाँ शक्ति भनेर ब्रह्माण्ड चेतनाको सूचना लाई अधिक महत्त्व दिएको
छ)।
भरते (bharate):: परिपूर्ति गर्दछ
धना (dhanā): बहुमूल्य श्रोत र साधनले सुसज्जित
(सूचना, उपाय र शक्ति)
नृभिः (nṛbhiḥ): कार्यान्वयन गर्ने कुराहरूको नेतृत्व
लिने
आपृच्छ्यम् (āpṛcchyam): सूचनाको उपलब्धता (परामर्श गर्ने)
गराउने तथा कार्य सञ्चालनमा सहजीकरण गर्ने
क्रतु (kratu): योजना बनाउन र योजना कार्यान्वयन गर्ने
दृढ सङ्कल्प र
क्षमता बोकेको
आ (ā): लक्ष प्राप्ति गर्न दिशामा
क्षेति (kṣeti): सङ्कल्प कृत रहन्छ
पुष्यति (puṣyati): त्यसलाई सुदृढ गर्न र स्थायित्व गर्न
भूमिका खेल्दछ।
चर्चा: पृथ्वी लोकका मरणशील प्राणीहरूको समयोचित
सुरक्षा र अस्तित्वको नियमितता कायम गर्न दैवी शक्तिको भूमिका हुने गर्दछ।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.१४
च॒र्कृत्यं॑ मरुतः पृ॒त्सु दु॒ष्टरं॑
द्यु॒मन्तं॒ शुष्मं॑ म॒घव॑त्सु धत्तन।
ध॒न॒स्पृत॑मु॒क्थ्यं॑ वि॒श्वच॑र्षणिं
तो॒कं पु॑ष्येम॒ तन॑यं श॒तं हिमाः॑॥
पद पाठ: च॒र्कृत्य॑म्। म॒रु॒तः॒।
पृ॒त्ऽसु। दु॒स्तर॑म्। द्यु॒ऽमन्त॑म्। शुष्म॑म्। म॒घव॑त्ऽसु। ध॒त्त॒न॒।
ध॒न॒ऽस्पृत॑म्। उ॒क्थ्य॑म्। वि॒श्वऽच॑र्षणिम्। तो॒कम्। पु॒ष्ये॒म॒। तन॑यम्। श॒तम्।
हिमाः॑॥
भावार्थ: अव्यक्त को व्यक्त हुने आत्मा
चाहत पूर्ति गर्ने भूमिकामा रहेका मरुत गण सो क्रममा देखिने प्रकृति मैत्री र
अमैत्री गतिविधि बिचको प्रतिद्वन्द्व (दुबिधा) लाई अपराजेय रूपमा पार लगाउने
क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी सूक्ष्म वायु ऊर्जाको बलशाली दैवी ज्ञान (भर्गो ज्योति)
तागतको समेत प्रतिनिधिको भूमिकामा रहने गर्दछन्।
ब्रह्माण्ड चेतनाको उत्तराधिकारी, उदार
र दानशील आनन्द प्रदायक गुणका अविरल अस्तित्वमा रहने प्रकृति पुत्र मरुत गणहरू
हिउँले ढाकिएको विशाल रूपको अस्तित्व जस्तै गरी ब्रह्माण्डको गर्भमा लुकेको
अस्तित्व रूपको व्यक्तताको पालन पोषण र संवृद्धि प्रदायक रूपमा समेत रहेर अत्यन्त
प्रशंसा र स्तुति योग्य बनेका छन्।
शब्दार्थ:
चर्कृत्यम् (charkṛtyam): अव्यक्त को व्यक्त हुने चाहना (आत्मा
चाहत बल)
मरुतः (marutaḥ): मरुत गण (वायु देवता)
पृत्सु (pṛtsu): प्रकृति मैत्री र अमैत्री गतिविधि
बिचको प्रतिद्वन्द्वीहरू बिचको लडाई (दुबिधा)
दुस्तरम् (dustaram): अपराजेय (पार लगाउन गाह्रो, कठिन कार्य)
द्युमन्तम् (dyumantam): पार लगाउने दैवी ज्ञान (भर्गो ज्योति)
शुष्मम् (śuṣmam): क्वान्टम वेब फङ्गसन रुपी सूक्ष्म वायु
ऊर्जाको बलशाली तागतको
मघवत्सु (maghavatsu): दानशील र उदार श्रोत
धत्तन (dhattana): प्रदान गर्ने क्षमताको
धनऽस्पृतम् (dhanaspṛtam): आनन्द प्रदायक गुणको धनी
उक्थ्यम् (ukthyam): अत्यन्त प्रशंसा र स्तुति योग्य
विश्वऽचर्षणिम् (viśva-carṣaṇim): विश्व विजयी तागतको
(ब्रह्माण्ड चेतनाको)
तोकम् (tokam): उत्तराधिकारी रूपको प्रतिनिधि
पुष्येम (puṣyema): पालनपोषण र संवृद्धि प्रदायक
तनयम् (tanayam): प्रकृति पुत्र
शतम् (śatam): अविरल अस्तित्वमा रहने (चिरञ्जीवी)
हिमाः (himāḥ): हिउँले ढाकिएको विशाल रूपको अस्तित्व
जस्तै लुकेको वा ब्रह्माण्डको गर्भमा रहेको अस्तित्व रूपको
चर्चा: मरुत गण रुपी सूक्ष्म कणहरूको
भूमिकाको समयोचित सदुपयोग गर्न सफल मानिसहरू जीवनका हरेक पक्षका लडाइँमा अजेय
बन्छन्। वैभव,
समृद्धिका
साथै दीर्घायु प्राप्त गर्न सक्ने छन्।
ऋग्वेदमन्त्र १.६४.१५
नू ष्ठि॒रं म॑रुतो वी॒रव॑न्तमृती॒षाहं॑
र॒यिम॒स्मासु॑ धत्त।
स॒ह॒स्रिणं॑ श॒तिनं॑ शूशु॒वांसं॑
प्रा॒तर्म॒क्षू धि॒याव॑सुर्जगम्यात्॥
पद पाठ: नु। स्थि॒रम्। म॒रु॒तः॒।
वी॒रऽव॑न्तम्। ऋ॒ति॒ऽसह॑म्। र॒यिम्। अ॒स्मासु॑। ध॒त्त॒। स॒ह॒स्रिण॑म्। श॒तिन॑म्।
शू॒शु॒ऽवांस॑म्। प्रा॒तः। म॒क्षु। धि॒याऽव॑सुः। ज॒ग॒म्या॒त्॥
भावार्थः जीवको सुरक्षा र अस्तित्व
रक्षाको लागि प्रकृति मैत्री ज्ञान र उपायको सदुपयोग गरी जहाँ जब जे कुराको जरुरत
हुन्छ त्यहाँ त्यही समयमा उक्त कुराको अभाव पूर्ति गरी प्राकृतिक नियम अनुसार चलेर
समस्याको सामना गर्ने वीर,
साहसी, बलशाली र सामर्थ्यवान् दीर्घजीवी
प्राकृतिक सम्पत्ति (ज्ञान र शक्तिको श्रोत) को रूपमा मरुत गण (वायु देवता) को
अनगिन्ती र विशाल सङ्ख्यामा निरन्तर सक्रिय रहने गर्दछ। नियमित गतिशील कर्म यात्रामा रहने प्रशंसा र सम्मान योग्य
गुणका मरुत गणहरू ब्रह्माण्ड चेतना वाट ज्ञान र उपाय प्राप्त गर्ने र जरुरत अनुरूप
सुधारात्मक कर्मको प्रारम्भ गर्ने र त्यसलाई प्रभावकारी रूपमा तत्काल सम्पन्न
गर्ने गर्दछन्।
शब्दार्थ:
नु (nu): जहाँ जब जे कुराको जरुरत हुन्छ त्यहाँ
त्यही समयमा उक्त कुराको अभाव पूर्ति गरी
स्थिरम् (sthiram): दृढ, अडिग अस्तित्वमा भेटिने
मरुतः (marutaḥ): मरुत गण (वायु देवता)
वीरऽवन्तम् (vīra-vantam): वीर, साहसी, बलशाली र सामर्थ्यवान्
ऋतिऽसहम् (ṛti-saham): प्राकृतिक नियम अनुसार चलेर समस्याको
सामना गर्ने
रयिम् (rayim): प्राकृतिक सम्पत्ति (ज्ञान र शक्तिको
श्रोत)
अस्मासु (asmāsu): जीवको सुरक्षा र अस्तित्व रक्षाको लागि
धत्त (dhatta): नियमित उपलब्ध रहन्छ
सहस्रिणम् (sahasriṇam): अनगिन्ती र विशाल गणको सङ्ख्यामा
शतिनम् (śatinam): दीर्घजीवी र निरन्तर सक्रिय
शूशुऽवांसम् (śūśu-vānsam): तिर्सना बोकेको प्रशंसा र
सम्मान योग्य
प्रातः (prātaḥ): कर्मको प्रारम्भ गर्ने
मक्षु (makṣu): प्रभावकारी रूपमा तत्काल सम्पन्न गर्ने
धियाऽवसुः (dhiyā-vasuḥ): ब्रह्माण्ड चेतना वाट ज्ञान
र उपाय प्राप्त गर्ने
जगम्यात् (jagamyāt): नियमित गतिशील कर्म यात्रामा रहने गुणका हुन्छन्।
चर्चा: टिकाउ प्रकृतिको साधन र स्रोतले
भरपुर पर्यावरण तथा मानव संसाधनलाई अति प्रशंसा गर्न योग्य, बुद्धि, विद्या र पुरुषार्थ युक्त वैभवशाली र
संवृद्धताको कारक मरुत गण हरूको महत्व, तागत
र व्यावहारिक उपयोगिता बारे समझको प्राप्ति मानवीय कल्याणमा अत्यन्त प्रभावकारी
रहने छ।